Zgodnie ze współczesnymi koncepcjami rozwoju regionalnego do najistotniej-szych czynników rozwoju społeczno-gospodarczego zalicza się jakość zasobów ludzkich i umiejętność współpracy (Fuente, Ciccone 2003; Lee i in. 2004). Szczególnie wykształcenie oraz ciągłe podnoszenie kwalifikacji są ważnymi czyn-nikami i generatorami rozwoju regionów i kraju. Jak zauważa Romer (1990), dla wzrostu gospodarczego znaczenie ma gospodarka nie o dużej liczbie ludzi, ale o dużych zasobach dobrze wykształconych pracowników. Według von Hay-ek (1945) do osiągnięcia sukcesu gospodarczego niezbędny jest pewien zasób wiedzy, który ułatwia racjonalną ocenę sytuacji i realistyczne kształtowanie własnych celów. Wiedza jest tym większa, im wyższy poziom wykształcenia człowieka. Uwzględniając procesy zachodzące we współczesnej gospodarce i społeczeństwie, za poziom wykształcenia zapewniający największe możliwości rozwoju i zapewnienia dobrobytu uznaje się wykształcenie wyższe.
Do charakterystyki poziomu wykształcenia ludności postanowiono wykorzy-stać wskaźnik liczby osób z wykształceniem wyższym i średnim w wieku powy-żej 18 lat. Dzięki temu uniknięto pojawienia się wartości odstających, związa-nych z dużą koncentracją ludności z wykształceniem wyższym w jakieś konkret-nej gminie, a wynikającą ze szczególnych lokalizacji na jej terenie wyspecjalizo-wanych instytucji (Rosner 2007). Obliczenie wspólnego wskaźnika dla wy-kształcenia wyższego i średniego ma ważne znaczenie korygujące dla kilku kon-kretnych jednostek administracyjnych, jednak nie wpływa znacząco na general-ny obraz zróżnicowania przestrzennego na Mazowszu - współczynniki korelacji pomiędzy odsetkiem osób z wykształceniem wyższym i średnim wyniosły r = 0,80 dla 1988 oraz r = 0,78 dla 2002 r.
W okresie 1 9 8 8 - 2 0 0 2 odsetek ludności w wieku powyżej 18 lat miesz-kających na obszarach wiejskich Mazowsza i posiadających wykształcenie wyższe bądź średnie wzrósł prawie dwukrotnie - z 15,8% do 3 0 , 2 % (w tym udział osób z wykształceniem wyższym wynosił w tych latach odpowiednio 1,9% i 5 , 5 % -ryc. 16). Wzrost ten należy ocenić pozytywnie, jednak w dalszym ciągu istnieje
duże zróżnicowanie pomiędzy obszarami miejskimi i wiejskimi. Co piąty miesz-kaniec miasta na Mazowszu posiada wykształcenie wyższe, podczas gdy na obszarach wiejskich tylko co dwudziesty - wartości te są zgodne z danymi obser-wowanymi w skali ogólnopolskiej (Jakubowicz 2004). Okres transformacji ustrojowej przyniósł znaczące zmiany w postrzeganiu wartości wykształcenia i aspiracjach młodzieży - aktualnie połowa osób w wieku 19-24 lata studiuje. O ile w wartościach bezwzględnych liczba studentów pochodzących z miejsco-wości wiejskich wzrosła, to niekorzystnie należy ocenić względny spadek udziału młodzieży wiejskiej na uczelniach wyższych.
Mazowsze odznacza się dużym zróżnicowaniem przestrzennym w zakresie poziomu wykształcenia mieszkańców — przykładowo w 2002 r. w gminie Czar-nia (pow. ostrołęcki) udział osób z wykształceniem wyższym i średnim wynosił 12,1%, podczas gdy w gminie Michałowice (pow. pruszkowski) miara ta osiąg-nęła wartość 69,7%. Podobnie jak w całym kraju najwyższym poziomem wy-kształcenia na Mazowszu charakteryzują się obszary położone w sąsiedztwie dużych ośrodków miejskich - szczególnie bardzo duża strefa oddziaływania Warszawy (ryc. 17). Również ludność zamieszkująca gminy z najbliższego sąsie-dztwa czterech ośrodków subregionalnych (Radomia, Płocka, Ostrołęki i Sied-lec) charakteryzuje się wyższym niż przeciętnie w regionie poziomem wy-kształcenia. Najmniej korzystna sytuacja występuje w gminach położonych po-między tymi obszarami (np. pow. białobrzeski pozostający poza strefą oddziały-wania Warszawy i Radomia czy pow. węgrowski leżący poza granicami wpły-wów Warszawy, Siedlec i Ostrołęki). Na tych obszarach nakładają się na siebie dwa niekorzystne uwarunkowania - mała dostępność przestrzenna do szkół wyższych w większych miastach oraz brak takich placówek na miejscu (na 88 szkół wyższych funkcjonujących na Mazowszu w 2002 r., aż 67 były zlokalizo-wane w Warszawie i skupiały one łącznie 8 0 % studiujących - fot. 3).
