a różnice płciowe
3. Różnice w reakcjach na deformację ciała i stosowane metody leczenia u chorych obu płci
william Payne i in. (1997) wykazali, że chłopcy z młodzieńczą skoliozą idiopa-tyczną, w porównaniu ze zdrowymi rówieśnikami, zgłaszali więcej obaw doty-czących stanu swego zdrowia i nieprawidłowego rozwoju ciała. Niepokoili się także o jakość relacji z rówieśnikami, częściej spożywali i nadużywali alkoholu.
w porównaniu ze zdrowymi rówieśnikami mieli uboższy obraz ciała. autorzy badań tłumaczą te wyniki tym, że chłopcy ze skoliozą doświadczają większego psychospołecznego obciążenia, a deformacja ciała wiąże się u nich z
więk-szym poziomem napięcia stresowego. Paradoksalnie oczekiwanie ze strony rówieśników i rodziny, że deformacja u chłopców nie powinna wywoływać takiego stresu jak u dziewcząt, może przyczynić się do jego wzrostu. chore ze skoliozą, w porównaniu z kontrolną grupą zdrowych dziewcząt, nie wyrażały częściej obaw o relacje z rówieśnikami, rozwój ciała czy stan zdrowia oraz nie stwierdzono u nich zaburzonego obrazu ciała. Jednakże, podobnie jak chłop-cy, chore ze skoliozą częściej przejawiały myśli samobójcze i aż trzykrotnie częściej niż w grupie zdrowych rówieśniczek nadużywały alkoholu (ibidem).
Badania Payne’a i in. potwierdziły, że w zdrowej populacji zaburzenie obrazu ciała jest dużo częstsze wśród dziewcząt niż wśród chłopców (por. tabela 1).
z kolei ikka Helenius i in. (2005) przebadali grupę chorych ze skoliozą za po- mocą kwestionariusza Scoliosis Research Society. do analizowanych w kwe-stionariuszu zmiennych należały: natężenie dolegliwości bólowych, ogólny obraz siebie, obraz siebie po operacji, funkcjonowanie pooperacyjne, aktyw-ność oraz satysfakcja z operacji. z przeprowadzonych analiz wynika, że chorzy płci żeńskiej i męskiej nie różnili się w zakresie wyniku ogólnego w sposób sta-tystycznie istotny.
ciekawe badania nad psychologicznymi aspektami skoliozy przeprowadzi-li despina sapountzi-Krepia i in. (2003), potwierdzając hipotezę o różnicach płciowych w grupach chorych stosujących gorset ortopedyczny. okazało się, że dziewczęta mają bardziej zaburzony obraz ciała niż chłopcy. w porówna-niu ze zdrową populacją cechowały je natomiast mniejsze poczucie szczęścia i satysfakcji z życia.
Również Rene Gratz i diane Papalia-Finlay (1984) wykazali, że dziewczęta ze skoliozą częściej niż chłopcy rezygnują z kontynuowania dotychczasowych aktywności, spędzania czasu z rówieśnikami czy uprawiania hobby z powodu negatywnego obrazu ciała. Podobnie michele eliason i Lynn Richman (1984) dowodzą, że chłopcy i dziewczęta reagują w odmienny sposób na trudności związane z akceptacją rozpoznania i deformacji tułowia charakterystycznych dla skoliozy idiopatycznej, jak również podejmowanych metod leczenia – za-chowawczego lub operacyjnego.
