Inne spojrzenia teoretyczne

Rzeczywistość międzynarodowa ulega nieustannym przeobrażeniom, wpływając na zmianę rozumienia wielu pojęć z zakresu politologii oraz przebieg zachodzących procesów integracyjnych. Pojawiają się także nowe koncepcje, z których cześć ju ż stanowi lub może stanowić w przyszłości ważne ogniwo opisywania zachodzących procesów integracyjnych w wymiarze teoretycznym. Poniżej, autorka prezentuje kilka z nich. Większość, to teorie synkretyczne, znajdujące odbicia w wielu innych, wcześniejszych teoriach, wyjaśniających procesy integracyjne.

Teoria fuzji.

W tym młodym ujęciu teoretycznym, proces integracyjny polega na stopniowym scalaniu się dotąd niezależnych elementów. Etapem końcowym jest państwo federacyjne. W odróżnieniu jednak od nefunkcjonalizmu, który zakładał rozwój linearny, w przypadku teorii fuzji mówi się o rozwoju cyklicznym. Oznacza to, że procesy integracyjne w danym ugrupowaniu przypom inają ruchy wahadłowe, czyli zakładają czasowe rozluźnianie i pogłębianie współpracy. W. Wessels uważa, że jeśli rozluźnienie pojawia się w krótkim okresie czasu, to nie przeszkadza ono w pogłębianiu integracji w długim okresie czasu.

Wspomniany badacz wymienia także pięć czynników, które jego zdaniem pozwalają zmierzyć stopień zaawansowania procesów integracyjnych. Są to: ilość wiążących decyzji, wspólnotowy zakres polityki publicznej, transfer kompetencji, formy instytucjonalne i proceduralne, zaangażowanie grup pośredniczących. Jeśli w danym ugrupowaniu wymienione czynniki są zaawansowane i występują na dużą skalę, mamy do czynienia z głębokimi i trwałymi procesami zjednoczeniowymi. W ażną rolę w tym ujęciu odgrywa administracja ugrupowania integracyjnego. Poprzez wdrażanie prawa unijnego dochodzi do europeizacji administracji publicznej we wszystkich państwach członkowskich. Przejawem tego jest coraz częstszy bezpośredni kontakt urzędników z różnych państw członkowskich z pominięciem krajowego organu centralnego, a w zgodzie z prawem struktury integracyjnej. To prowadzi do

rozszczepienia narodowych preferencji i tworzenia się linii podziałów sektorowo, a nie narodowo. Integracja, w prezentowanym ujęciu teoretycznym, jest wynikiem działania biurokracji, a nie dyplomacji. W wyniku wzajemnego przenikania dochodzi do ujednolicania organów administracyjnych we wszystkich państwach członkowskich i tym samym spajania procesów integracyjnych 262. Jest to teoria, która traktuje UE jako system polityczny. Do tego zbioru zalicza się także wielopoziomowe zarządzanie.

Teoria reżimów.

Teoria reżimów rozwinęła się w latach 70tych XX wieku, stawiając sobie za cel zbadanie, dlaczego suwerenne państwa decydują się na trwałą współpracę między sobą.

Teoria ta łączy ze sobą wydawałoby się sprzeczne założenia. Z jednej strony popiera ideę ponadnarodowych instytucji i przenoszenie pewnych funkcji państwowych na szczebel ponadnarodowy, a z drugiej strony zakłada nieuchronność maksymalizacji siły i prestiżu państw narodowych. Stanowi więc pewną odmianę współczesnego realizmu. Jak można tłumaczyć tą sprzeczność? John G. Ruggie (1975r.) podkreślił, że stosunki międzynarodowe ze względu na swoją szerokość i rozległość ulegają naturalnej instytucjonalizacji. To powoduje, że pomiędzy państwami występuje ju ż nie tylko zależność i konkurencja horyzontalna, ale także wertykalna. Państwa starają się także wzmocnić swoją pozycję poprzez instytucje. Zatem reżim międzynarodowy to „porozumienie ukierunkowane na zarządzanie, zawarte przez państwa w celu koordynacji ich oczekiwań i organizowania zachowań międzynarodowych w różnych zakresach i obszarach życia międzynarodowego”263.

