Wpływ przemian transformacyjnych w Europie Środkowo - Wschodniej na kształtowanie się wizji integracji europejskiej

W latach 1989 - 1991 rozpadł się na „oczach zdumionego świata” blok państw komunistycznych w Europie136. Pomimo, że od początku trwania Zimnej Wojny podejmowano działania, które miały na celu zmianę ładu jałtańsko - poczdamskiego, transformacja ustrojowa w państwach Europy Środkowo - Wschodniej spowodowała na Zachodzie Europy konsternację137. To, co wydawało się prawie niemożliwe lub odległe w czasie stało się właściwie niepostrzeżenie rzeczywistością. Jeszcze bowiem w 1988 r. Michaił Gorbaczow w swojej książce pisał: „Cokolwiek mówiliby na temat Ronald Reagan i inni przywódcy zachodni, w rzeczywistości nie mają oni realnie nic do zaproponowania RFN w tak zwanej kwestii niemieckiej. (...) Co będzie za sto lat, zdecyduje historia. A na razie należy wychodzić z ukształtowania realiów, a nie zajmować się podżegającymi spekulacjami.” 138 Pomimo tego zachodnioeuropejskiego „zdumienia”, trzeba zaznaczyć, że kryzys w państwach bloku komunistycznego narastał od połowy lat 70tych, właściwe w każdej dziedzinie: ekonomii, gospodarce, polityce społecznej, ideologicznej, kulturalnej. W części państw Europy Środkowej i Wschodniej zaczęły się tworzyć ruchy opozycyjne o różnym zasięgu. Najmocniejszy w Polsce. Na przełomie lat 70 i 80. XX w. powstał w tym państwie liczący wiele milionów członków masowy ruch społeczny, w opozycji do władzy.

Jednakże ZSRR zdecydowało się na znaczące zmiany dopiero, kiedy sekretarzem KPZR został Michaił Gorbaczow w 1985 r. Po roku swoich rządów, podczas XXVII zjazdu KPZR ogłosił program „pierestrojki”, to jest „przebudowy”, który miała stanowić odpowiedź na zaistniałe trudności, a ostatecznie przyczyniła się do rozpadu bloku państw komunistycznych.

Jesienią 1989 r. stało się dla wszystkich jasne, że pierestrojka doprowadzi do demontażu systemu w Europie Środkowej i Wschodniej. Nikt też nie był w stanie przewidzieć dokładnie, jakie będą końcowe rezultaty tego procesu139. Jednym z najistotniejszych przejawów rozpadu systemu jałtańsko-poczdam skiego, które miało bardzo duże znaczenie dla Wspólnot Europejskich było zjednoczenie Niemiec. Warto przypomnieć, że jedną z podstawowych

136 P. Ukielski: Wstęp, [w:] A. Burakowski, A. Gubrynowicz, P. Ukielski: 1989 - Jesień Narodów, Wydaw.

Trio, Warszawa 2009, s. 11.

137 M. Stolarczyk: Podział i zjednoczenie Niemiec jako elementy ładów europejskich po drugiej wojnie światowej, Wydaw. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1995, s.93.

138 M. Gorbaczow: Europejski wspólny dom, [w:] Wizje Europy. Materiały dyskusyjne, (red.) A.D. Rotfeld, Wydaw. Książka i Wiedza, Warszawa 1989, s.20.

139 A. Burakowski, P. Dukielski: Wprowadzenie, [w:] A. Burakowski, A. Gubrynowicz, P. Ukielski: 1989 - Jesień Narodów, Warszawa 2009, ss. 19-33.

przesłanek procesów integracyjnych w Europie po II Wojnie Światowej było nie dopuszczenie do odrodzenia się hegemonii tego państwa. Stąd też pomysł włączenia RFN do WE, N A TO 140. Zjednoczenie dwóch państw niemieckich i ich funkcjonowanie w ramach zjednoczonej Europy budziło niepokój w pozostałych państwach EWG, obawę przed chęcią tworzenia przez Niemców „niemieckiej Europy” . Przeciwko zjednoczeniu tych państw zdecydowanie występowała premier Wielkiej Brytanii, Margaret Thatcher. Obawiała się bowiem, że zjednoczone Niemcy znacząco wzmocnią swoje wpływy w Europie Zachodniej i tym samym ograniczą wpływy brytyjskie141. Połączenia RFN i NRD obawiała się także Francja. Co prawda, F. Mittererrand w 1982r. powiedział, że zjednoczenie Niemiec jest