Badania davida claysona i in. (1997) dotyczyły cech osobowości w grupie chłopców i dziewcząt ze skoliozą. zastosowano w nich kwestionariusz oso-bowości mmPi. zakres wyników uzyskanych przed operacją korekcji skolio-zy nie różnił się w obu grupach i mieścił się w normie dla zdrowej popula-cji. Natomiast grupa chłopców i dziewcząt powyżej 16. roku życia uzyskała po operacji skoliozy, w porównaniu do wartości przedoperacyjnych, wyniki poniżej normy. w przypadku dziewcząt na podobnym poziomie jak przed operacją utrzymała się ostrożność, natomiast wzrósł poziom depresyjności, świadomej obawy o fizyczną integralność i zdolność do codziennego funkcjo-nowania. w przypadku chłopców ustabilizowało się świadome
zaabsorbowa-tabela 1. Psychologiczne aspekty skoliozy idiopatycznej a różnice płciowe
dziewczęta ze skoliozą chłopcy ze skoliozą
Brak obawy o relacje z rówieśnikami Brak obawy o stan zdrowia i nieprawidłowy rozwój ciała
Prawidłowy obraz ciała
obawy o relacje z rówieśnikami obawy o stan zdrowia i nieprawidłowy rozwój ciała
uboższy obraz ciała uboższy obraz ciała
mniejsze poczucie szczęścia (w porównaniu z grupą kontrolną)
mniejsza satysfakcja z życia (w porównaniu z grupą kontrolną)
Prawidłowy obraz ciała
częściej rezygnują ze spędzania czasu z rówieśnikami i uprawiania hobby
Rzadziej rezygnują ze spędzania czasu z rówieśnikami i uprawiania hobby Po leczeniu operacyjnym:
– wzrost poziomu depresyjności,
– wzrost obaw o fizyczną integralność i zdol- ność do codziennego funkcjonowania.
– pasywność w relacjach psychoseksualnych.
mniejszy poziom stresu związanego ze stosowaniem gorsetu
większy poziom stresu związanego ze stosowaniem gorsetu, obniżenie nastroju wyższe wyniki w zakresie funkcjonowania
fizycznego:
– mniejsze natężenie dolegliwości bólowych,
– mniejsza rola ograniczeń związanych z rozpoznaniem skoliozy i dotyczących ograniczeń funkcjonowania w relacjach społecznych i związanych z obniżeniem nastroju.
wyższe wyniki w zakresie udziału w życiu rodzinnym
Niższe wyniki w zakresie funkcjonowania fizycznego:
– większe natężenie dolegliwości bólowych, – większa rola ograniczeń związanych
z rozpoznaniem skoliozy i dotyczących ograniczeń funkcjonowania w relacjach społecznych i związanych z obniżeniem nastroju.
Niższe wyniki w zakresie udziału w życiu rodzinnym
Brak różnic
Natężenie dolegliwości bólowych, ogólny obraz siebie, obraz siebie po operacji, funkcjonowanie pooperacyjne, aktywność oraz satysfakcja z operacji.
Przed leczeniem operacyjnym: badanie kwestionariuszem mmPi Nadużywanie alkoholu, myśli samobójcze
Kształt tułowia, garbu żebrowego/lędźwiowego, tułowia, talia, wysokość ramion, kształt klatki piersiowej, wygląd blizny pooperacyjnej
Źródło: opracowanie na podstawie: Gratz, Papalia-Finlay (1984, ss. 237-242);(1984, ss. 237-242);
Payne i in. (1997, ss. 1380-1384); clayson i in. (1997, ss. 99-102); sapountzi-Krepia i in.(1997, ss. 99-102); sapountzi-Krepia i in.
(2003, ss. 683-690); Helenius i in. (2005, ss. 462-467); aulisa i in. (2010, ss. 21-28);
ugwonali i in. (2004, ss. 254-260); Roy-Beaudry i in. (2010).(2004, ss. 254-260); Roy-Beaudry i in. (2010).
nie funkcjami ciała, wzrosła natomiast nieufność i opiekuńczość w stosunku do własnej osoby. zmalało natężenie tolerancji, a ukształtowało się poczucie zależności, brak poczucia kompetencji i pasywność w relacjach psychoseksu-alnych (ibidem). w tabeli 1 zestawiono wyniki badań dotyczących psycholo-gicznych aspektów młodzieńczej skoliozy idiopatycznej, w kontekście różnic płciowych. zestawienie obrazuje zróżnicowanie i brak spójności dostępnych wyników badań, związanych z analizowanym zagadnieniem.