Zmiany rozkładu przestrzennego poziomu wykształcenia ludności pomiędzy początkiem a końcem okresu badawczego są niewielkie, co potwierdza wysoka wartość współczynnika korelacji pomiędzy dwoma zbiorami wskaźników (r = 0,93). Za najistotniejszą różnicę należy uznać wyraźne ukształtowanie się w 2002 r. grupy gmin o wyższych wartościach poziomu wykształcenia wokół Radomia. Należy to tłumaczyć intensywnym procesem suburbanizacji wokół tego miasta w latach 90. i dużym przyrostem liczby ludności w strefie podmiej-skiej (w tym szczególnie ludności posiadającej średni i wyższy poziom wy-kształcenia). Z kolei zwarty obszar o najmniejszym wzroście odsetka osób posia-dających wykształcenie wyższe bądź średnie tworzyły gminy z dawnego wojewó-dztwa ciechanowskiego. Wynika to przede wszystkim z relatywnie wysokich wartości poziomu wykształcenia w 1988 r. oraz brakiem funkcjonowania du-żych jednostek akademickich na tym terenie.
«
Rye. 16. Histogramy poziomu wykształcenia ludności (udział mieszkańców w wieku powyżej 18 lat z wykształceniem wyższym i średnim) na obszarach wiejskich Mazowsza w 1988 i 2002 roku Histograms of the education level of population (the share of population aged above 18 with higher and secondary education) in rural areas of the Mazovia province as of 1988 and 2002
Fot. 3. Nieliczne przykłady szkól wyższych zlokalizowanych poza Warszawą i ośrodkami subregional-nymi - Akademia Humanistyczna w Pułtusku oraz Wyższa Szkoła Zarządzania i Marketingu w Socha-czewie
Rare examples of higher education institutions located outside Warsaw and sub-regional urban centers - The Academy of Humanities in Pułtusk and Higher School of Marketing and Management in Sochaczew
Można wyróżnić dwie podstawowe przyczyny słabości peryferyjnie położo-nych obszarów wiejskich względem poziomu wykształcenia mieszkańców. Po pierwsze, odpływ młodych, najlepiej wykształconych mieszkańców do miast
Rye. 17. Poziom wykształcenia ludności (udział mieszkańców w wieku powyżej 18 lat z wykształce-niem wyższym i średnim) na obszarach wiejskich Mazowsza w 1988 i 2002 roku; Klasa: V - bardzo wysoka, IV - wysoka, III - średnia, II - niska, I - bardzo niska. A - miasta.
Education level of population (the share of population aged above 18 with higher and secondary educa-tion) in rural areas of the Mazovia province as of 1988 and 2002; Class: V - very high, IV - high, III - aver-age, II - low, I - very low. A - cities/towns.
powoduje, że na wsi pozostają osoby starsze i słabiej wykształcone. Po drugie, w dalszym ciągu dominujący pierwszy sektor gospodarki nie wymaga dużego udziału wykształconej ludności. Bardzo ważnymi czynnikami wpływającymi na obserwowaną zależność są bariery w dostępie do edukacji na wyższym szczeblu. Wyróżnić tu można kilka rodzajów barier27. Pierwszą z nich jest selekcja zaczy-nająca się już na poziomie szkoły podstawowej — warunkująca dalsze ścieżki edukacyjne. Ważna jest również dostępność przestrzenna do szkolnictwa na róż-nych poziomach nauczania oraz do placówek edukacyjróż-nych i kulturalróż-nych (Cza-piewski 2007). Badania Guzika (2003) ukazują, że poziom wykształcenia jest bardzo silnie związany z dostępnością przestrzenną do szkół. Dla ludności wiej-skiej coraz większego znaczenia nabiera również bariera ekonomiczna. Brak finansowych możliwości podjęcia studiów wyższych wynika głównie z mniejszej zamożności ludności wiejskiej oraz konieczności wczesnego podjęcia pracy zawodowej. Kolejną przyczyną jest powielanie przez młodzież ścieżek edukacyj-nych swoich rodziców - tylko około 1 % dzieci rolników posiada dyplom ucze-lni wyższej (Domański H. 2000).
