Polityka rezerwy obowiązkowej Europejskiego Banku Centralnego i Narodo-

Rezerwa obowiązkowa stanowi odsetek bilansowych zwrotnych zobowią-zań (bieżących i terminowych) banków wobec sektora niefinansowego, która podlega odprowadzeniu i utrzymaniu w postaci środków pieniężnych ulokowa-nych na rachunkach w banku centralnym lub w postaci inulokowa-nych aktywów (jak gotówka w kasach banków lub określonych rodzajów papierów

wartościo-wych)¹¹⁷. Rezerwa obowiązkowa obliczana jest jako ustalony procent od

wkła-dów ulokowanych w banku. Jest to instrument wpływający na strukturalną płyn-ność banków komercyjnych, służący pośrednio do określania możliwości

udzie-lania kredytów¹¹⁸. Rezerwa obowiązkowa formalnie weszła do zestawu narzędzi

EBC na mocy Regulacji Rady – „Council Regulation” 2531/98 z 23 listopada

1998 r. oraz Regulacji EBC 2818/98 z 1 grudnia 1998 r.¹¹⁹

Utrzymywanie rezerwy obowiązkowej pełni funkcję stabilizatora stóp pro-centowych rynku pieniężnego. Jest to możliwe, ponieważ rezerwy gromadzone przez banki utrzymywane są według uśrednionej zasady, co pozwala na

łago-dzenie skutków krótkotrwałych zmian w poziomie płynności¹²⁰. Zatem banki są

zobligowane do takiego zarządzania środkami pieniężnymi, aby średnio w

okre-sie rezerwowym (trwającym jeden miesiąc¹²¹) kwota rezerw odpowiadała

wiel-kości wymaganej (system rezerwy uśrednionej). Jeszcze inną funkcją rezerwy obowiązkowej w Eurosystemie jest regulowanie stanu płynności na rynku pie-niężnym. W przypadku systemu bankowego strefy euro jest to strukturalny brak płynności. Zatem EBC wpływa na wzrost płynności w systemie, jako kredyto-dawca dla banków komercyjnych, co umacnia jego rolę i zwiększa efektywność

prowadzonej przez niego polityki pieniężnej¹²².

117

W. P r z y b y l s k a - K a p u ś c i ń s k a (red.), Współczesna…, op. cit., s. 110.

118

R. B a r c z y k, Rola pieniężnej polityki stabilizacji w procesie wchodzenia Polski do Unii

Gospodarczej i Walutowej, [za:] zasoby witryny internetowej: http://mikro.univ.szczecin.pl/bp/

pdf/61/9.pdf.

119

Council Regulation (EC) concerning the application of minimum reserves by the

Europe-an Central BEurope-ank, Official Journal of the EuropeEurope-an Communities, no 2531/98 of 23 November

1998; oraz Rozporządzenie EBC w sprawie rezerw minimalnych nr 2818/98, DzU L 356 z 30.12.1998, art. 8, s. 1.

120

Monthly Bulletin 10. anniversary ..., op. cit., s. 52–53.

121 Od stycznia 1999 r. do lutego 2004 r. okres rezerwowy rozpoczynał się 24. dnia każdego miesiąca i kończył 23. dnia miesiąca kolejnego. Natomiast od 10 marca 2004 r. okres naliczania rezerwy rozpoczyna się w dniu rozrachunku głównych operacji refinansujących, które mają miej-sce po pierwszym posiedzeniu danego miesiąca Rady Zarządzającej EBC, w czasie którego doko-nuje ona analizy sytuacji polityki monetarnej w Eurosystemie i na tej podstawie decyduje o zmia-nach poziomu stóp procentowych. Kalendarz okresów utrzymywania rezerwy publikowany jest przez EBC przynajmniej na trzy miesiące przed początkiem danego roku.

