Definicje i skala zjawiska samouszkodzeń

Pojęcie „samouszkodzenie” czy „samookaleczenie” ma szeroki zakres defini-cyjny. w potocznym ujęciu do samouszkodzeń zalicza się zarówno przekłuwa-nie części ciała, skłonność do ulegania wypadkom, jak i uzależprzekłuwa-nieprzekłuwa-nie od sub-stancji psychoaktywnych czy połykanie ostrych przedmiotów przez więźniów.

spośród wymienionych przejawów autodestruktywności przedstawię jedynie specyficzną ich grupę. charakteryzując poszczególne formy, dokonam ich analizy z uwzględnieniem różnic płciowych. Biorąc poziom aprobaty społecz-nej dla okaleczeń ciała jako kryterium rozróżnienia, armando Favazza (1996) wyodrębnił samouszkodzenia usankcjonowane kulturowo oraz dewiacyjne.

spośród samouszkodzeń usankcjonowanych kulturowo wyróżnił ponadto dwa typy samookaleczeń (por. rysunek 1).

Rys. 1. typologia samouszkodzeń

Źródło: opracowanie własne na podstawie Favazza (1996).

Rytuały to przekazywane z pokolenia na pokolenie sposoby okaleczania własnego ciała dokonywane w określony sposób i mające symboliczne znacze-nie. Przykładów tego rodzaju samouszkodzeń jest wiele. w rytuałach inicja-cyjnych okaleczanie ciała może przybierać takie formy, jak przypalanie języka, a następnie pocieranie go ostrymi liśćmi lub okaleczanie penisa (plemię z wy-spy wojeo, Papua Nowa Gwinea). inne polegają na wprowadzaniu ostrych liści do otworów nosowych, by doprowadzić do krwotoku, i wprowadzaniu trzciny przez przełyk do żołądka, by sprowokować wymioty (plemiona Gahuka-Gana i Gururumba, Papua Nowa Gwinea). Krwawienie z nosa w niektórych plemio-nach symbolizuje menstruację. okaleczanie penisa natomiast odbywa się po raz pierwszy około 18. roku życia i jest wielokrotnie powtarzane. dzięki tym rytuałom, które według członków plemienia umożliwiają chłopcu pozbycie się matczynej (kobiecej) krwi, chłopcy mogą oddzielić się od matki i osiągnąć sta-tus mężczyzny (Favazza 1996).

skaryfikacje to drugi typ samookaleczeń rytualnych polegających na two-rzeniu blizn w celach estetycznych lub dla osiągnięcia stanów duchowych.

w pierwotnych plemionach towarzyszą rytuałowi przejścia chłopca w męski świat, rozumianego jako ponowne narodziny (ibidem). w plemieniu Kago-ro (Papua Nowa Gwinea) na skórze chłopców biorących udział w rytuale inicjacyjnym wycinane są wzory przypominające postać krokodyla, uważa-nego za ucieleśnienie męskości i agresywności. wzory te obejmują znaczną część powierzchni ciała: ramiona, klatkę piersiową, brzuch, uda. Następnie rany pokrywane są błotem i tłuszczem tak, by powstały blizny. Gloria Babiker

i Lois arnold (2002) wskazują także na rytuały wśród kobiet, takie jak wyry- wanie włosów, bicie się w piersi na znak żałoby czy indyjski rytuał sati, tj. rzu-canie się kobiet na płonący stos pogrzebowy mężów. autorki wspominają też o znaczeniu samookaleczeń dla identyfikacji społecznej (np. obcinanie palców, obrzezanie czy wymienianie krwi na znak lojalności) oraz o związku samo-uszkodzeń z demonstrowaniem władzy, siły lub wytrzymałości, co jest kojarzo-ne z męskością (np. okaleczanie nosa i penisa w celu wywołania krwawienia ma uwolnić męskie ciało od kobiecych pierwiastków). skaryfikacje są znane i praktykowane także w kulturze zachodniej (por. ciężki 2006).