2 Dokładną analizę barier edukacyjnych młodzieży wiejskiej - stanowiących zasadnicza przy-czynę gorszego wykształcenia ludności - przeprowadził Rydz (2002).
Współczynnik feminizacji (x/5)
Sytuacja demograficzna jest jednym z głównych czynników determinujących możliwości rozwoju gospodarczego i potrzeby inwestycji infrastrukturalnych (Frenkel 2000). Podobnie według Gawryszewskiego (2005, s. 207) „struktura
ludności według płci i wieku stanowi podstawę oceny potencjału demograficznego i umożliwia przewidywanie przyszłych trendów rodności i umieralności". Procesy
ludnościowe muszą być uwzględniane przede wszystkim przy planowaniu budo-wy wszelkich typów budo-wyposażenia infrastrukturalnego - zarówno infrastruktury technicznej (drogi, kanalizacja), społecznej (szkoły i obiekty ochrony zdrowia) oraz komunikacyjnej (połączenia transportowe).
Przy charakterystyce struktury ludności według płci postanowiono posłużyć się współczynnikiem feminizacji w grupie wiekowej 2 0 - 2 9 lat. Relacja liczby kobiet do liczby mężczyzn w tym przedziale wiekowym jest istotna, gdyż to w znacznej mierze od osób w tym wieku zależy rozwój demograficzny danego obszaru (w 2002 r. 6 6 % dzieci urodziły kobiety w wieku 2 0 - 2 9 lat). Niedobór liczebny osób jednej lub drugiej płci przyczynia się zarówno do spadku liczby zawieranych małżeństw oraz przede wszystkim powoduje spadek wskaźników przyrostu naturalnego28.
W okresie 1 9 8 8 - 2 0 0 2 na obszarach wiejskich Mazowsza nastąpiła poprawa w strukturze ludności według płci - wartość współczynnika feminizacji w koho-rcie wiekowej 2 0 - 2 9 lat wzrosła z 85,6 w 1988 r. do 89,9 w 2002 r. (ryc. 18). Tendencje te są zbieżne z odnotowanymi w skali ogólnopolskiej (Bański 2006). Stopniowa poprawa wartości współczynnika feminizacji wynikła głównie z 5 % wzrostu liczby kobiet w wieku 2 0 - 2 9 lat w okresie 1 9 8 8 - 2 0 0 2 przy stabilnej liczbie mężczyzn. W naturalny sposób powiązane jest to ze stopniowym zaha-mowaniem w latach 90. selektywnego procesu migracyjnego kobiet ze wsi do miast.
Pomiędzy 1988 a 2002 rokiem zaszły również duże zmiany w przestrzennym zróżnicowaniu wartości współczynnika feminizacji, co potwierdza relatywnie niska wartość współczynnika korelacji liniowej r = 0,42 (ryc. 19). W 1988 r. najmniej korzystna relacja liczby kobiet i mężczyzn charakterystyczna była dla wschodniej części Mazowsza (ówczesne województwa ostrołęckie, siedleckie i bialskopodlaskie). Obszary te cechowały się dużymi nadwyżkami siły roboczej w rolnictwie i brakiem alternatywnych form zatrudnienia. Dlatego właśnie z tych regionów notowany był duży odpływ młodych osób, w tym szczególnie kobiet, do różnych zakładów przemysłowych i instytucji usługowych
zlokalizo-2 8 W przypadku gmin, w których liczba kobiet była wyższa niż liczba mężczyzn w wieku 2 0 - 2 9 lat (wartości współczynnika feminizacji powyżej 100), policzono wskaźnik maskulinizacji delimitujący obszary niedoboru mężczyzn w stosunku do liczby kobiet (sytuacja ta dotyczyła jed-nakże tylko 5 % jednostek w 1988 r. i 7 % w 2002 r.).
