Definicja pojęcia integracja oraz integracja europejska

Pojęcie „integracja” ma wiele znaczeń i jest stosowane w różnych dziedzinach nauki, zarówno empirycznych, jak i formalnych. Wynika to bezpośrednio z pierwotnego, łacińskiego znaczenia tego słowa „integratio”, tłumaczonego jako „odnowienie” 1, ,,(...)tw orzenie się

'y

całości z drobnych cząstek, scalanie;” . Ze względu na profil pracy będą w niej analizowane wyłącznie definicje odnoszące się do relacji między państwami i aktorami pozapaństwowymi występującymi na światowej scenie politycznej. W tak przyjętym założeniu również napotyka się problem wielości interpretacji tego terminu. Niemniej, niezależnie od przyjętej definicji, zawsze pojawi się w niej element zespalania, jednoczenia, scalania czy form wiązania3, oczywiście w różnym natężeniu. Integrację międzynarodową można bowiem rozumieć jako pewien dynamiczny i zmienny proces ujednolicania, unifikowania, zachodzący nie tylko pomiędzy państwami, ale także w odniesieniu do grup społecznych, czy wartości lub norm4.

Dla Renaulda Dehousse’a i Josepha H. Weilera, integracja jest procesem wymiany pomiędzy społecznościami, co w konsekwencji po pewnym czasie prowadzi do scentralizowanej, nowej formy władzy. Podobnie to zjawisko rozumie, Karl Wolfgang Deutsch, dla którego integracja jest procesem amalgamacji, czyli stapiania się. W praktyce znaczy to tyle, iż na pewnym wyodrębnionym terytorium tworzy się „poczucie wspólnoty”, które w dłuższej perspektywie czasu daje możliwość stworzenia instytucji, mających prawo podejmowania decyzji, a przede wszystkim zabezpieczających pokojowe przemiany między ludźmi5.

1 W ielka Encyklopedia PW N, t.12. W ydawnictwo N aukow e PW N, Warszawa 2002, s.172.

2 M ały słow nik język a polskiego, W ydawnictw o N aukow e PW N , W arszawa 1993, s.267.

3A. Marszałek: Podstawow e zasady integracji, [w:] Integracja europejska, (red.) A. Marszałek, Polskie W ydawnictw o Ekonom iczne, W arszawa 2004, s.29.

4 J. Ruszkowski: W stęp do studiów europejskich, W ydawnictw o N aukow e PW N, Warszawa 2007, s.56.

5 Ibidem, s.56.

Paul Hoffman6 po II wojnie światowej, użył pojęcia „integracja” w rozumieniu zgody państw na scedowanie części ich suwerennych kompetencji na instytucje ponadnarodowe. W tym okresie integracja była nierozdzielnie łączona z pokojowym zorganizowaniem systemu międzynarodowego7.

Zbigniew M. Doliwa - Klepacki rozpatruje pojęcie „integracji” z różnych perspektyw.

W ujęciu ekonomicznym to proces łączenia się jednostek gospodarczych w całość.

Neoliberałowie (Wilhelm Ropke), wręcz utożsamiają integrację bezpośrednio z liberalizacją handlu i płatnościami między daną grupą państw. Wydaje się jednak, że takie rozumienie tego procesu jest pewnym nadużyciem. Zniesienie bowiem barier w obrocie handlowym, czy nawet przepływie towarów oraz siły roboczej nie musi prowadzić do pogłębiania procesów integracyjnych między państwami, które biorą udział w tej wymianie. Z kolei, teoretycy, będący zwolennikami idealizmu, uważają, że integracja jest procesem, którego celem powinno być zwiększanie równości w świecie i w tym kontekście powinna obejmować zarówno czynniki gospodarcze, polityczne, jak i społeczne. Integracja jest w tym wymiarze postrzegana jako pewien idealny model stosunków międzynarodowych (np. Gunnar Myrdal:

„Gospodarka nie jest zintegrowana dopóty, dopóki wszystkie drogi nie są dla każdego otwarte i dopóki wynagrodzenie płacone za usługi produkcyjne nie jest równe, niezależnie od różnic

o

rasowych, społecznych i kulturalnych” ). Zwolennicy powiązań instytucjonalnych w ramach integracji, twierdzą z kolei, że międzynarodowa integracja jest możliwa tylko w oparciu o efektywną formę instytucjonalną. Co prawda, są świadomi faktu, że integracja gospodarcza jest procesem obiektywnym, ale jednocześnie podkreślają, że powiązania instytucjonalne stanowią jeden z najważniejszych jej elementów (Marian Guzek). Takie spojrzenie na procesy integracyjne również wydaje się być niepełne, gdyż stworzenie struktur instytucjonalnych nie gwarantuje pogłębiania procesów zjednoczeniowych. Co więcej, teoretycznie jest możliwa integracja gospodarcza bez tworzenia struktur instytucjonalnych lub ograniczenia ich do minimalnego zakresu. Nieliczna grupa badaczy postrzega integrację jako teorię powiązań rzeczowych lub rozwoju środków produkcji lub strukturalnych procesów ekonomicznych.

Integracja gospodarcza w takim ujęciu to proces powstawania wzajemnych powiązań gospodarczych pomiędzy państwami, których gospodarki stanowią spoiste organizmy na wysokim szczeblu rozwoju gospodarczego, prowadzący do wyodrębnienia się ich w

6 Paul Hoffman był dyrektorem Planu Marshalla z 1947r., czyli programu p om ocow ego dla powojennej Europy.

7 J. R uszkow ski, op.cit., ss. 56-57.

8 Ibidem, s.38.

widoczny sposób z całokształtu gospodarki światowej9.

Integracja nie daje się ująć w jednolite ramy definicyjne, gdyż swoim zasięgiem obejmuje zarówno grupy społeczne, państwa, jak i kultywowanych wartości, stylów zachowań czy norm. Dla realistów integracja stanowi narzędzie realizacji interesów narodowych. Dla integracjonistów to wartość norm atyw na10. Robert Marjolin określił mianem integracji: „każdy proces, który prowadzi do większego stopnia jedności” 11.

Tym samym, za Januszem Ruszkowskim, można zatem powiedzieć, że: „Tak więc integracja nie posiada tylko dwóch stron, jak medal, czy moneta, ale ma ich więcej, jest bowiem złożonym wielowymiarowym zjawiskiem i procesem” . Integracja to nie tylko 12

łączenie gospodarcze, ale także powoduje połączenia infrastrukturalne, edukacyjne, kulturalne, itd. Według J. Ruszkowskiego integracja to „ (...) bardzo scalająca forma pogłębionej współpracy w wielu dziedzinach (prawnej, ekonomicznej, politycznej, społecznej, itp.), oparta na porozumieniu i wspólnym interesie, prowadząca do dobrowolnego scedowania cząstki funkcji narodowych na rzecz instytucji ponadnarodowych, które zostały wykreowane przez podmioty integrujące się w celu koordynacji, nadzoru i usprawnienia procesów integracyjnych (system wertykalny)” 13. Według badacza, podstawowe elementy składowe integracji to: (1) współpraca (wg Roberta O. Keohane rozumiana jako sytuacja, w której realizowana przez jeden rząd polityka jest traktowana przez jego partnera (inny rząd) jako ułatwiająca realizację jego własnych celów, będących rezultatami procesu politycznej koordynacji; (2) konwergencja - proces polegający na osiąganiu zbieżności i zbliżaniu podstawowych wskaźników ekonomicznych (w UE w zakresie finansowym - UGiW), zmniejszaniu różnic gospodarczych oraz politycznych; (3) harmonizacja - czyli ujednolicanie. Pozwala budować jedność w ramach różnorodności. Może być regulacyjna (obejmować określony obszar) lub totalna (regulowanie coraz bardziej drobiazgowych kwestii w danym obszarze); (4) koordynacja - podobne znaczenie jak harmonizacja. Niemniej w europeistyce harmonizacja odnoszona jest przede wszystkim do prawa, z kolei koordynacja ma znacznie szersze znaczenie. Tym samym, współpraca międzynarodowa połączona z konwergencją, harmonizacją i koordynacją w efekcie prowadzi do integracji. Zanim jednak stanie się ona możliwa, ważne jest także wystąpienie, jak to określa J. Ruszkowski