122

84

Rezerwa obowiązkowa jest utrzymywana przez instytucje kredytowe w ich narodowych bankach centralnych. Za podstawę wyliczenia rezerwy obowiązko-wej mogą być uznawane pasywa powstające w wyniku przejęcia przez instytucje kredytowe środków pieniężnych, a także pasywa pozabilansowe. W strefie euro podstawą naliczenia rezerwy objęte są depozyty i wyemitowane papiery

dłuż-ne¹²³. W celu wyliczenia podstawy naliczenia rezerwy obowiązkowej, którą

banki będą musiały odłożyć w okresie utrzymywania, wykorzystuje się dane bilansowe na koniec bieżącego miesiąca kalendarzowego. Okres utrzymywania rezerwy jest opóźniony w stosunku do czasu objętego procedurą naliczania re-zerwy o dwa miesiące. Na przykład podstawa naliczenia rere-zerwy oszacowana na podstawie bilansu na koniec marca będzie stosowana do obliczania poziomu rezerwy danej instytucji w okresie jej utrzymywania rozpoczynającym się

w maju¹²⁴.

W Eurosytemie funkcjonują następujące stawki naliczania rezerwy obo-wiązkowej: pozycje objęte stawką procentową równą 2%, oraz stawką 0%, a ponadto środki nieobjęte obowiązkiem rezerwy. Pozycje objęte 2% stopą oprocentowania rezerwy obowiązkowej to: depozyty o terminie zapadalności do 2 lat, depozyty „za wypowiedzeniem” z okresem zapadalności do 2 lat, papiery dłużne z terminem do 2 lat oraz papiery rynku pieniężnego. Pozycje, dla których obowiązuje 0% stopa rezerwy obowiązkowej to: depozyty o terminie

zapadalno-ści ponad 2 lata, depozyty „za wypowiedzeniem” z terminem do wygaśnięcia

ponad 2 lata, papiery dłużne z terminem ponad 2 lata oraz transakcje repo. Po-zycje nieobjęte obowiązkiem odprowadzania rezerwy obowiązkowej to: zobo-wiązania wobec Europejskiego Banku Centralnego i Narodowych Banków Cen-tralnych oraz zobowiązania wobec innych instytucji objętych obowiązkiem re-zerwy obowiązkowej. Istotne jest również, szczególnie dla mniejszych instytucji kredytowych, że od wyliczonej należnej kwoty rezerwy obowiązkowej, instytu-cje odliczają zryczałtowaną sumę 100 000 euro (lump sum). Dodatkowo środki rezerwy, które zgromadzone są na rachunkach krajowych banków centralnych, są oprocentowane według stawki zbliżonej do rynkowej. W praktyce odsetki wyliczane są według średniej ważonej stopy podstawowych operacji refinansu-jących z okresu utrzymywania środków (wagą są dni kalendarzowe),

pomnożo-ne przez kwotę rezerwy obowiązkowej w danym okresie¹²⁵. Zaletą

oprocento-wania rezerwy jest to, że nie stanowi ona kosztu dla banków, a przede

wszyst-kim instytucje finansowe nie próbują ominąć obowiązku rezerwowego¹²⁶.

123 Regulation (EC) No 1745/2003 of the European Central Bank of 12 September 2003

on the application of minimum reserves, Official Journal of the European Communities, 2 October

2003, art. 3, ust. 2.

124

P . G i e r a ł t o w s k i, op. cit., s. 88.

125

I. P i e t r y k a, Harmonizacja instrumentów NBP ze standardami europejskimi – rezerwa

obowiązkowa, [w:] M. N o g a (red.), Ponadnarodowa i narodowa polityka monetarna na świecie,

CeDeWu, Warszawa 2009, s. 141.