65 70 75 80 85 90 95 100 105 Współczynnik feminizacji Feminization coefficient
Ryc. 18. Histogramy współczynnika feminizacji (liczba kobiet przypadająca na 100 mężczyzn w grupie 20-29 lat) na obszarach wiejskich Mazowsza w 1988 i 2002 roku
Histograms of the feminization coefficient (number ot femates per 100 maie s in âge bracket 20-29) in rural areas of the Mazovia province as of 1988 and 2002
wanych w miastach. Efektem tych migracji były znaczne dysproporcje w liczbie kobiet i mężczyzn — przykładowo współczynnik feminizacji w gminie Czarnia (pow. ostrołęcki) w 1988 r. wynosił 58,8, w gminie Huszlew (pow. łosicki) 64,8, a w gminie Ceranów (pow. sokołowski) 65,3. W latach 90. procesy migra-cyjne uległy dużym zmianom. Wspomnianemu już spadkowi migracji ze wsi do miast zaczął towarzyszyć proces suburbanizacji, czyli wzrostu liczby mieszkań-ców w strefach podmiejskich. Na tereny te migrowały i migrują zarówno miesz-kańcy obszarów wyludniających się, jak również mieszmiesz-kańcy miast (Bański, Stola 2002). Pierwsza grupa osiedla się w strefach podmiejskich, mając za cel znalezienie pracy w dużym ośrodku miejskim z jednoczesnym ograniczeniem kosztów utrzymania, choć udział tej grupy w ogólnej liczbie migrujących stop-niowo traci na znaczeniu. Drugą grupę stanowią zazwyczaj osoby zamożne, które na obszarach podmiejskich poszukują lepszych warunków mieszkanio-wych, czyli o ich przeprowadzce decydują względy estetyczno-zdrowotne. Efekt tego procesu zauważalny jest w przestrzennym zróżnicowaniu wartości współczynnika feminizacji w 2002 roku. Korzystne zmiany w strukturze płci zauważalne są przede wszystkim we wschodniej części obszaru metropolitalnego Warszawy, w strefie podmiejskiej Radomia oraz na Kurpiach. Najwyższymi, jak również najbardziej zbilansowanymi, wartościami współczynnika feminizacji
Rye. 19. Współczynnik feminizacji (liczba kobiet przypadająca na 100 mężczyzn w grupie wiekowej 2 0 - 2 9 lat) na obszarach wiejskich Mazowsza w 1988 i 2002 roku; Klasa: V - bardzo wysoka, IV - wysoka, III - średnia, II - niska, I - bardzo niska. A - miasta.
Feminization coefficient (number of females per 100 males in age bracket 20-29) in rural areas of the Mazovia province as of 1988 and 2002; Class: V - very high, IV - high, III - average, II - low, I - very low. A - cities/towns.
w 2002 r. w grupie wiekowej 2 0 - 2 9 lat cechowały się gminy położone w sąsie-dztwie Warszawy - Piaseczno (105,3), Parysów (104,5), Wołomin (103,9) oraz Młodzieszyn (99,5), Kampinos (100,0), Zakroczym (100,4).
Powszechnie podkreślanym zjawiskiem w ostatnich latach jest odwrócenie negatywnego trendu migracyjnego z obszarów wiejskich. Począwszy od 2000 r., obserwuje się większy napływ ludności z miast na wieś, niż odpływ ze wsi do miast. Jednakże bardzo często na podstawie tych danych ogólnych wyciąga się mylne wnioski o dezurbanizacji kraju, podczas gdy w rzeczywistości koncentra-cja ludności w zespołach miejskich nadal wzrasta, a obszary typowo wiejskie wyludniają się (Śleszyński i in. 2007). W konsekwencji w latach 90. znacznie poprawiła się struktura ludności według płci w strefach podmiejskich, w któ-rych wartości współczynnika feminizacji są porównywalne z notowanymi w miastach woj. mazowieckiego (101,3). Jednakże w dalszym ciągu selektywny proces migracyjny kobiet (motywowany głównie chęcią odbycia studiów wyższych) z peryferyjnie położonych miejscowości wiejskich do miast i stref podmiejskich, powoduje utrzymywanie się tam niekorzystnych relacji udziału kobiet i mężczyzn w grupie wiekowej 2 0 - 2 9 lat.