9 Z. M. D oliw a - Klepacki: Integracja europejska. Łącznie z uczestnictwem Polski w UE i Konstytucja dla Europy, W ydaw. Temida 2, Białystok 2005, ss.37-39.

10 J. R uszkowski, op.cit., s.56.

11 Z. M. D oliw a - Klepacki: Integracja europejska. Ł ą c zn ie ...., s.37.

12 J. R uszkow ski, op.cit., s.57.

13 Ibidem, s.57.

„protoelementów” integracji, do których zalicza: wspólny system wartości, wspólny interes i porozumiewanie się (komunikacja) pomiędzy państwami, które chcą rozpocząć współpracę międzynarodową. Połączenie tych wszystkich elementów, w efekcie uruchamia proces integracyjny14. Realnym przykładem jest Unia Europejska.

Alec Stone Sweet i Wayne Sandholtz, utrzymują, że integracja jest to proces wyłaniania się i organizowania horyzontalnych oraz wertykalnych powiązań między aktorami (społecznymi, politycznymi i ekonomicznymi), które stabilizowane są przez reguły i procedury. Wertykalne powiązania to relacje między aktorami na poziomie Wspólnot Europejskich. Powiązania horyzontalne to stosunki między aktorami zorganizowanymi w jedynym państwie członkowskim z aktorami zorganizowanymi w innym państw ie15.

Richard Harrison definiuje pojęcie integracji jako: „proces osiągania w ramach danej wspólnoty politycznej stanu charakteryzującego się istnieniem centralnych instytucji obdarzonych władzą wydawania wiążących decyzji i mechanizmami kontroli alokacji zasobów na poziomie regionalnym oraz odpowiednich mechanizmów wypracowywania konsensu”. Z kolei, dla Amitai Etzioni’ego: „celem integracji jest stworzenie wspólnoty politycznej, która: (a) w pełni kontroluje środki przymusu, (b) posiada centrum podejmowania decyzji, które jest w stanie znacząco wpłynąć na alokację zasobów i rozdział korzyści w jej ramach, (c) jest najważniejszym ośrodkiem identyfikacji dla znaczącej większości politycznie świadomych obywateli” 16. Edward Haliżak, definiuje integrację jako proces międzynarodowy, w którym państwa tworzą wspólne mechanizmy i instytucje upoważnione do wykonywania zadań oraz funkcji, jakie należą na ogół do kompetencji państw a17.

Integracja europejska.

Trudność w przypadku jednoznacznej interpretacji pojęcia integracji europejskiej wynika z faktu, że jej definiowanie następowało równocześnie z realizacją w praktyce, która podlega nieustannym procesom zmiany. Niemniej, trzeba dodać, że jest to częsta przypadłość zjawisk, wydarzeń badanych w naukach społecznych. Odwołując się do historii, wielu badaczy za pierwotną formę integracji w Europie uznaje ju ż „państwa-miasta” w starożytnej

14 Ibidem, ss.61-67.

15 Ibidem, s.57.

16 P. J. Borkowski: Polityczne teorie integracji m iędzynarodowej, D ifin, Warszawa 2007.

17 E. Haliżak: Integracja europejska, [w:] Stosunki m iędzynarodowe. Geneza, struktura, dynamika, (red.) E.Haliżak, R.Kuźniar, W ydawnictwo Uniwersytetu W arszawskiego, Warszawa 2000, s. 447.