126

85

W Polsce rezerwa obowiązkowa została wprowadzona w 1989 r. wraz z dwuszczeblowym sektorem bankowym. Banki komercyjne utrzymują rezerwę obowiązkową na rachunkach bieżących w NBP albo na specjalnych rachunkach rezerwy obowiązkowej. Rezerwę nalicza i przechowuje się w złotych. Od stycz-nia 1999 r. wprowadzono system naliczastycz-nia rezerwy obowiązkowej oparty na

średniej arytmetycznej ze wszystkich dni roboczych danego miesiąca, czyli tzw.

uśredniony system naliczania rezerwy¹²⁷. W Polsce stosuje się, tak jak w

Euro-systemie, uśredniony sposób utrzymywania rezerwy obowiązkowej, co oznacza,

że średnia suma ze wszystkich dni danego okresu utrzymywania rezerwy musi

być równa rezerwie naliczonej. Uśrednienie to nie zobowiązuje banków do utrzymywania na koniec każdego dnia środków pieniężnych równych rezerwie wymaganej. Istotne jest, by średni stan środków w okresie utrzymywania rezer-wy obowiązkowej równał się rezer-wymaganej sumie. Stosowany jest również tzw. opóźniony okres utrzymywania rezerwy. Oznacza to, że od momentu naliczenia rezerwy mija określony czas do momentu, w którym ta rezerwa ma być utrzy-mana w banku centralnym. Zatem okres utrzymywania rozpoczyna się po za-kończeniu okresu naliczania rezerwy. Od 30 września 2003 r. banki pomniejsza-ją kwotę naliczonej rezerwy obowiązkowej o równowartość 500 000 euro, obli-czaną według kursu średniego NBP z ostatniego dnia miesiąca będącego

pod-stawą naliczenia rezerwy obowiązkowej¹²⁸.

Rada Polityki Pieniężnej określa poziom stopy rezerwy obowiązkowej. Od 31 października 2003 r. stopa rezerwy obowiązkowej została ustalona na poziomie 3,5% dla wszystkich rodzajów depozytów z wyłączeniem zobowiązań

wynikających z transakcji repo¹²⁹. Stopa ta obowiązywała do czerwca 2009 r.,

ponieważ od 30 czerwca tego roku obniżono stopę rezerwy obowiązkowej

do poziomu 3%¹³⁰, ze względu na kryzys finansowy w gospodarce światowej.

Od 31 grudnia 2010 r. powrócono do stopy rezerwy obowiązkowej równej

3,5%¹³¹. Dla środków pozyskanych ze sprzedaży papierów wartościowych

z przyrzeczeniem odkupu od 30 czerwca 2004 r. stopa rezerwy wynosi 0%.

Od 1 maja 2004 r. środki rezerwy obowiązkowej zostały oprocentowane¹³².

Wy-sokość tego oprocentowania jest równa 0,9 stopy redyskonta weksli (obowiązuje od 1 stycznia 2005 r., obecnie oprocentowanie środków rezerwy obowiązkowej

127

Uchwała nr 15/2004 Zarządu Narodowego Banku Polskiego z dnia 13 kwietnia 2004 r.

w sprawie zasad i trybu naliczania oraz utrzymywania przez banki rezerwy obowiązkowej, nr 3, poz. 4.

128 Instrumenty Polityki Pieniężnej Narodowego Banku Polskiego w 2006 roku, op. cit., s. 20.

129

Narodowy Bank Polski, Wydawnictwo NBP, Warszawa 2005, s. 9.

130 Uchwała nr 9/2009 Rady Polityki Pieniężnej z dnia 27 maja 2009 r. zmieniająca uchwałę

w sprawie stóp rezerwy obowiązkowej banków i wysokości oprocentowania rezerwy obowiązko-wej, DzU NBP nr 10, Warszawa 2009.

131

Informacja po posiedzeniu Rady Polityki Pieniężnej w dniach 26–27 października 2010, Narodowy Bank Polski, Rada Polityki Pieniężnej, Warszawa, październik 2010, s. 1.

132

86

wynosi 2,475%)¹³³. Tylko środki do wysokości rezerwy wymaganej podlegają

oprocentowaniu¹³⁴.

