się do egzogenicznych czynników rozwoju, jednakże w dużym stopniu może i powinien być uzupełniany poprzez wzrastającą atrakcyjność układów lokal-nych, w tym przede wszystkim obszarów wiejskich, opierającą się na endogeni-cznych czynnikach rozwoju (Parysek 1997; Rosner 2007).
Rozwój lokalny jest efektem gospodarki lokalnej, która definiowana jest jako złożony proces, w którym władze lokalne przy wykorzystaniu zasobów własnych oraz zaangażowaniu partnerów zewnętrznych stymulują rozwój gospodarczy danej jednostki terytorialnej (Blakely 1989). Według Paryska (1997) rozwój lokalny bazuje na endogennych czynnikach rozwoju (lokalne potrzeby, lokalne zasoby, miejscowi ludzie, lokalne organizacje i podmioty gospodarcze) i stanowi uzupełnienie prowadzonego w nawiązaniu do czynników egzogenicznych roz-woju regionalnego. Według innych definicji, rozwój lokalny to proces pozytyw-nie ukierunkowanych zmian wszystkich elementów danego układu przestrzen-nego, czyli potencjału i struktury gospodarczej, środowiska przyrodniczego, wyposażenia infrastrukturalnego, poziomu życia mieszkańców oraz ładu i zago-spodarowania przestrzennego (Kudłacz 1999; Chojnicki, Czyż 2006; Nowak J.F. 2006). Definicje te zakładają maksymalne mobilizowanie i optymalne wy-korzystanie zasobów na danym terenie, włączając kapitał, pracę, instytucjonalne zasoby i lokalną infrastrukturę (Kołodziejczyk i in. 2006). Według Romera (1990, 1994) jednego z głównych twórców teorii wzrostu endogenicznego -podstawowym czynnikiem rozwoju jest aktywizacja potencjału wewnętrznego regionu determinowanego przez wyjściowo posiadane zasoby. Aktywizacja następuje poprzez pokonywanie barier wzrostu przez nakłady inwestycyjne na ich likwidację, wykorzystanie mocnych stron regionu oraz poszerzanie powiązań kooperacyjnych w regionie (Domański R. 2004)8.
Według tych definicji rozwój lokalny opiera się na wykorzystaniu wewnętrz-nych zasobów społeczno-ekonomiczwewnętrz-nych i środowiskowych do zaspokojenia potrzeb społeczności lokalnych (Garofoli 1992; Sobala-Gwosdz 2005). Według
8 Należy jednakże podkreślić, iż wzrost endogenny nie jest związany z jedną skalą przestrzenną. Wiąże się on z tworzeniem, powiększaniem i wykorzystywaniem zasobów wewnętrznych na każ-dym poziomie przestrzennym: lokalnym, regionalnym, krajowym i ugrupowań wielonarodo-wych (Domański R. 2003).
Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości rozwój endogeniczny rozumiany jest, jako „wzrost aktywności gospodarczej w oparciu o wewnętrzne przewagi
kon-kurencyjne regionu lub danego obszaru' (Angielsko-polski słownik... 2002, s. 48).
Choć należy podkreślić, iż do uruchomienia trwałej dynamiki rozwoju wykorzy-stującego potencjał endogeniczny niezbędne jest przekroczenie pewnej jego war-tości progowej, oznaczającej istnienie minimalnych po temu zasobów ludzkich i fizycznych (Parysek 1997; Pietrzyk 2003; Ślusarz 2005).