Grecji. Wydaje się jednak, że nie dotyczy to tyle integracji europejskiej, co narodzin Europy jako takiej. Dokonywała się zatem pewna forma zjednoczenia, ale nie odnosiła się ona nie tyle do tworzenia zunifikowanej Europy, co do ujednolicania pewnych obszarów, społeczeństw i kultur. Świadectwem tego jest chociażby fakt, że zarówno w przeszłości, jak i dzisiaj, np. Francuzi, Anglicy czują się bardziej związani z własną narodowością i to ona jest, przeważnie, dla nich ważniejsza niż bycie Europejczykiem. Większość badaczy przyjmuje, że o Europie możemy mówić dopiero na przełomie IX/X wieku. Dopiero wtedy stało się możliwe budowanie koncepcji integracyjnych państw Europy . Z kolei, początek procesu 18 integracji europejskiej analizowanego w tej pracy datuje się na okres po zakończeniu II Woj ny Światowej.

Przez pojęcie integracji europejskiej można rozumieć łączenie się ze sobą suwerennych państw, w ramach europejskiego związku integracyjnego, który ma na celu doprowadzenie do sytuacji, w której związek ten, w relacji do otoczenia państw nieczłonkowskich stanie się pewną całością, a kraje członkowskie jego częściam i19. Definicja ta jest bardzo ogólna, nie określa teoretycznego modelu integracyjnego, ani też nie narzuca form współpracy. Integrację europejską można też rozumieć jako wynik procesu europeizacji polityk narodowych, będącej wynikiem podejmowania decyzji na forum wspólnych instytucji ponadnarodowych . Jeszcze inaczej, można wyjaśniać integrację europejską jako 20

wielostronny proces dobrowolnego zbliżania i powiązania wewnętrznego grupy państw, które kształtują własny, nowy ośrodek kierowniczy21. Aby w pełni oddać znaczenie tego procesu trzeba dodać do tej ostatniej analizy definicyjnej, że są to wewnętrzne powiązania między grupą państw europejskich.

J. Ruszkowski definiuje integrację europejską jako „subsystem wertykalny usytuowanym w horyzontalnym systemie międzynarodowym, którego jest składową”22.

Integracja europejska jest wynikiem europeizacji polityk narodowych oraz wydzielania wspólnych kompetencji ponadnarodowych. Warto także podkreślić, nie tylko za Antonim Marszałkiem, że: „Gospodarka jest ważnym narzędziem i podstawą integracji, ale nigdy jej celem” . Według Ali M. El - Agraa: „W rzeczywistości niemal wszystkie znane przypadki 23

integracji gospodarczej wynikają z motywacji politycznych, nawet gdy argumentowano je

18 M. Nadolski: Z dziejów integracji europejskiej. W ydawnictw o Sejm ow e, W arszawa 2004, ss. 20-27.

19 A. Marszałek: Podstawow e z a sa d y ..., s. 29.

20 J. R uszkow ski, op.cit., s. 57.

21 K. Łastawski: Od idei do integracji europejskiej. W ydawnictw o Adam Marszałek, W arszawa 2003, s. 15.

22 J. R uszkow ski, op.cit., s.57.

23 A. Marszałek: Wstęp, [w:] Integracja Europejska. Podręcznik akademicki, (red.) A. Marszałek, Polskie W ydawnictwo Ekonom iczne, W arszawa 2004, s. 17.

możliwymi do osiągnięcia korzyściami ekonomicznymi”24.

Integracja europejska stanowi na tyle szeroko rozumiany i dynamiczny, obejmujący tak wiele dziedzin proces, że nie sposób ograniczyć jego rozumienia do jednej definicji. Co więcej, aktualną interpretację tego terminu częstokroć narzucają lub zmieniają swoimi decyzjami i działaniami liderzy polityczni lub aktualne wydarzenia i trendy w Europie oraz na świecie. Dlatego też zasadne wydaje się, iż wybór interpretacji będzie zależał od omawianej struktury integracyjnej, sfery jej działania (gospodarka, polityka) i osób, które w danym okresie kreują omawiane procesy.