marjolaine Roy-Beaudry i in. (2010) przeprowadzili ciekawe badania z za-stosowaniem Spinal Appearance Questionnaire (saQ) u dziewcząt i chłopców z młodzieńczą skoliozą idiopatyczną. saQ służy do oceny sposobu postrzega-nia deformacji tułowia przez chorych ze skoliozą. składa się z rysunków syl-wetek, ukazujących różne stopnie zaawansowania i formy deformacji tułowia u chorych. zawiera również dodatkowe pytania dotyczące stopnia zadowole-nia lub niezadowolezadowole-nia chorych z sylwetki: symetrii piersi, klatki piersiowej, talii, długości kończyn, ramion oraz ogólne pytania związane z wyglądem, obrazem siebie oraz blizną pooperacyjną (sanders i in. 2007). m. Roy-Beau-dry i in. (2010) nie stwierdzili związku pomiędzy takimi czynnikami, jak płeć, wiek czy Bmi a wynikiem ogólnym saQ, jak również podskalami dotyczącymi m.in. kształtu tułowia, garbu żebrowego/lędźwiowego, tułowia, talii, wysoko-ści ramion, kształtu klatki piersiowej czy wyglądu blizny pooperacyjnej.
angelo aulisa i in. (2010) porównali funkcjonowanie chorych dziewcząt i chłopców leczonych z powodu skoliozy zachowawczo gorsetem PasB i Lyon za pomocą Scoliosis Research Society-22 oraz stosunkowo nowych metod do oceny funkcjonowania chorych ze skoliozą leczonych nieoperacyjnie: Bad Sobberheim Stress Questionnaire-Brace oraz Brace Questionnaire . Bad Sob-berheim Stress Questionnaire-Brace koncentruje się na psychologicznych aspektach leczenia zachowawczego i bada, w jakim stopniu noszenie gorsetu obniża nastrój, zakłóca relacje społeczne i przyczynia się do wzrostu napięcia stresowego. Brace Questionnaire, podobnie, bada sposób, w jaki stosowanie gorsetu przez chorych w wieku dorastania obniża jakość codziennego funk-cjonowania w następujących sferach: aktywność szkolna, funkcjonowanie społeczne, postrzeganie stanu swojego zdrowia, funkcjonowanie emocjo-nalne, samoocena, poczucie estetyki, witalność oraz poziom bólu. a. aulisa i in. (2010) wykazali, że płeć istotnie różnicuje funkcjonowanie adolescen-tów ze skoliozą w zakresie wszystkich analizowanych wymiarów na korzyść chłopców.
obinwanne ugwonali i in. (2004) porównali jakość życia chorych płci żeń-skiej i mężeń-skiej, leczonych w okresie dorastania z powodu skoliozy. Pacjenci byli leczeni zachowawczo lub poddani wyłącznie obserwacji. chorzy wypełni-li Child Heath Questionnaire (cHQ) oraz Pediatric Outcomes Data Collection Instrument (Podci) służące do oceny zdrowia psychicznego. wykazano, że
w zakresie wyników cHQ analizowane grupy różnią się w sposób statystycz-nie istotny – chłopcy uzyskali wyższe w porównaniu z dziewczętami wyniki w zakresie podskali funkcjonowania fizycznego, zgłaszali mniej dolegliwości bólowych oraz dostrzegali mniejszą rolę ograniczeń związanych z rozpozna-niem skoliozy, a dotyczących ograniczeń funkcjonowania w relacjach spo-łecznych oraz związanych z obniżeniem nastroju. osiągnęli również wyższe wyniki w podskali udziału w życiu rodzinnym. wyniki Podci różnicowały badane podgrupy adolescentów wyłącznie w grupie leczonej zachowawczo, a zaobserwowana różnica dotyczyła tego, że chłopcy osiągnęli wyższe wyniki w podskali udziału w życiu rodzinnym w porównaniu z dziewczętami leczony-mi tą samą metodą.