Z powyższego przeglądu definicji rozwoju lokalnego wynika, iż jest on po-chodną szerokiego spektrum uwarunkowań, które można przyporządkować do dwóch podstawowych grup:
• uwarunkowania zewnętrzne (egzogeniczne) - normy prawne, standardy po-stępowania, położenie w strukturach ekonomicznych (centrum-peryferie, wielofunkcyjność-monofunkcyjność), zewnętrzny kontekst polityczny, jakość środowiska człowieka (zanieczyszczenia, obszary chronione);
• uwarunkowania wewnętrzne (endogeniczne), czyli zasoby lokalne, którymi dysponuje dana jednostka terytorialna i które mogą być przez nią kształto-wane — poziom rozwoju infrastruktury technicznej i społecznej (wyposaże-nie w media, jakość i dostępność systemu komunikacyjnego, dostępność do edukacji, opieki medycznej, kultury), położenie w przestrzeni geograficznej (lokalnej, regionalnej, krajowej, międzynarodowej), uwarunkowania środo-wiska przyrodniczego (góry, lasy, jakość gleb), aktywność i efektywność działań samorządów lokalnych (polityka lokalna), przedsiębiorczość i inno-wacyjność społeczności lokalnej oraz jej charakterystyka społeczna, demo-graficzna i kulturowa (Grochowski, Kowalczyk 1999; Lowe i in. 1998; Kalata 2005; Kołodziejczyk i in. 2006; Ponikowski 2007; Rosner 2007). Należy podkreślić, iż zarówno w rozwoju lokalnym oraz regionalnym obyd-wie te grupy uwarunkowań są niezbędne do zaistnienia pozytywnych przemian strukturalnych, społeczno-gospodarczych, infrastrukturalnych oraz przestrzen-nych. Często też mieszkańcy bądź lokalna władza nie mają wpływu na niektóre z uwarunkowań wewnętrznych (np. przebieg inwestycji infrastrukturalnych o znaczeniu krajowym) i vice versa mają wpływ na niektóre z uwarunkowań zewnętrznych (np. mogą do pewnego stopnia kształtować niektóre zapisy w pra-wie lokalnym, podatkach). Jednakże zdaniem autora o sukcesie cywilizacyjnym na obszarach wiejskich w pierwszej kolejności decydują endogeniczne uwarun-kowania rozwoju, poprawiające warunki życia mieszkańców oraz podnoszące atrakcyjności dla elementów napływających z zewnątrz (np. pomoc finansowa, inwestycje, ruch turystyczny oraz programy rządowe i unijne). Oczywiście nie oznacza to, iż należy oprzeć rozwój gminy tylko i wyłącznie o zasoby wewnętrz-ne, gdyż nie można utrzymać trwałego wewnętrznego wzrostu gospodarczego bez uwzględnienia efektów zewnętrznych (Truskolaski 2006). Rozwój lokalny oparty na endogenicznych czynnikach nie jest zatem systemem zamkniętym,
gdyż w większości przypadków posiada powiązania zewnętrzne (Garofoli 1992). Założenie o nadaniu priorytetu uwarunkowaniom endogenicznym wynika mię-dzy innymi z faktu, iż obszary posiadające pewien potencjał własny, podstawę rozwoju, łatwiej oraz efektywniej mogą wykorzystywać egzogeniczne uwarunko-wania rozwoju (Dziemianowicz 2008). Ponadto jak zauważa Domański B. (200 lc, s. 30) „rozwój w obszarach, które nie mogą liczyć na dużych inwestorów
zewnętrznych, jest jeszcze bardziej uzależniony od czynników lokalnych*'. Dlatego w niniejszym opracowaniu zasoby endogeniczne uznano za warunek konieczny, choć jak już wspomniano niewystarczający, prawidłowo ukierunkowanego roz-woju każdego układu lokalnego i przy delimitacji wiejskich obszarów sukcesu wykorzystano mierniki, które należy zaliczyć do grupy wewnętrznych uwarun-kowań rozwoju społeczno-gospodarczego.
Duże znaczenie endogenicznych uwarunkowań rozwoju obszarów wiejskich wynika z kilku przesłanek. Ocena realizowanych polityk rozwojowych w wielu krajach europejskich, w tym szczególnie w Polsce, wskazuje, iż jednym z zasad-niczych dylematów polityki rozwoju regionalnego w najbliższych latach jest jej uzależnienie od pomocy publicznej, bądź też nastawienie na budowanie zdolno-ści endogenicznego rozwoju (Grosse 2004). Alternatywy te często stawiane są w opozycji w dyskusjach nad kształtem przyszłej polityki państwa i Unii Euro-pejskiej, kiedy spójność (cohesion) przeciwstawiana jest konkurencyjności
(com-petitiveness,) (Tagai 2006; van Well i in. 2006). Boldrin i Canovy wykazali małą efektywność realizowanej polityki spójności w Unii Europejskiej (Gorzelak 2007). Autorzy ci stwierdzili, iż „fundusze kierowane do słabiej rozwiniętych
kra-jów i regionów mają głównie znaczenie socjalne, nie zaś rozwojowe. Analizy staty-styczne nie potwierdziły, by środki zewnętrzne mogły spowodować trwałe i znaczące przyspieszenie ich rozwoju" (cyt. za Gorzelak 2007, s. 25). Z kolei według