1.2. Rodzaje integracji.

W przypadku większości ugrupowań integracyjnych pojawia się trudność w zakresie jednoznacznego określenia czynników, które przyczyniły się do uruchomienia danego procesu. Choć faktycznie decyzja o jego rozpoczęciu jest polityczna, to w rzeczywistości poszczególne rządy wielokrotnie są motywowane do jej podjęcia poprzez przede wszystkim czynniki ekonomiczne czy społeczne. Stąd też w większości przypadków następuje połączenie kilku wymiarów integracyjnych w ramach jednego ugrupowania. W związku z tym, koniecznym wydaje się omówienie podstawowych rodzajów integracji międzynarodowej.

Integracja polityczna.

Według Ernsta Haasa, integracja polityczna, to proces, w którym aktorzy polityczni kilku odrębnych jednostek narodowych są zdecydowani na przesunięcie swojej lojalności, oczekiwań i politycznej aktywności do nowego centrum, którego instytucje posiadają lub domagają się zwierzchności nad istniejącymi wcześniej państwami narodowymi25.

W spomniane jednostki czują zatem większą lojalność wobec nowej władzy centralnej, czyli w przypadku Unii Europejskiej, np. Komisji Europejskiej, a jej obywatele bardziej czują się Europejczykami niż Polakami czy Francuzami. W wyniku tego procesu tworzy się wspólnota,

24 P. Wensierski: Zarys europejskich koncepcji współpracy integracyjnej, W ydaw. U czelniane Bałtyckiej W yższej Szkoły H um anistycznej, K oszalin 2007, s.15.

25 P. J. Borkowski: Polityczne teorie in tegracji..., s. 16.

"? fi

którą E. Haas określił mianem „państwa regionalnego” lub „wspólnoty regionalnej” . Takie ujęcie integracji politycznej znajduje swoje odzwierciedlenie w funkcjonalnej teorii integracji międzynarodowej.

Warto tutaj również odnieść się do koncepcji, jakie w tym zakresie stworzył A.

Etzioni. Wyróżnił on cechy wspólnoty politycznej, będącej wynikiem integracji politycznej.

A zatem wspólnota taka powinna w pełni kontrolować środki przymusu, posiadać centrum decyzyjne oraz powinna być ośrodkiem identyfikacji dla znacznej większości politycznie świadomych obywateli .27

Nieco inaczej na ten proces i próbę jego zdefiniowania patrzył K. Deutsch. Dla niego integracja polityczna to także wspólnota, ale suwerennych państw, dyplomacji i instytucji, które współpracują ze sobą dla osiągnięcia pewnych celów, a przede wszystkim dla zapewnienia pokojowych warunków działania. Jednak naczelną zasadą tej kooperacji jest obrona interesów swojego państwa. Fundamentem procesu integracji jest dla K. Deutscha interakcjonizm, który ma zapobiegać nieporozumieniom28.

Próbę zdefiniowania integracji jako procesu politycznego podjął również E. Haliżak.

Według niego jest to sytuacja, w której państwa danego regionu tworzą wspólne mechanizmy i instytucje wyposażone w prerogatywy wykonywania zadań oraz czynności ekonomicznych i politycznych, jakie wcześniej mogły wykonywać tylko państwa29.

Integracja ekonomiczna.

Ujęcie integracji jedynie w wymiarze politycznym jest niewystarczające, zważywszy na fakt, że w większości przypadków ugrupowań integracyjnych jednym z decydujących czynników ich powołania stanowi ekonomia. W tworzeniu lub rozwijaniu danego procesu integracyjnego państwa widzą szansę na zwiększanie swojego dobrobytu ekonomicznego, zapewnienie pokoju oraz promowanie demokracji i prawa człowieka. Te spostrzeżenia dodał do swojej analizy integracji ekonomicznej Willem Molle, a w konsekwencji stwierdził, że proces ten polega na stopniowej eliminacji granic ekonomicznych między niepodległymi

26 S. Konopacki: N eofunkcjonalistyczna teoria integracji politycznej Ernesta Hasa i Leona Lindberga, „Studia Europejskie”, nr 3/1998, s .l 10.