Podsumowanie
ze względu na to, że skoliozy o wyższych wartościach kątowych, wymaga-jących leczenia, zdecydowanie rzadziej diagnozuje się u osób płci męskiej, niewielu badaczy podejmuje próbę porównania psychologicznych aspektów deformacji ciała i stosowanych metod leczenia: zachowawczego lub opera-cyjnego u chłopców i dziewcząt. Nieliczne dostępne wyniki badań wykaza-ły, że skolioza prowadzi do negatywnych zmian w samoocenie pacjentów i jest czynnikiem ryzyka niebezpiecznych dla zdrowia i życia zachowań, jak nadużywanie alkoholu i myśli samobójcze, niezależnie od płci. Na podobnym poziomie u obu płci kształtuje się również poziom dolegliwości bólowych krę-gosłupa, funkcjonowanie pooperacyjne czy zadowolenie z wyników operacyj-nej korekcji deformacji tułowia, jak korekcja głównego łuku skrzywienia czy garbu żebrowego. Jednakże, co niezwykle istotne, rezultaty dotychczasowych badań nie pozwalają na jednoznaczne stwierdzenie, która z płci jest grupą zwiększonego ryzyka zaburzeń obrazu ciała, w związku z czym powinna być objęta stałą opieką psychologiczną. opieka taka może polegać na pomocy w przyjęciu do wiadomości zmiany wyglądu sylwetki i zbudowania nowego obrazu ja fizycznego po przebytym leczeniu, zwłaszcza operacyjnym. celem działań terapeutycznych wobec chorych ze skoliozą może być jednocześnie pomoc w rozpoznawaniu i wyrażaniu stanów emocjonalnych. wskazania te są szczególnie ważne w przypadku opieki psychologicznej w grupie chorych le-czonych nieoperacyjnie. o ile bowiem u osób lele-czonych operacyjnie (korekcja wszystkich elementów deformacji kręgosłupa, prowadząca do zmniejszenia wysokości garbu żebrowego) dochodzi do zdecydowanej poprawy sylwetki, to u leczonych gorsetowo zmniejsza się jedynie ryzyko progresji skoliozy, ale na ogół nie prowadzi do zmniejszenia kąta skrzywienia.
Literatura
alborghetti, a., scimeca, G., costanzo, G., Boca, s. (2008). the prevalence of eating disorders in adolescents with idiopathic scoliosis. Eating Disorders, 16(1), 85-93.
apter, a., morein, G., munitz, H., tyano, s., maoz, B., wijsenbeek, H. (1978). the psychosocial sequelae of the milwaukee brace in adolescent girls. Clinical Ortho-paedics and Related Research, 131, 156-159.
aulisa, a. G., Guzzanti, V., Perisano, c., marzetti, e., specchia, a., Galli, m., Giordano, m., aulisa, L. (2010). determination of quality of life in adolescents with idiopa- thic scoliosis subjected to conservative treatment. Scoliosis, 28(5), 2128.
Beka, a., dermitzaki, i., christodoulou, a., Kapetanos, G., markovitis, m., Pournaras, J.
(2006). children and adolescents with idiopathic scoliosis: emotional reactions, coping mechanisms, and self-esteem. Psychological Reports, 98(2), 477-485.
Braunewell, a., dehe, w., schmitt, e., mentzos, s. (1987). Psychodynamic aspects ofPsychodynamic aspects of corset treatment in adolescents. Zeitschrift für Orthopädie und ihre Grenzgebiete, 125(2), 132-134.
Brosnan, H. (1991). Nursing management of the adolescent with idiopathic scoliosis.
The Nursing Clinics of North America, 26(1), 17-31.