Kłodzińskiego (2006, s. 38) „dotychczasowe doświadczenia wskazują na
koniecz-ność oparcia rozwoju na własnym potencjale. Niewiele jest gmin wiejskich w Polsce, którym udało się osiągnąć sukces z pomocą inwestorów zewnętrznych". Podobnie Bański (2005a), nie negując znaczenia zewnętrznej interwencji w rozwój, stwier-dza, że bardziej korzystną sytuacją jest proces stałego rozwoju, niż dynamiczny wzrost wywołany incydentalnym wydarzeniem (np. lokalizacja dużej firmy). Heffner i Rosner stwierdzają, iż stosowane w okresie przedakcesyjnym na obsza-rach wiejskich „instrumenty polityki kohezyjnej były zbyt słabe, aby przeciwdziałać
tendencji wzrostu zróżnicowania, wynikającej z naturalnego wykorzystania renty położenia oraz akumulacji wcześniejszego rozwoju (m.in. wyższa jakość kapitału
ludzkiego, intensywniejsze zagospodarowania infrastrukturalne, lepsza dostępność, większe doświadczenie władz lokalnych we współpracy z pozarolniczą sferą gospo-darki'j" (Rosner 2007, s. 257-258). Badanie przeprowadzone na obszarach wiej-skich Czech ujawniły znaczący wpływ czynników endogenicznych na różnico-wanie sytuacji społeczno-gospodarczej w gminach, przy równocześnie
identycz-nych uwarunkowaniach zewnętrzidentycz-nych (Perlin, Simćikova 2008). Z kolei analiza absorpcji zewnętrznych środków wsparcia w okresie 1999—2004 na Mazowszu wykazała, iż obszary o wysokim potencjale wewnętrznym w największym stop-niu partycypowały w pozyskastop-niu funduszy z funkcjonujących programów
(Środ-ki wsparcia projektów... 2006).
Przytoczone wyniki prowadzonych analiz i rozważań wskazują, iż układ lokal-ny nieposiadający wystarczającego potencjału własnego, nie zawsze potrafi w pełni wykorzystać istniejące uwarunkowania zewnętrzne, w tym głównie środ-ki finansowe. Oczywiście każde wsparcie zewnętrzne jest pożądane, szczególnie przez gminy wiejskie, oraz przyczynia się do rozwoju lokalnego. Jednakże w jed-nostkach o mniejszym potencjale wewnętrznym efektywność wykorzystania czynników zewnętrznych będzie niższa, niż w gminach o bardziej rozbudowa-nych zasobach endogeniczrozbudowa-nych.
Wysoki poziom potencjału własnego wpływa dodatnio na tworzenie korzyst-nych warunków życia dla mieszkańców, a endogeniczna aktywność może spo-wodować „samopodtrzymywalny" rozwój społeczny i gospodarczy. Ponadto, jak wykazano powyżej, od poziomu czynników wewnętrznych zależy stopień wyko-rzystania elementów napływających z zewnątrz (środki finansowe, inwestycje, ruch turystyczny oraz programy rządowe i unijne). Stymulacja rozwoju z ze-wnątrz jest ważna, czasami wręcz niezbędna, jednak bez odpowiedniej bazy lokalnej nawet wielkie środki pomocowe mogą zostać zmarnowane (Sobala--Gwosdz 2005). Podobnej konstatacji w kontekście regionów dokonał Węcła-wowicz (2004), według którego szansa szybszego rozwoju gospodarczego dzięki wsparciu finansowemu, naukowemu i kulturalnemu Unii Europejskiej wymaga przede wszystkim wykorzystania endogenicznych warunków rozwoju. Identycz-ne wnioski wykazały analizy przeprowadzoIdentycz-ne w ramach dużego, programu
ba-dawczego „ Warunki życia społeczeństwa polskiego: problemy i strategie".
Stwier-dzono w nim, iż oddziaływanie czynników zewnętrznych na rozwój lokalny w głównej mierze zależy od aktywności samego układu lokalnego oraz w przypa-dku zaistnienia korzystnego finansowo-inwestycyjnego impulsu zewnętrznego, to jego racjonalne wykorzystanie i efekty rozwojowe zależą od kapitału endogen-nego (Gorzelak 2008).Bardzo korzystnym efektem wzrostu konkurencji pomiędzy poszczególnymi jednostkami terytorialnymi przy ubieganiu się o zewnętrzne środki wsparcia (np. z Unii Europejskiej) jest zwiększenie intensywności wykorzystania włas-nych możliwości rozwojowych. Dzięki temu uaktywnia się nie tylko ekonomicz-ny, ale również społeczekonomicz-ny, kulturowy czy ekologiczny potencjał rozwojowy, przez co można mówić o zintegrowanym podejściu do tego zagadnienia (Grosse 2004). Ponadto należy pamiętać, iż to gminy są i będą jednymi z najważniej-szych beneficjentów funduszy Unii Europejskiej i od ich przygotowania oraz umiejętności generowania dobrych projektów, czyli od posiadanych zasobów
endogenicznych, będzie zależał wskaźnik efektywności absorpcji dostępnych śro-dków finansowych.