Polityka rezerwy obowiązkowej polega na możliwości wpływania władz monetarnych na poziom krótkoterminowych stóp procentowych na rynku

mię-dzybankowym, głównie stopy overnight (EONIA, POLONIA)¹³⁵. System

rezer-wy opóźnionej i uśrednionej sprzyja zmniejszeniu wahań krótkoterminorezer-wych stóp procentowych, które poprzez impuls polityki monetarnej przenoszone są na stopy depozytowo-kredytowe banków komercyjnych. W systemie opóźnionym banki już od początku okresu utrzymywania wiedzą, jaką kwotę muszą odpro-wadzić do banku centralnego, co umożliwia im zarządzanie swoją płynnością i eliminuje zmienność rynkowych stóp procentowych. Podobnie system uśred-nionej rezerwy wygładza wahania krótkoterminowych stóp procentowych

po-przez wpływ na płynność systemu bankowego¹³⁶.

System rezerwy obowiązkowej w Polsce został w wielu kwestiach zbliżony do rozwiązań Europejskiego Banku Centralnego, chociażby w kwestii oprocen-towania środków rezerwy. W tab. 2.4 przedstawiono różnice pomiędzy syste-mem rezerwy obowiązkowej panującym w strefie euro i w Polsce. Istnieje róż-nica w sposobie obliczania odsetek od kwoty rezerwy obowiązkowej. Poprzez nowelizację Ustawy o NBP z dnia 18 grudnia 2003 r., wprowadzono zmiany dotyczące oprocentowania środków z tytułu rezerwy obowiązkowej, jak również zrezygnowano z wymogu ustalania stopy rezerwy w stosunku do średniomie-sięcznych stanów środków. W Polsce wysokość oprocentowania wynosi 0,9 stopy redyskonta weksli, a w strefie euro jest ono równe średniej stopie ope-racji refinansujących. Zagwarantowano również możliwość różnicowania rezer-wy ze względu na rodzaj przeprowadzanej operacji finansowej będących źró-dłem pozyskiwania środków pieniężnych przez banki. Ponadto wprowadzono

zasadę pomniejszania naliczonej rezerwy obowiązkowej o 500 000 euro¹³⁷.

Jedną z różnic jest wyłączenie standardowe, którego kwota w Polsce jest pięciokrotnie wyższa. Nie jest to niedostosowanie, które znacznie oddala polskie rozwiązania w zakresie instrumentów polityki pieniężnej od obowiązującego w strefie euro. Różnica związana ze stopą rezerwy obowiązkowej, która powsta-ła między stawką 3,5% w Polsce i 2% w Eurosystemie, jest w polskim systemie bankowym uzasadniona, ze względu na nadpłynność sektora bankowego.

133

Zasoby oficjalnej witryny internetowej Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2007: www.nbp.pl/Home.aspx?f=publikacje/plan_dzalalnosci/nbp_0106.html [04.07.2013]; stopa redys-konta weksli wynosi 2,75% (od 04.07 2013).

134 Od 2007 r. banki otrzymują całość oprocentowania, ponieważ wcześniej część tej kwoty przekazywana była na Fundusz Poręczeń Unijnych.

135

I. P y k a, op. cit., s. 95–97.

136

D. T y m o c z k o, Ewolucja…, op. cit., s. 6–8.

137 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r.o Narodowym Banku Polskim, tekst ujednolicony – stan

87 T a b e l a 2.4 Rezerwa obowiązkowa w Eurosystemie i w Polsce (stan na lipiec 2013 r.)

Eurosystem Polska

Rezerwa obowiązkowa w Eurosystemie

− 2% – od depozytów bieżących, depozytów terminowych z okresem wypowiedzenia do 2 lat, od wyemitowanych papierów wartościowych z terminem zapadalności do 2 lat;

− 0% – od transakcji repo, od depozytów z terminem wymagalności powyżej 2 lat, od wyemitowanych dłużnych papierów wartościowych z terminem zapadalności powyżej 2 lat;

− kwota pomniejszająca bazę naliczonej rezerwy obowiązkowej – 100 tys. euro.