Bunge, e. m., Juttmann, R. e., de Kleuver, m., van Biezen, F. c., de Koning, H. J., Ne-scio group (2007). Health-related quality of life in patients with adolescent idio-pathic scoliosis after treatment: short-term effects after brace or surgical treat-ment. European Spine Journal, 16(1), 83-89.
clayson, d., Levine, d. B. (1997). adolescent scoliosis patients. Personality patterns and effects of corrective surgery. Clinical Orthopaedics and Related Research, 116, 99-102.
clayson, d., Luz- alterman, s., cataletto, m. m. (1987). Longterm psychological sequel-ae of surgically versus nonsurgically treated scoliosis. Spine, 12(10), 983-986.
clayson, d., mahon, B., Levine, d. B. (1981). Preoperative personality characteristics as predictors of postoperative physical and psychological patterns in scoliosis.
Spine, 6(1), 9-12.
cochran, t., Nachemson, a. (1985). Long-term anatomic and functional changes in patients with adolescent idiopathic scoliosis treated with the milwaukee brace.
Spine, 10(2), 127-133.
danielsson, a. J. (2007). what impact does spinal deformity correction for adolescent idiopathic scoliosis make on quality of life? Spine, 32(19 suppl), 101-108.
danielsson, a. J., Nachemson, a. L. (2001). childbearing, curve progression and sexu-al function in women 22 years after treatment for adolescent idiopathic scoliosis:
a case-control study. Spine, 26(13), 1449-1456.
danielsson, a. J., wiklund, i., Pehrsson, K., Nachemson, a. L. (2001). Health-relatedHealth-related quality of life in patients with adolescent idiopathic scoliosis: a matched follow-up at least 20 years after treatment with brace or surgery. European Spine Jour-nal, 10(4), 278-288.
eliason, m. J., Richman, L. c. (1984). Psychological effects of idiopathic adolescent scoliosis. Journal of developmental and behavioral pediatrics, 5(4), 169-172.
Fairburn, c. G., shafran, R., cooper, z. (1999). a cognitive behavioral theory of an-orexia nervosa. Behaviour Research and therapy, 37(1), 1-13.
Fällstrom, K., cochran, t., Nachemson, a. (1986). Long-term effects on personality development in patients with adolescent idiopathic scoliosis :influence of type of treatment. Spine, 11(7), 756-758.
Gratz, R. R., Papalia-Finlay, d. (1984). Psychosocial adaptation to wearing the mil-waukee brace for scoliosis. a pilot study of adolescent females and their mothers.
Journal of Adolescents Health Care, 5(4), 237-242.
Gurnham, R. B. (1983). adolescent compliance with spinal brace wear. Orthopaedic Nursing, 2(6), 13-17.
Haefeli, m., elfering, a., Kilian, R., min, K., Boos, N. (2006). Nonoperative treatment for adolescent idiopathic scoliosis: a 10- to 60-year follow-up with special refer-ence to health-related quality of life. Spine, 31(3), 355-366.
Havighurst, R. J. (1981). Developmental Tasks and Education, London: Longman.
Helenius, i., Remes, V., yrjönen, t., ylikoski, m., schlenzka, d., Helenius, m., Poussa, m.
(2005). does gender affect outcome of surgery in adolescent idiopathic scoliosis?
Spine, 30(4), 462-467.
Howe, G. w., Geinstein, c., Reiss, s., molock, K., Bereger K. (1993). adolescent adjust-adolescent adjust-ment to chronic physical disorder i. comparing neurological and non-neurological conditions. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 7, 1153-1171.
Kahanovitz, N., weisser, s. (1989). the psychological impact of idiopathic scoliosis on the adolescent female . a preliminary multi-center study. Spine, 14(5), 483-485.
Koch, K. d., Buchanan, R., Birch, J. G., morton, a. a., Gatchel, R. J., Browne, R. H.