27 S. Konopacki: N eofunkcjonalistyczna teo ria ..., s. 17.

28 J. R uszkowski, op.cit., s . l 30-131.

29 E. Haliżak: Integracja..., s. 482.

państwami, w wyniku czego gospodarki tych państw zaczynają funkcjonować jako jedna całość30.

Z kolei, według Beli Balassy integrację można rozumieć jako proces (sposób dynamiczny) i stan (sposób statyczny) . W pierwszym ujęciu mamy do czynienia z 31

procesem, w trakcie którego następuje powolna eliminacja granic ekonomicznych między państwami członkowskimi. Obejmuje ona pewne wyodrębnione etapy, stadia integracji. Są to strefa wolnego handlu, unia celna, wspólny rynek, unia gospodarczo-walutowa i unia polityczna, czyli pełna integracja . W drugim ujęciu, jest przedstawiona sytuacja, w której narodowe gospodarki określonego regionu nie są ju ż dłużej oddzielane przez granice ekonomiczne, ale działają jako jedna całość33. Jednak jak twierdzi B. Balassa uzyskanie tego stanu jest niewykonalne w grupie suwerennych państw34. Dlatego też częściej rozumie się stan, jako miejsce, w którym aktualnie znajduje się proces integracji.

Z kolei, Wilhelm Ropke określił integrację gospodarczą jako stan rzeczy, który sprawia, że kontakty handlowe między państwami stają się równie swobodne i korzystne jak te, które istnieją w gospodarce wewnątrznarodowej35. Podobnie wyjaśnia określenie integracji gospodarczej Raymond Aron. Dla niego bowiem jest to sytuacja, w której relacje handlowe pomiędzy dwiema jednostkam i, każda z innej gospodarki, przypominają dokładnie transakcje między dwiema jednostkam i w tej samej gospodarce”36.

Warto jeszcze, dla pełnego obrazu, przywołać definicję tego procesu wg Zbigniewa Kameckiego, ze względu na bardziej uszczegółowioną formę opisu tego zjawiska. Twierdzi on bowiem, że integracja ekonomiczna jest to wytworzenie się, w oparciu o wykształconą, jednolitą strukturę ekonomiczną, pewnego organizmu gospodarczego, obejmującego grupę państw, który ze względu na wysoki stopień wewnętrznych powiązań ekonomicznych osiągniętych w wyniku wytworzonej wewnątrz spoistości, wyodrębnia się w widoczny sposób z całokształtu gospodarki światowej . Celem integracji jest zatem stworzenie takich 37

ram działania, aby były one widoczne na międzynarodowej arenie gospodarczej. Jest to szczególnie ważne, kiedy przywołuje się kolejną próbę zdefiniowania tego procesu, jaką

30 W. M olle: Ekonomika integracji europejskiej. Teoria, praktyka, polityka, Fundacja Gospodarcza NSZZ

„Solidarność”, Gdańska 1995, s.8.

31 P.J. Borkowski: Polityczne te o r ie ..., ss. 17-18.

32 Zob. roz. 1.4.

33 W. Molle: Ekonomika integracji ..., s. 9.

34 P.J. Borkowski: Polityczne te o r ie ..., s. 18.

35 J. Kundera: Liberalizacja obrotów gospodarczych w sferze w olnego handlu, W ydawnictwo Uniwersytetu W rocław skiego, W rocław 1996, s.22.

