Cząstkowy wskaźnik infrastrukturalno-środowiskowy (d/3)
3.5. Delimitacja wiejskich obszarów sukcesu
Rezultatem analiz przeprowadzonych w pierwszym etapie było uzyskanie trzech cząstkowych (dziedzinowych) wskaźników syntetycznych (gospodarczo-finanso-wego, społeczno-demograficznego i infrastrukturalno-środowiskowego) dla obu momentów badawczych. Otrzymane wskaźniki są wzajemnie skorelowane na poziomie około r = 0,60, jednakże w żadnym przypadku nie została przekroczo-na przyjęta wartość progowa. Z kolei wszystkie wskaźniki cząstkowe wykazują wysoki poziom korelacji wzajemnej pomiędzy zbiorami z dwóch lat analizy -przeciętnie na poziomie r = 0,82 (tab. 15).
W drugim etapie zestawienie wskaźników cząstkowych, z wykorzystaniem wzoru (7), doprowadziło do uzyskania wskaźnika ogólnego (F,) dla obu bada-nych lat. W związku z relatywnie wysokimi wartościami współczynników
kore-Tabela 15. Wykresy rozrzutu pomiędzy cząstkowymi wskaźnikami: gospodarczo-finansowym (d/i), społeczno-demograficznym (cfó) oraz infrastrukturalno-środowiskowym (d,3)*
* kolorem czerwonym przedstawiono wykresu rozrzutu dla wskaźników z 1988 r., niebieskim dla 2002 r., a sza-rym pomiędzy wskaźnikami w dwóch latach analizy. Każdorazowo na osi odciętych OX umieszczono wartości dla wskaźnika o niższym numerze bądź dla 2002 roku. Linia dopasowania ma postać wielomianu drugiego stopnia.
lacji pomiędzy wskaźnikami cząstkowymi, średnia wartość współczynnika kory-gującego obliczona z wzoru (15) wyniosła P, = 0,92. Świadczy to o wysokim poziomie zharmonizowania rozwoju analizowanych uwarunkowań na obszarach wiejskich Mazowsza. Dodatkowo współczynnik korygujący P, odznacza się nie-wielkim zróżnicowaniem przestrzennym (współczynnik zmienności Vx = 6,8%). Najwyższymi w skali regionu jego wartościami (P, ~ 0,96) cechowały się trzy zwarte obszary: (1) grupa powiatów ze wschodniej części województwa - siedle-cki, węgrowski, wyszkowski, pułtuski i makowski, (2) powiaty położone na południe i zachód od Warszawy - piaseczyński, grójecki i kozienicki oraz war-szawski zachodni i żyrardowski, a także (3) powiaty z północno zachodniego Mazowsza - żuromiński i sierpecki. Z kolei najmniejszym poziomem zharmoni-zowania (P, = 0,88) badanych uwarunkowań odznaczyły się gminy położone przy wschodniej i południowej granicy regionu oraz w powiatach mińskim, otwockimi i garwolińskim.
Zgodnie ze statystycznymi wymogami doboru atrybutów, wszystkie trzy wskaźniki dziedzinowe (d,\ - gospodarczo-finansowy, da -
społeczno-demografi-czny oraz da - infrastrukturalno-środowiskowy) wykazują wysoki poziom korela-cji z obliczonym na ich podstawie wskaźnikiem ogólnym (tab. 16).
Najwyższe wartości syntetycznego wskaźnika ogólnego poziomu rozwoju ob-szarów wiejskich na Mazowszu w całym okresie badawczym osiągnęły głównie gminy kształtujące strefę podmiejską Warszawy (ryc. 33). Pomimo bardzo dużego podobieństwa struktur przestrzennych w obydwu analizowanych latach (r = 0,89), zauważalne są pewne symptomatyczne przemiany. Po pierwsze, zna-cznemu rozszerzeniu przestrzennemu uległa strefa pozytywnego oddziaływania Warszawy - w 2002 r. gminy z najwyższej klasy tworzyły bardzo zwarty obszar wokół stolicy (ponownie szczególnie w jej zachodniej części). Po drugie, niezna-czne osłabienie wartości wskaźników odnotowano w podregionie ciechano-wsko-płockim. Po trzecie, na końcu badanego okresu, w związku z działaniem procesów polaryzacyjnych w przestrzeni regionu, zarysował się wyraźny obszar rdzenia rozwojowego wokół Warszawy oraz pojawiło się kilka mniejszych powierzchniowo obszarów o podwyższonym wartościach wskaźnika rozwoju cywilizacyjnego wokół ośrodków subregionalnych (przede wszystkim Płocka
Tabela 16. Współczynniki korelacji liniowej pomiędzy ogólnym wskaźnikiem rozwoju c y w i l i z a c y j n e g o (Y',-) a trzema o p i s u j ą c y m i g o w s k a ź n i k a m i cząstkowymi
Rok di, di2 di3
1988 0,82 0,85 0,87
2002 0,82 0,86 0,91
Rye. 33. Ogólny wskaźnik endogenicznych uwarunkowań rozwoju wiejskich obszarów sukcesu na Mazowszu w 1988 i 2002 roku; Klasa: V - bardzo wysoka, IV - wysoka, III - średnia, II - niska, I - bar-dzo niska. A - miasta.