Na podstawie tych przykładów można ponownie zauważyć, jak silny jest efekt synergii pomiędzy uwarunkowaniami endogenicznymi a egzogenicznymi w rozwoju lokalnym. Z jednej strony od potencjału własnego zależy skuteczność w pozyskaniu i wykorzystaniu elementów zewnętrznych oraz równocześnie w procesie konfrontacji z innymi instytucjami następuje wzmacnianie zasobów własnych. Z drugiej strony uwarunkowania zewnętrzne wpływają na pozytywne bądź negatywne przekształcenie układów lokalnych. Należy jednakże podkreślić, iż o ile uwarunkowania zewnętrzne są albo jednakowe na danym obszarze w danym czasie (np. normy i standardy prawne), albo stanowią pewien zasób ograniczony (np. kwota przeznaczona na inwestycje w budżecie krajowym bądź UE, liczba turystów przyjeżdżająca do danego kraju), o tyle uwarunkowania wewnętrzne są bardziej zróżnicowane przestrzennie oraz są w znacznie mniej-szym zakresie ograniczone (np. przedsiębiorczość mieszkańców). Uogólniając można przyjąć, iż o ile suma uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych wyznacza pewien generalny poziom rozwoju lokalnego w danym regionie, to właśnie uwarunkowania wewnętrzne w największym stopniu wyznaczają po-ziom dyspersji przestrzennej rozwoju jednostek lokalnych w tym regionie.
Silną współzależność pomiędzy dwoma rodzajami uwarunkowań akcentuje koncepcja neoendogenicznego rozwoju obszarów wiejskich (Ray 1997, 2006; Klekotko 2005; Adamski i in. 2007). Koncepcja ta zakłada poszukiwanie i wykorzystywanie wszystkich możliwych zasobów lokalnych w celu jak najwię-kszej absorpcji potencjalnych czynników zewnętrznych, aby z kolei pomnażać zasoby własne. Odpowiednio dokonane inwestycje w kapitał ludzki i infrastru-kturę oraz promowanie innowacyjności powoduje zwiększanie zasobów włas-nych, które w następnym etapie generują zyski (Romer 1990). Koncepcja roz-woju neoendogenicznego opiera się więc na równowadze pomiędzy wykorzysta-niem zasobów danego obszaru a środkami pozyskiwanymi ze źródeł zewnętrz-nych i stanowi pewnego rodzaju kompromis pomiędzy strategiami (teoriami) rozwoju egzo- i endogennego (Adamski i in. 2007).
Kolejną kluczową przesłanką za istotnością endogenicznych uwarunkowań rozwoju obszarów wiejskich jest zarysowujący się proces metropolizacji i oddala-nia się miast od swojego zaplecza. Przykładowo z kompleksowych badań prze-prowadzonych przez Gorzelaka i Smętkowskiego (2005) nad powiązaniami gospodarczymi i społecznymi Warszawy i jej strefy podmiejskiej z resztą teryto-rium Mazowsza wynika, że otoczenie regionalne nie odgrywa istotnej roli w pro-cesach rozwoju metropolii, gdyż nie stanowi ani znacznego rynku zaopatrzenia, ani rynku zbytu - region stanowi około 5 % udział w zaopatrzeniu i zbycie towa-rów dla firm zlokalizowanych na obszarze metropolitalnym oraz podobną war-tość dla miejsca zamieszkania pracowników oraz pochodzenia usługodawców.
Pozytywne efekty rozprzestrzeniania związane z rozwojem gospodarczym ośrod-ka metropolitalnego ograniczają się do granic wyznaczonego obszaru metropoli-talnego, podczas gdy coraz silniejsze stają się procesy wymywania zasobów roz-wojowych, w tym zwłaszcza kapitału ludzkiego z regionu do metropolii (Smęt-kowski 2007).