(2001). adolescents undergoing surgery for idiopathic scoliosis: how physical and psychological characteristics relate to patient satisfaction with the cosmetic re-sult. Spine, 26(19), 2119-2124.
Kotzer, a. m. (2000). Factors predicting postoperative pain in children and adoles-cents following spine fusion. Issues in Comprehensive Pediatric Nursing, 23(2), 83-102.
Lamontagne, L. L., Hepworth, J. t., cohen, F., salisbury, m. H. (2004). adolescent sco-liosis: effects of corrective surgery, cognitive-behavioral interventions and age on activity outcomes. Applied Nursing Research, 17(3), 168-177.
Lindeman, m., Behm, K. (1999). cognitive strategies and self-esteem as predictors of brace-wear noncompliance in patients with idiopathic scoliosis and kyphosis.
Journal of Pediatric Orthopaedics, 19(4), 493-499.
Lothman, d. J., Pianta, R. c., (1993). Role of child-mother interaction in Predicting competence of children with epilepsy. Epilepsia, 34(4), 658-669.
macLean, w. e., Green, N. e., Pierre, c. B. (1989). stress and coping with scoliosis:
psychological effects on adolescents and their families. Journal of Pediatric Or-thopedics, 9, 257-261.
marciniak, w., szulc, a. (2003). Wiktora Degi ortopedia i rehabilitacja, t. 2. warszawa: 2. warszawa:
wydawnictwo Lekarskie PzwL.
mrazek, d. a. (1996). chronic Pediatric illness and multiple Hospitalization. w: Le-w: Le- wis m. (red.). Child and Adolescent Psychiatry. A Comprehensive Textbook. Balti-more: william and wilkins.
myers, B. a., Friedman, s. B., weiner, i. B. (1970). coping with chronic disability. Psy-chosocial observations of girls with scoliosis treated with the milwaukee brace.
American Journal of Diseases of Children, 120(3), 175-181.
Nathan, s. w. (1978). coping with disability and the surgical experience: body image of scoliotic female adolescents. Clinical Pediatrics, 17(5), 434-440.
Noonan, K. J., dolan, L. a., Jacobson, w. c., weinstein, s. L. (1997). Long-term psycho-social characteristics of patients treated for idiopathic scoliosis. Journal of Pediat-ric Orthopedics, 17(6), 712-717.
olaffson, y., saraste, H., ahlgren, R. m. (1999). does bracing affect self-image? a pro-spective study on 54 patients with adolescent idiopathic scoliosis. European Spine Journal, 8, 402-405.
Payne, w., ogilvie, J., Resnick, m. (1997). does scoliosis have a psychological impact and does gender make a difference? Spine, 12, 1380-1384.
Reichel, d. schanz ,J. (2003). developmental psychological aspects of scoliosis treat-ment. Pediatric Rehabilitation, 6(3-4), 221-225.
Roy-Beaudry, m., Beauséjour, m., Joncas, J., Forcier, m., Bekhiche, s., Labelle, H., Grimard, G., Parent, s. (2010). Validation and clinical Relevance of a French-ca-nadian Version of the spinal appearance Questionnaire in adolescent Patients.
Spine (epub ahead of print).
sanders, J. o., Harrast, J. J., Kuklo, t. R., Polly, d. w., Bridwell, K. H., diab, m., dor-mans, J. P., drummond, d. s., edor-mans, J. B., Johnston, c. e., Lenke, L. G., mccarthy, R. e., Newton, P. o., Richards, B. s., sucato, d. J. (2007). the spinal appearance Questionnaire: results of reliability, validity, and responsiveness testing in pa-tients with idiopathic scoliosis. Spine, 32(24), 2719-2722.
sapountzi-Krepia, d., Psychogiou, m., Peterson, d., zafiri, V., iordanopoulou, e., mi-chailidou, F., christodoulou, a. (2006). the experience of brace treatment in chil-dren/adolescents with scoliosis. Scoliosis, 22(1), 8.
