Za pomocą trzech uwzględnionych mierników, składających się na wyznaczony wskaźnik atrakcyjności gmin dla czynników egzogenicznych, można wyznaczyć obszary cechujące się dużym napływem: mieszkańców, środków finansowych oraz przedsiębiorców.
Najwyższymi wartościami analizowanego wskaźnika odznaczają się gminy ze strefy podmiejskiej Warszawy, przy czym na zachodzie pas ten jest bardzo
szero-ki i dochodzi do granic z woj. łódzszero-kim, podczas gdy na wschodzie ogranicza się co najwyżej do drugiego pierścienie gmin otaczających stolicę (ryc. 40). Ponadto wyższe wartości cechują jednostki sąsiadujące ze wszystkimi ośrodkami subre-gionalnymi oraz nielicznymi powiatowymi. Pozostałe obszary wiejskie regionu charakteryzują się niższą atrakcyjnością dla czynników egzogenicznych, w tym szczególnie dotyczy to gmin z powiatów: żuromińskiego, sokołowskiego, lip-skiego i przysulip-skiego.
Ryc. 40. Wskaźnik atrakcyjności gmin dla czynników egzogenicznych na obszarach wiejskich Mazo-wsza; Klasa: V - bardzo wysoka, IV - wysoka, III - średnia. II - niska, I - bardzo niska. A - miasta. Index of the attractiveness ot communes for exogenous factors in rural areas of the Mazovia province; Class: V - very high, N - high, III - average. II - low, I - very low. A - cities/towns.
4.2. Położenie w przestrzeni regionu
Przestrzenny wymiar społeczno-ekonomicznej działalności ludzi jest w dużym stopniu kształtowany przez dystans i lokalizację. Pierwsze Prawo Geografii Tob-lera sformułowane w 1970 r. mówi, iż w przestrzeni „wszystko jest związane ze
wszystkim innym, przy czym bliższe rzeczy są bardziej związane niż rzeczy odległe"
(cyt. za Janc 2007, s. 91). Kwestia lokalizacji jest również podkreślana przez spe-cjalistów z zakresu rozwoju lokalnego, którzy twierdzą, że „o sukcesie gminy
Piotro-wska 2008, s. 108). Podobnie Bański (2008, s. 116) stwierdza: „atrakcyjna
lokalizacja jest podstawowym elementem sukcesu gospodarczego obszarów
wiej-skich". Choć nie należy zapominać, że „położenie geograficzne sprzyja, lecz nie
gwarantuje sukcesu w rozwoju gospodarczym" (Wilkin 2003b, s. 51), podobnie jak przestrzennie peryferyjna lokalizacja nie musi oznaczać marginalizacji eko-nomicznej.
Ważnymi czynnikami lokalizacji gmin w regionie są: położenie względem miast, szlaków komunikacyjnych, obszarów atrakcyjnych turystycznie, granic państwowych, czy występowanie surowców mineralnych. Uwzględniając chara-kter zróżnicowania przestrzennego województwa mazowieckiego oraz korzy-stając z miary rozwoju Hellwiga, syntetyczny wskaźnik położenia gmin w regio-nie obliczono na podstawie trzech mierników, przy czym dwa pierwsze należy traktować jako destymulanty:
• odległość drogowa od miejscowości gminnej do ośrodka subregionalnego; • odległość drogowa od miejscowości gminnej do stolicy regionu
(War-szawy);
• położenie gminy względem dróg krajowych i węzłów drogowych.
Położenie względem ośrodków miejskich
Obszary wiejskie położone w sąsiedztwie dużych miast korzystają w sposób bez-pośredni i bez-pośredni ze swoich lokalizacji (są bliżej gospodarczego rdzenia rozwo-jowego), podczas gdy do dalej położonych jednostek nie docierają pozytywne impulsy generowane przez centrum. Według Heffnera (2002) im większy ośro-dek miejski (potencjał grawitacyjny) znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie gminy wiejskiej, tym posiada on silniejsze i korzystniejsze oddziaływanie na moż-liwości rozwoju i wzrostu aktywności społeczno-gospodarczej mieszkańców wsi.