36 Ibidem, s.22.

37 Ibidem, s.23.

podjął W. Siwiński. Analizując omawiane zjawisko zauważa, że proces integracyjny musi przynosić korzyści jego członkom. Muszą oni uzyskiwać większe profity będąc w danym ugrupowaniu niż funkcjonując poza nim, aby państwa członkowskie chciały w nim trwać . 10

Korzyści powodują bowiem, że dotąd niezależne jednostki są dla nich w stanie ograniczyć swoje pewne dotąd niezależne uprawnienia. Jeśli nie ma profitów jednoczenie się regionalne i subregionalne staje się nieracjonalne z ekonomicznego punktu widzenia.

Inne typologie integracji międzynarodowej.

Rozróżnianie integracji międzynarodowej jako procesu politycznego lub gospodarczego jest najbardziej powszechnie stosowanym ujęciem w literaturze przedmiotu w obszarze problematyki integracyjnej. Warto jednak podkreślić, że nie jedynym , co jest kolejnym dowodem na wieloaspektowość omawianego zagadnienia.

Oprócz tych głównych, dwóch rodzajów integracji międzynarodowej oraz integracji europejskiej opisanej we wcześniejszym podrozdziale, można wskazać znacznie więcej typologii. W zakresie integracji ekonomicznej dokonuje się w literaturze przedmiotu rozróżnienia na integrację pozytywną i negatywną. Twórcą tego podziału jest Jan Tinberger.

W pierwszym przypadku integracja polega na tworzeniu wspólnych ram polityki gospodarczej, np. poprzez instytucje lub mechanizmy, które mają się przyczynić do pogłębiania integracji. Natomiast działania negatywne to znoszenie lub redukcja wszelkiego rodzaju przeszkód zakłócających właściwe funkcjonowanie danego obszaru39.

Ze względu na przedmiot integracji, można wyróżnić nie tylko, polityczną, i ekonomiczną, ale także społeczną, gospodarczą, kulturalną, itd. W tym wymiarze integracja skupia się na stworzeniu wspólnego obszaru działania w danym zakresie tematycznym pomiędzy państwami członkowskimi40.

Ze względu na podmioty integracji i poziomy ich działania wyróżnia się integrację regionalną, subregionalną, międzyrządową, transnarodową i ponadnarodową. Warto zwłaszcza zwrócić uwagę na rozumienie pojęcia integracji regionalnej. Może ona bowiem być pojmowana dwojako. Z jednej strony, np., Unia Europejska, sama w sobie, traktowana jest jako przykład integracji regionalnej, gdyż obejmuje ona jeden, określony obszar w skali globalnej. Z drugiej strony, integracja regionalna w ramach Unii Europejskiej pojmowana jest w odniesieniu do regionów europejskich, traktowanych jako wewnętrznych aktorów

38 Ibidem, s.23.

39 W. Molle: Ekonomika in tegracji..., s. 15.

40 J. R uszkow ski, op.cit., s.58.

procesów zjednoczeniowych w samej Europie. Z kolei, w ujęciu subregionalnym, integracja to zespalanie miast, lokalnych jednostek samorządu terytorialnego. Integracja międzyrządowa odnosi się bezpośrednio do teorii liberalnego podejścia międzyrządowego i jest omówiona w podrozdziale dotyczącym teorii integracyjnych. Integracja transnarodowa to proces integracyjny zachodzący pomiędzy grupami interesu oraz różnego rodzaju grup interesu. W ramach Unii Europejskiej ta forma współpracy jest widoczna, np. w ramach komitologii41.

Integracja ponadnarodowa, wzbudzająca najwięcej kontrowersji, to forma dobrowolnej i ścisłej współpracy państw, powiązanych ze sobą na wielu płaszczyznach, w której dochodzi

1. Stopień zinstytucjonalizowania a) nieformalne (funkcjonalne; oddolne) — procesy integracyjne inicjują podmioty dążące do maksymalizacji swoich zysków, dzięki wzrostowi aktywizacji międzynarodowej. jednakow ego wpływu na podejm owane decyzje

przez wszystkie państwa członkowskie

przez wszystkie państwa członkowskie