S. Krasner określa reżimy jako „domniemane lub wyraźnie określone zasady, normy, reguły i procedury decyzyjne, wokół których zbiegają się oczekiwania aktorów w danej dziedzinie stosunków międzynarodowych”. Fundamentalną cechą reżimów jest ich trwałość, co odróżnia je od na przykład wszelakich czasowych porozumień. Każdy reżim musi mieć jasno określone cztery elementy: (1) zasady, czyli jasno określoną przyczynowość powstania danego ugrupowania, (2) normy, czyli prawa i obowiązki obowiązujące w danym reżimie, (3) reguły, czyli zalecenia postępowania oraz (4) procedury, rozumiane jako sposoby działania i praktyki w ramach danej organizacji. To ujęcie teoretyczne bardziej odnosi się do globalnych stosunków międzynarodowych, niż samej UE, gdyż samo w sobie jest zbyt ogólne, aby wyjaśnić zaawansowane procesy w jednoczącej się Europie264.

262 Ibidem, ss. 363-365.

263 J. Ruszkowski, op.cit., ss. 123-124.

264 J.Czaputowicz: Teorie stosunków..., ss. 229-231.

Teorie krytyczne.

Rozwinęły się, jako pewien zbiór poglądów, w teorii stosunków międzynarodowych w latach 80tych XX wieku. Według Roberta Coxa teorie krytyczne koncentrują się na badaniu, jak powstał dany system polityczny i jak należy go zmienić, aby przezwyciężyć występujące słabości i wprowadzić trwałą sprawiedliwość? W swoich założeniach odwołują się do idei oświeceniowych i Kanta. Trudno te teorie bezpośrednio odnosić do samej UE, gdyż bardziej wiążą się one ze współczesnymi nurtami globalnymi, jak na przykład feminizm czy teorie postpozytywistyczne. Niemniej, pewne ich elementy są także ważne z punktu widzenia rozwoju Unii, gdyż jej przedstawiciele są obecni w państwach członkowskich wspomnianego unijnego ugrupowania. Teorie krytyczne kwestionują bowiem suwerenne państwo jako formę politycznej wspólnoty i twórcę tożsamości. Zwolennicy teorii krytycznych dążą do stworzenia alternatywnej teorii stosunków międzynarodowych i przezwyciężenia suwerennych państw, w celu utworzenia postsuwerennej polityki światowej.

Ponadto, uważają, że państwo nie jest gwarantem bezpieczeństwa, a wręcz w tym wymiarze stanowi problem265. Popierają przede wszystkim kreowanie „państwa” światowego.

Teorie normatywne.

Teorie normatywne skupiają się przede wszystkim na wartościach, a nie faktach.

Próbują tworzyć analizy, jaki świat powinien być, a nie jaki jest 266. Wśród nich można wyróżnić kosmopolityzm, komunitaryzm, koncepcję obywatelstwa światowego. Podobne założenie przedstawiają zwolennicy podejścia postmodernistycznego. Według nich istnienie państwa i walka o jego suwerenność doprowadziły do przemocy, represji i wszelkiego zła w stosunkach międzynarodowych. Państwo nie jest zjednoczoną wspólnotą, ale strukturą płynną 267. Walka o suwerenność jest tutaj rozumiana jako bezzasadna i mająca wyłącznie konotacje negatywne. Wszystkie te teorie, odnoszą się do globalnej sceny politycznej, a nie stricte do samej UE. Niemniej, mają one wpływ na kształt i wizję samej Unii Europejskiej, która przecież stanowi element międzynarodowej rzeczywistości i podlega aktualnym, światowym wpływom.

265 Ibidem, ss.383-388.

266 Ibidem, s.404.

267 Ibidem, s.427.