Praktyki należą do okaleczeń ciała społecznie aprobowanych, które są po-dejmowane zgodnie z aktualnymi trendami i często, w przeciwieństwie do ry-tuałów, pozbawione symboliki (Favazza 1996). annagret eckhardt (1998) po-daje przykład praktyk średniowiecznych w postaci biczowania się chrześcijan.

mężczyźni biczowali się aż do krwi przed budynkami kościołów, a kobiety w za-mkniętych kościołach. większość, bo prawie 90%, stygmatyków w okresie od Xiii do XX wieku stanowiły kobiety (ibidem). inne przykłady praktyk (Babiker, arnold 2002) to noszenie gorsetów lub krępowanie stóp kobiet w chinach po to, by nie rosły, a obecnie depilacja owłosienia, noszenie butów na wysokim obcasie lub z wąskim noskiem, kulturystyka, a także tzw. modyfikacje ciała, takie jak skaryfikacje, operacje plastyczne, wszczepianie implantów, tatuaże czy przekłuwanie różnych części ciała (piercing).

wśród dewiacyjnych, tj. nieaprobowanych społecznie, okaleczeń własne-go ciała Favazza (1996) wyróżnia trzy grupy samouszkodzeń według stopnia uszkodzenia tkanki i wzorca zachowań: samouszkodzenia wielkie, stereotypo-we i umiarkowane. w przypadku samouszkodzeń wielkich stopień uszkodze-nia tkanki oraz zagrożeuszkodze-nia życia jest wysoki, a częstość dokonywauszkodze-nia okaleczeń własnego ciała jest niska. Przykładem samouszkodzeń tego typu są: amputacja kończyn, wyłupanie oczu, autokastracja. samouszkodzenia wielkie genitaliów stanowią około 1% wszystkich samouszkodzeń dewiacyjnych i są bardzo rzad-kie u kobiet (catalano i in. 1996). wyniki badań wskazują, że spośród męż-czyzn, którzy dokonali aktu okaleczenia genitaliów, 87% (Greilsheimer, Groves 1979, za: catalano i in. 2002) lub 77% (Nakaya 1996, za: ibidem) znajdowało się w stanie psychotycznym. Najczęściej podawanym powodem samookaleczenia było pragnienie bycia kobietą lub przeciwnie – obawa przed staniem się ko-bietą. Viraj master i Richard santucci (2003) przytaczają przypadek mężczyzny, który okaleczył swoje genitalia, gdyż pragnął stać się hijra, co według mitologii indiańskiej oznacza „trzecią płeć”. master i in. (2000) z kolei wskazują, że więk-szość okaleczeń genitalnych u pacjentów niepsychotycznych jest dokonywana przez osoby transseksualne, a celem takich aktów jest zmiana płci. do innych powodów wymienianych w literaturze należą: chęć ukarania się za odczuwa-ne pożądanie, poczucie winy, strach czy gniew związany z seksualnością,

ho-moseksualizmem, odrzucenie męskości, próba wpływania na otoczenie (Fisch 1987; catalano i in. 1996), niekiedy bardzo specyficzne, jak próba wpłynięcia na politykę dotyczącą operacji zmiany płci (eke 2000).

samouszkodzenia stereotypowe charakteryzują się specyficznym wzor-cem, są powtarzalne i rytmiczne oraz pozbawione symboliki (Favazza 1996), a stopień uszkodzenia tkanki jest różny. Najczęściej występują u osób z zabu-rzeniami o podłożu biologicznym (np. zespół Lecha-Nyhana, zespół cornelii de Lange, zespół miauczenia kota) oraz upośledzonych intelektualnie. zwykle przyjmują takie formy, jak bicie się, pocieranie oczu, klepanie po twarzy, przy-gryzanie warg czy wyginanie palców. wyniki badań nad osobami niepełno-sprawnymi umysłowo, które wykazują zachowania autoagresywne, dowodzą, że chociaż płeć nie wpływa na częstość występowania zachowania autoagre-sywnego, to samouszkodzenia kobiet charakteryzują się większą intensyw-nością niż autoagresja mężczyzn (Brezovsky 1985; Rohmann, Hartmann 1988, za: Kopeć 1999). większa intensywność dokonywanych przez kobiety samo-uszkodzeń może wynikać z uwarunkowań hormonalnych. Natomiast wyniki badań własnych danuty Kopeć (1999) wskazują na statystycznie istotną zależ-ność między formami i topografią samouszkodzeń a płcią. Jeśli chodzi o for-mę, to kobiety częściej niż mężczyźni wyrywały sobie włosy. zaobserwowano również częstsze uszkodzenia ud i małżowin usznych u mężczyzn¹. Różnice płciowe w zakresie częstości samouszkodzeń ujawniły się również wśród osób autystycznych; dziewczynki przejawiają więcej zachowań autoagresywnych niż chłopcy, którzy są z kolei bardziej agresywni wobec otoczenia (Rohmann, Hartmann 1988, za: Kopeć 1999).