General Index of endogenous factors conditioning the development of success rural areas in the Mazovia province as of 1988 and 2002; Class: V-very high, IV- high, III - average, II - low, I - very low. A - cities/towns.
i Radomia). Pomiędzy tymi obszarami utrwaliły się obszary wewnętrznych pery-ferii rozwoju - „wewnątrzregionalnych dysharmonii rozwoju' (Zagożdżon 1982, cyt. za Jałowiecki 1983, s. 77), cechujących się niskimi wartościami większości analizowanych mierników.
W związku z dużą stabilnością w okresie 1988—2002 wzorca przestrzennego wskaźnika rozwoju cywilizacyjnego na Mazowszu, 5 4 % gmin znalazło się w obu latach analizy w tej samej klasie, a 4 3 % zmieniło klasę o jedną pozycję (tab. 17). Tylko 10 gmin odnotowało istotne przesunięcia (zazwyczaj poprawę wskaź-nika). Warto w tym miejscu przypomnieć założenie jakie postawiono na wstępie odnośnie obszarów sukcesu - zaliczono do nich jedynie gminy stabilnie rozwi-jające się, a nie charakteryzujące się dynamicznym wzrostem z niskiego poziomu (tzw. obszary progresji). Jak wynika z danych zamieszczonych w tabeli 17., można wskazać jedynie kilka przykładów gmin cechujących się tak pozytyw-nymi trendami rozwojowymi, co potwierdza słuszność położenia w analizach nacisku na trwałość i odtwarzalność jako główne determinanty delimitacji wiej-skich obszarów sukcesu.
Wykazana powolność zmian struktur przestrzennych wynika z faktu, iż po-ziom rozwoju jest efektem długookresowych, skumulowanych procesów zacho-dzących na obszarach wiejskich i w ich otoczeniu. Krótkookresowe działania nie są w stanie w sposób istotny zmienić przestrzennego rozkładu obszarów lepiej
Tabela 17. Liczba gmin w poszczególnych klasach wskaźnika ogólnego (Y',) w 1988 i 2002 roku 2002 V IV III II I V 28 6 1 0 0 IV 8 18 19 1 0 1988 III 2 16 43 26 0 II 0 4 16 38 17 1 0 0 2 9 20
Źródło: obliczenia własne.
i gorzej rozwiniętych, ze względu na w miarę stabilny charakter struktur społecz-nych i gospodarczych (Rosner 2007).
Ostatni etap analizy stanowiła delimitacja obszarów sukcesu w województwie mazowieckim. Składają się na nie jednostki przestrzenne cechujące się przynaj-mniej średnimi wartościami wszystkich trzech wskaźników cząstkowych (d,j) oraz wskaźnika ogólnego (Y',) w obydwu badanych latach. Założone wymogi zostały spełnione w 65 na 274 badane gminy wiejskie Mazowsza (ryc. 34)33.
Obszary sukcesu w przestrzeni województwa mazowieckiego koncentrują się w większości w strefie podmiejskiej Warszawy (z wyłączeniem jej wschodniej części). Wyróżnione obszary sukcesu położone są także w strefie podmiejskiej Płocka i w znacznie bardziej ograniczonym zakresie wokół Radomia i Siedlec. Ponadto do obszarów sukcesu zaliczono gminy z grójecko-wareckiego rejonu sadowniczego oraz sąsiadujące z niektórymi miastami powiatowymi - Sierpc, Płońsk, Pułtusk, Mława, Łosice, Garwolin i Kozienice. Są to w większości przy-padków (poza Łosicami) 1 5 - 3 0 tysięczne ośrodki o relatywnie dobrej strukturze społeczno-gospodarczej. Szczegółową analizę objaśniającą uzyskane zróżnicowa-nie przestrzenne wiejskich obszarów sukcesu przeprowadzono w rozdziale 4.
Gminy niezaklasyfikowane do obszarów sukcesu położone są przede wszy-stkim w podregionach: ostrołęcko-siedleckim, radomskim i wschodniej części ciechanowsko-płockiego. Są to obszary wyznaczone w Planie zagospodarowania
przestrzennego województwa mazowieckiego (2004) jako problemowe, które nie posiadają własnych czynników rozwoju oraz wymagają restrukturyzacji i wspo-magania rozwoju.
Mazowsze charakteryzuje się zatem dualną strukturą przestrzenną - rozwinię-ty obszar stołeczny sąsiaduje z regionami o niskich wskaźnikach transformacji
Imienny wykaz gmin sukcesu w układzie subregionalnym i powiatowym zamieszczono w Ane-ksie 3.
Rye. 34. Delimitacja wiejskich obszarów sukcesu w okresie 1988-2002 na Mazowszu; Klasa: I - obszary sukcesu, II - obszary pozostałe. A - miasta.