Rezerwa obowiązkowa w Polsce

− 3,5% – od wszystkich rodzajów depozy-tów;

− 0% – od transakcji repo;

− rezerwą nie są objęte środki z papierów wartościowych zabezpieczonych hipotecz-nie o termihipotecz-nie wykupu powyżej 5 lat, listów zastawnych o okresie wykupu po-wyżej 5 lat oraz środki uzyskane na pod-stawie umów o prowadzenie indywidual-nych kont emerytalindywidual-nych;

− kwota pomniejszająca bazę naliczonej rezerwy obowiązkowej – 500 tys. euro. Ź r ó d ł o: opracowane na podstawie: M. S o b o l , Dostosowanie..., op. cit., s. 185–186;

Realizacja…, op. cit. oraz Rola Narodowego…, op. cit.

Perspektywa przystąpienia do strefy euro będzie dla NBP oznaczać istotne zmiany dotyczące Konstytucji i ustaw bankowych. Zmiany obejmą cel, zadania NBP, inne będą kompetencje jego poszczególnych organów. Różnice będą związane z funkcją emisyjną, zasadami przeprowadzania operacji otwartego rynku, polityką kredytową, polityką rezerw obowiązkowych, funkcjonowaniem systemu płatności i rozliczeń, a także normami ostrożnościowymi.

2.4. Podsumowanie

Na podstawie przedstawionej specyfiki polityki pieniężnej banków central-nych EBC oraz NBP można zauważyć, że banki te wykorzystując triadę instru-mentów, tj.: operacje otwartego rynku, operacje depozytowo-kredytowe oraz rezerwy obowiązkowe, wpływają poprzez mechanizm transmisji impulsów poli-tyki pieniężnej na poziom i zmienność stóp procentowych na rynku międzyban-kowym. Z kolei stopy rynku międzybankowego mają cenotwórcze znaczenie dla gospodarki, ponieważ stopa rynku pieniężnego jest podstawą oprocentowania depozytów i kredytów w bankach komercyjnych, oddziałuje także na oczekiwa-nia inflacyjne i kurs walutowy. Podmioty gospodarcze uzależoczekiwa-niają swoje decyzje odnośnie konsumpcji, oszczędności, czy inwestycji między innymi od oprocen-towania depozytów i kredytów w bankach komercyjnych, co odzwierciedla

spo-88

sób funkcjonowania kanałów mechanizmu impulsów polityki pieniężnej na sferę realną gospodarki.

Na postawie przeprowadzonej analizy porównawczej rozwiązań instrumen-talnych w ramach polityki pieniężnej w Polsce i strefie euro można zauważyć,

że pomimo różnic pomiędzy polityką banków centralnych w Polsce i strefie euro,

wynikających między innymi z różnego poziomu płynności sektora bankowego, instrumenty wykorzystywane w polityce pieniężnej obu tych banków są zbliżone, jednak nie takie same. Różnice wynikają głównie z innej sytuacji rynkowej w Polsce i strefie euro. Dla sprawnego włączenia się NBP do UGiW i funkcjo-nowania w ramach wspólnej polityki monetarnej istotne jest nie tylko dorównanie standardom i zasadom opracowanym przez ESBC, ale również przeprowadzenie dostosowań natury organizacyjno-prawnej NBP, a także makroekonomicznej harmonizacji gospodarki polskiej z gospodarkami krajów strefy euro wyrażonej zbieżnością w zakresie kryteriów zapisanych w Traktacie z Maastricht.

Rozdział 3

DOROBEK TEORETYCZNY W NAUKACH EKONOMICZNYCH DOTYCZĄCY STÓP PROCENTOWYCH

W dokumencie Stopy procentowe a inwestycje w Polsce i strefie euro (Stron 83-89)