Z szerokiego spektrum endogenicznych uwarunkowań rozwoju istotne jest wskazanie tych, które posiadają największy wpływ na kształtowanie procesów społeczno-gospodarczych w gminie lub regionie. Blakely (1989) za najważniej-sze czynniki rozwoju endogenicznego uznał: zatrudnienie (zwięknajważniej-szenie jakości siły roboczej), bazę rozwoju (powiązanie instytucjonalne pomiędzy sektorem publicznym i prywatnym), atuty lokalizacji (jakość fizycznego i społecznego śro-dowiska) oraz zasoby wiedzy (rozwój instytucji badawczo-rozwojowych oraz uczelni). Według badań Swianiewicza i Łukomskiej (2004) w gminach wiej-skich najważniejszymi czynnikami wewnętrznymi wpływającymi na rozwój gos-podarczy są: kapitał ludzki (wykształcenie), infrastruktura, rozwinięte społeczeń-stwo obywatelskie oraz działania promocyjne. Z kolei w opracowaniu
Endogeno-us factors stimulating rural development (Floriańczyk, Czapiewski 2006) autorzy poszczególnych rozdziałów wyróżniali różne wewnętrzne czynniki ułatwiające kreowanie rozwoju obszarów wiejskich - odpowiednie regulacje prawne i zaan-gażowanie władz lokalnych (Gramzow, Petrick 2006), wykształcenie mieszkań-ców i lokalnych liderów oraz kapitał ludzki (Czapiewski, Janc 2006), funkcjo-nowanie witryn internetowych jednostek samorządowych (Szekely, Michniak 2006), zasoby przyrodnicze, dziedzictwo kulturowe i specyficzna „lokalność" danego regionu (Teśitel i in. 2006), organizacje pozarządowe oraz kapitał społeczny (Muilu, Onkalo 2006, Kovdcs Katona i in. 2006). W cytowanych pracach wskazano więc głównie na ludzkie i instytucjonalne uwarunkowania wspierające rozwój obszarów wiejskich. Wpływają one zarówno na przedsiębior-czość i aktywność gospodarczą mieszkańców i władz samorządowych, tworzenie i realizowanie długofalowych strategii inwestycyjnych w infrastrukturę, jak rów-nież na pełne wykorzystanie zewnętrznych środków wsparcia. Ponadto wielu autorów wskazuje, iż głównymi czynnikami we wzroście endogenicznym są: małe i średnie przedsiębiorstwa, lokalizacja przestrzenna, wiedza czy polityka regionalna i lokalna (Stough 1998; Węcławowicz 2004; Wojnicka i in. 2005; Kamińska 2006; Churski 2004b; Raczyk 2007). Podsumowując, za najważniej-sze zmienne pozytywnie stymulujące rozwój endogeniczny należy uznać: stru-kturę demograficzną, wykształcenie ludności, przedsiębiorczość mieszkańców i władz lokalnych, wyposażenie infrastrukturalne i prowadzenie proinwestycyj-nej polityki lokalproinwestycyj-nej. Wszystkie te elementy składowe wchodzą w skład
„coun-tryside capital', który można uznać za potencjał własny obszarów wiejskich sta-nowiący sumę „phisical capital', „natural capital' i „social capital' (Garrod i in. 2006)
Wewnętrzne możliwości rozwoju tkwią zatem w potencjale, inicjatywie i kre-atywności społeczności lokalnej i regionalnej oraz skali, strukturze, jakości i do-stępności zasobów charakterystycznych dla poszczególnych komponentów roz-woju regionalnego. Jednakże bardzo ważnym elementem jest również adekwat-ność przyjętej przez władze strategii rozwoju względem posiadanego potencjału endogenicznego. Konstrukcja nietrafionej polityki rozwoju spowodować może niepełne wykorzystanie istniejących uwarunkowań i zasobów (Strahl 2006). Niestety bardzo często wewnętrzny potencjał rozwojowy obszarów nie zawsze jest w dostateczny sposób zdefiniowany i odpowiednio wykorzystany. Przy-kładowo w Narodowej Strategii Rozwoju Regionalnego 2007-2013 (2005) pod-kreślono, iż w wielu województwach występuje nieumiejętność prawidłowego definiowania potencjału endogenicznego poszczególnych regionów i jego wyko-rzystania do pokonywania trudności wynikających z transformacji gospodarczej oraz w celu efektywniejszej modernizacji ekonomicznej.
Efekty rozwoju endogenicznego powinny przejawiać się poprzez możliwości przekształceń lokalnych systemów społeczno-ekonomicznych, umiejętności rea-gowania na zmieniające się uwarunkowania zewnętrzne oraz możliwości kreo-wania innowacji na poziomie lokalnym (Garofoli 1992). Jednakże nie wszystkie obszary w jednakowy sposób potrafią reagować na pojawiające się egzogeniczne szanse lub zagrożenia rozwoju regionalnego. Wśród wewnętrznych czynników, ułatwiających bądź utrudniających silne i skuteczne działanie na zachodzące makroekonomiczne zmiany otoczenia, można przede wszystkim wyróżnić: „ela-styczność struktury" gospodarki, aktywność i otwartość polityki prowadzonej w danych jednostkach przestrzennych, kompetencja i kwalifikacje władzy regio-nalnej i lokalnej, kapitał ludzki i społeczny mieszkańców oraz adekwatność zagospodarowania infrastrukturalnego (Strahl 2006).