Delimitation of success rural areas in the period 1988-2002 in the Mazovia province; Class: I - success areas, II - other areas. A - cities/towns.
gospodarczej (Czyż 1998). Znajduje to potwierdzenie przy analizie położenia gmin sukcesu na Obszarze Metropolitalnym Warszawy34 i poza nim (tab. 18).
Obszary sukcesu wykazują również związek z kategorią administracyjną gmin, choć szczegółowa analiza jest utrudniona ze względu na duże różnice w liczebności poszczególnych typów (tab. 19).
Szczegółowa analiza wartości mierników użytych do delimitacji wiejskich obszarów sukcesu wykazała, że w obydwu momentach badawczych każdy z nich
Tabela 18. Liczba gmin sukcesu na Obszarze Metropolitalnym Warszawy i pozostałych obszarach Mazowsza
Typ obszaru Gminy ogółem Gminy sukcesu Udział gmin sukcesu Obszar Metropolitalny Warszawy 53 35 66,0% Pozostały obszar Mazowsza 221 30 13,6%
Ogółem 274 65 23,7%
Źródło, obliczenia własne.
Wzięto pod uwagę delimitację Obszaru Metropolitalnego Warszawy wykonaną przez Mazo-wieckie Biuro Planowania Regionalnego i zatwierdzoną w 2 0 0 6 r. przez Zarząd Województwa Mazowieckiego (Obszar Metropolitalny Warszawy 2008).
Tabela 19. Liczba gmin sukcesu w zależności o d typu administracyjnego jednostki
Typ gminy Gminy ogółem Gminy sukcesu Udział gmin sukcesu Gminy wiejskie 224 41 18,3% Gminy wiejskie z włączonymi miastami 24 9 37,5% Obszar wiejski gmin miejsko-wiejskich 26 15 57,7%
Ogółem 274 65 23,7%
Źródło, obliczenia własne.
osiągnął wyższe wartości na zdelimitowanych obszarach sukcesu, niż poza nimi (tab. 20). Szczególnie duże różnice uwidoczniły się w przypadku wszystkich cech gospodarczo-finansowych, wykształcenia ludności oraz sieci wodno-kanali-zacyjnej. Pozytywnie należy ocenić, iż różnice pomiędzy obszarami sukcesu i pozostałymi wykazują tendencję malejącą - wartości dla obydwu kategorii w 2002 r. były bliższe średniej regionalnej, niż miało to miejsce w 1988 roku. Pomimo to, w dalszym ciągu odnotowywane są duże zróżnicowania wewnątrz-regionalne.
Końcowym elementem w procedurze delimitacji wiejskich obszarów sukcesu, było obliczenie średniej arytmetycznej wartości syntetycznego wskaźnika ogól-nego (Yj) dla okresu 1 9 8 8 - 2 0 0 2 (ryc. 35). Wskaźnik ten będzie wykorzysty-wany w przeprowadzonej w rozdziale 4 analizie objaśniającej uzyskane zróżnico-wanie przestrzenne obszarów sukcesu. Średnia wartość tego wskaźnika na obsza-rach sukcesu wyniosła Y, = 1,35 i była prawie dwukrotnie wyższa od odnotowa-nej na pozostałych obszarach wiejskich regionu ( ^ = 0,71). Również poziom zharmonizowania rozwoju poszczególnych trzech uwarunkowań był nieznacznie wyższy na obszarach sukcesu (współczynnik korygujący P, = 0,95), niż poza nimi (/>, = 0,91).
Tabela 20. Wartości zastosowanych mierników na obszarach sukcesu i pozostałych obszarach w 1988 i 2002 roku (Mazowsze =100)
Xi1 Xi2 Xi3 Xi4 Xt5 x« Xi7 x« xa 1988 - ob. sukcesu 134 140 168 133 107 89 169 130 109 1988 - ob. pozostałe 84 81 68 85 97 105 68 86 96 2002 - ob. sukcesu 124 118 152 131 105 91 148 117 122 2002 - ob. pozostałe 89 91 76 86 98 104 78 92 90
Oznaczenie mierników: x,i - aktywność ekonomiczna ludności, x,2 - poziom towarowości rolnictwa, xa - sytua-cja finansowa gmin, x,4 - poziom wykształcenia ludności, x,5 - współczynnik feminizacji, x,6 - współczynnik obciążenia demograficznego (destymulanta), x,? - poziom wyposażenia w sieć wodociągową, x,s - poziom warunków sanitarnych, >(# - poziom uczestnictwa dzieci w wychowaniu przedszkolnym.
Rye. 35. Średnia wartość syntetycznego ogólnego wskaźnika endogenicznych uwarunkowań rozwoju wiejskich obszarów sukcesu (V,) na Mazowszu w latach 1988-2002; Klasa: V - bardzo wysoka, IV - wysoka, III - średnia, II - niska, I - bardzo niska. A - miasta.
Mean value for the synthetic overall index ot endogenous factors conditioning development of the suc-cess rural areas (Y,) in the Mazovia province in the years 1988-2002; Class: V - very high, IV - high, III - average, II - low, I - very low. A - cities/towns.