„wpisane w historię”, to jednak równocześnie francuscy dyplomaci podkreślali wszelkie problemy jakie będą z tym związane. Francja obawiała się przede wszystkim, iż silniejsze i większe Niemcy wejdą w sojusz z ZSRR, a to stanowiłoby olbrzymie zagrożenie dla Francji oraz pozbawiło ją strategicznego przedpola, za jakie uważała R FN 142. Innymi słowy, istnienie NRD było dla Francji gwarancją budowania swojej mocnej pozycji na kontynencie europejskim. Oficjalnie jednak popierała zjednoczenie Niemiec. 9 listopada 1989r. padł mur berliński, a 28 listopada 1989r. Kanclerz H. Kohl wystąpił ze swoim słynnym dziesięciopunktowym planem doprowadzenia do jedności N iem iec143. Tym samym, ani Brytyjczycy, ani Francuzi ju ż nie mogli zatrzymać biegu sprawy. Tym bardziej, że kanclerz RFN, H. Kohl uzyskał dla swoich planów zjednoczenia RFN i NRD, poparcie USA i dowodził, że zjednoczenie przyniesie korzyści całej Europie. M. Thatcher i F. Mitterand ustąpili pod naciskiem prezydenta Georga Busha144. USA w pełni popierały zjednoczenie Niemiec, gdyż obawiały się, że taką propozycję Niemcy mogą otrzymać od ZSRR w zamian za ich neutralność (Niem iec)145. Zjednoczenie Niemiec poparli także przedstawiciele opozycji politycznej w państwach Europy Środkowej i Wschodniej, widząc w tym szansę na osłabienie pozycji ZSRR i tym samym możliwość zmiany systemu ustroju politycznego w państwach bloku w schodniego146. Politycy rządu H. Kohla zapewniali, zwłaszcza w drugiej połowie 1.

80tych, że Niemcy nie zamierzają się zjednoczyć wbrew sąsiadom, ale w porozumieniu z

140 M. Stolarczyk: Podział i zjednoczenie..., s.67.

141 Ibidem, s. 154-155.

142 A. Szeptycki: Francja czy Europa..., s. 123.

l43Dziesięciopunktowy plan H. Kohla zakładał, m.in., zwiększenie pomocy dla NRD, jeśli zostaną przeprowadzone tam reformy gospodarcze i społeczne, a przede wszystkim przewidywał stworzenie konfederacyjnej struktury między dwoma państwami niemieckim, która miała gwarantować pokój. Więcej: A.

Szeptycki: Francja czy Europa..., s. 122.

144 A. Czubiński: Historia powszechna XX wieku, Wydaw. poznańskie, Poznań 2003, s.687.

145 M. Stolarczyk: Podział i zjednoczenie, ..., s.108.

146 Ibidem, s.87.

nim i147. 3 października 1990r. zjednoczenie Niemiec stało się faktem, który Francja i pozostałe państwa musiały zaakceptować i odnaleźć się w niewątpliwie nowej sytuacji.