Przykładowo badania przeprowadzone przez Gorzelaka i Smętkowskiego (2005) wskazały, iż władze gmin położonych w odległości do 60 km od War-szawy, a w przypadku jednostek usytuowanych wzdłuż głównych dróg do 90 km od stolicy, uważają taką lokalizację, jako istotny komponent atrakcyjno-ści gminy. Z kolei z badań własnych wynika, że większość gmin o najwyższych wartościach wskaźnika rozwoju gospodarczego położona jest w odległości dro-gowej do 50 km od centrum Warszawy. Do tej odległości zaznacza się najwię-kszy wpływ stolicy na poziom rozwoju ekonomicznego gmin. Ze stu gmin położonych w odległości powyżej 100 km od Warszawy - 5 5 % znalazło się w dwóch najniższych klasach wskaźnika poziomu gospodarczego, a dalsze 3 0 % w klasie średniej. Obszar ten można nazwać peryferiami zewnętrznymi wojewó-dztwa mazowieckiego, a jednocześnie strefa ta tworzy wewnętrzne peryferie w Polsce (Czapiewski 2008b).
Szczegółowe analizy wpływu odległości od centrów rozwojowych na kształto-wanie się obszarów sukcesu na wsi przeprowadzono dla dwóch poziomów prze-strzennych. Pierwszy poziom odnosił się do skali subregionalnej i jako zmienną objaśniającą zastosowano odległość drogową gmin wiejskich do jednego z ośrod-ków subregionalnych. Do wyznaczenia potencjalnych stref oddziaływania tych miast zastosowano nieco zmodyfikowany podział zamieszczony w Strategii
roz-woju województwa mazowieckiego (2006). Strefy oddziaływania Warszawy i pię-ciu ośrodków subregionalnych - dawnych stolic wojewódzkich (Radom, Płock, Siedlce, Ostrołęka i Ciechanów) - zostały tam zdelimitowane z uwzględnieniem powiązań komunikacyjnych (ryc. 41). Drugim poziomem odniesienia była skala regionalna i jako zmienną potraktowano dystans do centrum stolicy wojewódz-twa - Warszawy (ryc. 42).
Często podnoszony jest postulat, iż w badaniach regionalnych dużo ważniej-szym aspektem jest kwestia dostępności przestrzennej wyrażonej w czasie przeja-zdu (Komornicki i in. 2008) lub realnej możliwości skorzystania z różnych rodzajów działalności przez mieszkańców danego obszaru (Taylor 1999), niż fizyczna odległość drogowa obliczona w kilometrach. Pomimo iż teza ta posiada szereg analitycznych uzasadnień, w niniejszej pracy zdecydowano się na
zastoso-Ryc. 41. Miejska sieć osadnicza na Mazowszu i zasięg stref oddziaływania Warszawy i ośrodków sub-regionalnych uwzględniający powiązania komunikacyjne; Źródło. Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego... (2006).
Urban settlement network in the Mazovia province and the range of influence exerted by Warsaw and the sub-regional urban centers with taking account of transportation connections; Source: Development Strategy for the Mazowieckie Voivodeship... (2006).
Rye. 42. Odległości drogowa gmin wiejskich Mazowsza do ośrodków subregionalnych (A) oraz d o Warszawy (B); Klasa: V - bardzo wysoka, IV - wysoka, III - średnia, II - niska, I - bardzo niska. A - mia-sta.
Road distance between the rural communes of the Mazovia province and the sub-regional urban cen-ters (A) as well as from Warsaw (B); Class: V - very high, IV - high, III - average, II - low, I - very low. A - cities/towns.
wanie zmiennej odległości ze względu na jej stabilny charakter i praktyczny brak zmian w analizowanym okresie, w przeciwieństwie do dostępności wyrażonej w czasie, która ulega cyrkulacji w zależności od modernizacji sieci transporto-wej, kongestii drogotransporto-wej, warunków atmosferycznych. Ponadto kwestia dostęp-ności przestrzennej łączy się z szeregiem zmiennych dotyczących komunikacji publicznej (częstotliwość i godziny kursowania) oraz transportu prywatnego (posiadanie bądź nie własnego samochodu, znaczny wzrost liczby aut w okresie transformacji) i ich rozpatrywanie znacznie wykracza poza zakres tematyczny niniejszego opracowania. Dodatkowo w takim przypadku należałoby odróżnić dostępność potencjalną od rzeczywistej, tak jak Kaufmann (2005) dzieli mobil-ność na potencjalną (motility) oraz rzeczywistą {mobility).