sapountzi-Krepia, d., Valavanis, J., Panteleakis, G. P., zangana, d. t., Vlachojiannis, P.
c., sapkas, G. s. (2003). Perceptions of body image, happiness and satisfaction in adolescents wearing a Boston brace for scoliosis treatment. Journal of Advanced Nursing, 35(5), 683-690.
schatzinger, L. H., Brower, e. m., Nash, c. L. (1979). the patient with scoliosis. spi-nal fusion: emotiospi-nal stress and adjustment. American Jourspi-nal of Nursing, 79(9), 1608-1612.
smith, F. m., Latchford, G., Hall, R. m., millner, P. a., dickson, R. a. (2002). indications of disordered eating behaviour in adolescent patients with idiopathic scoliosis.
The Journal of Bone and Joint Surgery (british volume), 84(3), 392-394.
smith, F. m., Latchford, G. J., Hall, R. m., dickson, R. a. (2008). do chronic medical conditions increase the risk of eating disorder? a cross-sectional investigation of eating pathology in adolescent females with scoliosis and diabetes. Journal of Adolescents Health, 42(1), 58-63.
spirito, a., stark, L. J., Gil, K. m., tyc, V. L. (1995). coping with everyday and dis-ease-Related stressors by chronically ill children and adolescents. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 34(3), 283-290.
starfield, B., Forrest, c. B., Ryan, s. a., Riley, a. w., ensminger, m. e., Green B. F.
(1996). Health status of well vs. ill adolescents. Archives of Pediatrics & Adoles-cent Medicine, 150, 1249-1256.
stein, R. e. K., Jessop, d. J. (1984). (1984). General issues in the care of children with chronic Physical conditions. The Pediatric Clinics of North America, 31(1), 190-198.
stępień, e., Frączek, a. (1991). Przekonania dorastających o czynnikach i zachowa-Przekonania dorastających o czynnikach i zachowa-niach szkodliwych dla zdrowia. Alkoholizm i Narkomania, 8, 83-94.
stice, e., agras, w. s. (1998). Predicting onset and cessation of bulimic behaviors during adolescence: a longitudinal grouping analysis. Behavior Therapy, 29, 257-276.
tones, m. J., moss, N. d. (2007). the impact of patient self assessment of deformity on HRQL in adults with scoliosis. Scoliosis, 15(2), 14.
ugwonali, o. F., Lomas, G., choe, J. c., Hyman, J. e., Lee, F. y., Vitale, m. G., Roye, d. P. (2004). effect of bracing on the quality of life of adolescents with idiopathic scoliosis. Spine, 4(3), 254-260.
Vandal, s., Rivard, c. H., Bradet, R. (1999). measuring the compliance behavior of ado-lescents wearing orthopedic braces. Issues in Comprehensive Pediatric Nursing, 22(2-3), 59-73.
Vitousek, K. m. (1996). the current status of cognitive behavioural models of ano- rexia nervosa and bulimia nervosa. w: salkovskis, R. (red.). Frontiers of cognitive therapy. New york: Guillford Press.
weigert, K. P., Nygaard, L. m., christensen, F. B., Hansen, e. s., Bünger, c. (2006).
outcome in adolescent idiopathic scoliosis after brace treatment and surgery as-sessed by means of the scoliosis Research society instrument 24. European Spine Journal, 15(7), 1108-1117.
weiner, i. B. (1977). Zaburzenia psychiczne w wieku dorastania. tłum. J. siuta, H. Grze- gołowska. warszawa: PwN.
wolska, m. (1999). zaburzenia odżywiania się w perspektywie kulturowej i społecz-nej. w: Józefik, B. (red.). Anoreksja i bulimia psychiczna. Kraków: wydawnictwo uniwersytetu Jagiellońskiego, 104-114.
Żebrowska, m. (1986). Psychologia dzieci i młodzieży. warszawa: PwN.
uniwersytet Śląski w Katowicach instytut socjologii