samouszkodzenia umiarkowane to akty uszkodzeń ciała o niewielkim stop-niu uszkodzenia tkanki i niskiej śmiertelności (Favazza 1996). Najczęściej mają postać cięcia się, przypalania, drapania skóry, wyciskania zmian skórnych, bi-cia się, gryzienia, nakłuwania bi-ciała ostrymi przedmiotami lub wprowadzania ich do wnętrza ciała. samouszkodzenia tego rodzaju uważano niegdyś za sa-mobójstwo częściowe (menninger 1938, za: suchańska 1998). Bliższa ana-liza, zwłaszcza deklarowanych motywów podejmowania samouszkodzeń, wskazuje jednak na odrębność obu zjawisk (por. walsh 2006; minge, minge 2006). osoby, które chcą popełnić samobójstwo, pragną zakończyć życie i po-łożyć kres swojej świadomości, natomiast osoby okaleczające się ową świa-domość jedynie zmieniają, a akt okaleczenia się niejednokrotnie pozwala im przetrwać. samouszkodzenia pełnią też rozmaite psychologiczne funkcje – po-

1 możliwe, że samouszkodzenia tej części ciała były związane ze stymulacją narządu słu-chu lub reakcją na ból, gdyż u wszystkich mężczyzn odnotowano różne problemy zdrowotne związane ze słuchem. Niestety, Kopeć (1999) nie podaje, czy takie problemy wystąpiły również u jedynej kobiety przejawiającej samouszkodzenia małżowin usznych. Gdyby tak było, to in-terpretacja uzyskanych wyników w kontekście związku samouszkodzeń tej części ciała z płcią byłaby nieuzasadniona.

cząwszy od takich ingerencji w ciało, jak body play (np. podwieszanie się na hakach), których celem jest doświadczanie odmiennych stanów świadomo-ści, a skończywszy na samouszkodzeniach umiarkowanych, które mają pomóc uporać się z cierpieniem, a celem samouszkodzenia nie jest zakończenie ży-cia, lecz jego podtrzymanie. Również następstwa psychologiczne obu form zachowań są odmienne – niedoszły samobójca po nieudanej próbie samobój-czej czuje się zwykle gorzej, a efektem samouszkodzenia jest ulga i poprawa samopoczucia (walsh 2006).

samouszkodzenia są zatem zachowaniami celowymi (tj. o uświadamianej intencji), które polegają na zadaniu swemu ciału bezpośredniej (czyli dającej natychmiastowy efekt), fizycznej krzywdy bez intencji samobójczej (simeon, Fa-vazza 2001). często są dokonywane w celu redukcji psychologicznego napięcia.

Barrent walsh (2006) podkreśla, że towarzyszy im brak społecznej aprobaty.

z danych epidemiologicznych wynika, że skala występowania zjawiska jest szeroka i zależna od badanej populacji (por. tabela 1). wśród dorosłych osób z populacji ogólnej 4% przynajmniej raz dokonało aktu okaleczenia własnego ciała. w populacji klinicznej odsetek ten jest wyższy i wynosi 21% (Briere, Gil 1998). wśród młodzieży przynajmniej raz okaleczyło się 11-39% nastolatków z populacji ogólnej i 40-69% nastoletnich pacjentów szpitali psychiatrycznych (wycisk, ziółkowska 2010). inne szacunki dotyczące adolescentów wskazują na 15-20% populacji ogólnej (Heath i in. 2009).

tabela 1. dane epidemiologiczne dotyczące samouszkodzeń Populacja ogólna Populacja kliniczna

adolescenci 11-39% 40-69%

dorośli 4% 21%

Źródło: opracowanie własne na podstawie wycisk, ziółkowska (2010); Briere, Gil (1998).