Skoro bowiem nie udało się zapobiec zjednoczeniu dwóch państw niemieckich, trzeba było zrobić wszystko, aby w pełni kontrolować „nowe” Niemcy. To w dużej mierze przyczyniło się do wyrażenia zgoda na przyspieszenie procesów integracyjnych w Europie148. Niemcy po zjednoczeniu stały się największym państwem pod względem powierzchni i liczby ludności we WE. Marka niemiecka od dawna była główną walutą Europy. Zatem, zjednoczenie Niemiec zmieniło układ polityczny Europy. Uporanie się z „żelaznym” podziałem, sprawiło, że Niemcy zajęli centralne miejsce w Europie, zarówno pod względem geograficznym, jak i geopolitycznym 149. W pierwszej połowie 1.90tych XX w. czołowi politycy w Niemczech oficjalnie popierali federacyjną wersję Europy. W praktyce jednak nie było to już tak jednoznaczne. Politycy SPD podkreślali, że nie czas na pogłębianie WE, gdy Niemcy borykają się z własnymi problemami. Poza tym powściągliwe było także niemieckie społeczeństwo wobec tych procesów, zwłaszcza poszerzania W E150. Ówczesna sytuacja międzynarodowa była również bardzo płynna. W Europie Środkowej i Wschodniej dokonywała się rewolucja polityczna - gospodarcza, charakteryzująca się żywiołowością i niepewnością zm ian151. ZSRR chylił się ku upadkowi. W tej sytuacji geopolitycznej, dalszą integrację Europy w ramach WE uznano za najlepsze rozwiązanie i koncepcję budowania nowego porządku w Europie. W ydarzenia te nadały nową dynamikę procesom integracyjnym w Europie Zachodniej. Tym bardziej, że Kanclerz Niemiec, H. Kohl, przekonywał, że zjednoczone Niemcy wraz z Francją będą „motorem procesu jednoczenia się Europy” 152.

Pozostałe państwa byłego bloku wschodniego także widziały swoją przyszłość w silnym związku z Europą Zachodnią153. H. Kohl popierał rozszerzenie WE o kolejne państwa nie tylko z EFTY, ale także z Europy Środkowej i Wschodniej. Nie należy jednak zapominać, że decyzja o podjęciu współpracy rozwiniętych państw Europy Zachodniej z państwami Europy Wschodniej była dużym wyzwaniem. Dotyczyła ju ż bowiem nie pojedynczego kraju, ale całego bloku, w którym trzeba było stworzyć nowe solidne podstawy demokracji. Na początku 1.90tych XX w. WE zdecydowały się na stowarzyszenie z częścią państw Europy Środkowej i Wschodniej. Wynikało to nie tylko z chęci wyzwolenia tych krajów z ideologii

147 Ibidem, s.92.

148 K. Łastawski: Od id ei..., s. 265.

149 M. Stolarczyk: Podział i zjednoczenie..., ss. 182-185.

150 Ibidem, s. 198.

151 Ibidem, ss. 161-166.

152 Ibidem , ss. 167-170.

153 Ibidem, s. 176.

komunizmu, ale także z obawy, że w przeciwnym razie państwa te będą kształtować dwustronne porozumienia z Niemcami, co prowadziłoby do jeszcze większego umocnienia ich pozycji w Europie Zachodniej. Tymczasem nowe ekipy rządzące w państwach postkomunistycznych widziały we współpracy z WE szansę na przyspieszenie rozwoju ekonomicznego, wzrost bezpieczeństwa i w przyszłości szansę na członkostwo w W E154. Już w 1991 r. podpisano Układy Europejskie z Polską, Węgrami i Czechosłowacją. Podpisanie tych dokumentów było uznaniem przez WE doniosłości przemian, jakie dokonały się w Europie na przełomie lat 1989/1990155.

Podsumowując, rozpad porządku bipolarnego na arenie globalnej w istotny sposób wpłynął na procesy integracyjne w Europie Zachodniej. W dużym stopniu zaktywizował ją do budowania nowego ładu europejskiego. Jego najważniejszym elementem stało się zjednoczenie Niemiec i ich wkomponowanie w strukturę zjednoczonej Europy, tak, aby powstały „europejskie Niemcy”, a nie „niemiecka Europa” 156. Ponadto, rozpad systemu bipolarnego otworzył Europę Zachodnią na współpracę w państwami Europy Środkowo - Wschodniej, a także Basenu Morza Śródziemnomorskiego, głównie pod naciskiem Francji. W konsekwencji decyzje te w istotnym stopniu przyczyniły się do chęci pogłębienia współpracy (wzmacniania idei federalizmu) w ramach WE oraz zmian traktatowych, a w przyszłości do akcesji państwa Europy Środkowej i Wschodniej do zjednoczonej Europy.