Rozwój każdego regionu, powiatu i gminy stanowi pochodną istniejących uwa-runkowań o charakterze ekonomicznym, ludzkim, instytucjonalnym, ekologicz-nym, infrastrukturalnym i finansowym (Perło 2004). Struktury przestrzenne i dynamika przekształceń każdego z tych uwarunkowań ulegają istotnym prze-obrażeniom w procesie rozwoju społeczno-gospodarczego. Zmieniają się rów-nież stosowane mierniki i wskaźniki określające poziomu rozwoju poszczegól-nych uwarunkowań. Istotną determinantą wykorzystania daposzczegól-nych atrybutów jest zatem nie tylko ich dostępność, ale przede wszystkim użyteczność przy opisie i objaśnianiu analizowanych zagadnień. Założenie takie jest często trudne do spełnienia przy badaniach dynamicznych, gdyż niektóre z mierników w trakcie analizowanego okresu tracą celowość ich użycia18. Ponadto w prowadzonych analizach niezwykle istotna jest skala przestrzenna, gdyż do badań w skali gmin-nej nie można zastosować często wykorzystywanych mierników określających międzyregionalne zróżnicowania w skali krajowej bądź europejskiej19.
3.1. Identyfikacja mierników i wskaźników
Przy doborze mierników i wskaźników wykorzystanych do opisu uwarunkowań obszarów sukcesu, jak również czynników te obszary kształtujących, wykorzysty-wano zarówno różne analizy ogólnopolskie, jak również badania dotyczące
18 Przykładowo powszechnym miernikiem poziomu rozwoju technologii telekomunikacyjnych w latach 80. i wcześniejszych była liczba abonentów telefonicznych per capita, podczas gdy obec-nie trafobec-niejszym w użyciu byłby miernik wskazujący na liczbę gospodarstw domowych posia-dających dostęp do Internetu.
1 9Na przykład: poziom PKB per capita, długość autostrad i kolei wielkich prędkości, udział firm z kapitałem zagranicznym, zatrudnienie w działalności badawczo-rozwojowej czy zgłoszone patenty.
całości lub fragmentów obecnego województwa mazowieckiego oraz tworzących go województw z poprzednich podziałów administracyjnych (tab. 8). Należy wskazać na istnienie relatywnie niewielkiej, w porównaniu do innych regionów, liczby opracowań skupiających się na analizie zróżnicowania przestrzennego zja-wisk społeczno-gospodarczych wyłącznie na obszarach wiejskich Mazowsza. Może wynikać to z faktu, że zlokalizowane w Warszawie instytuty naukowe zaj-mujące się tymi zagadnieniami (np. Instytut Geografii i Przestrzennego Zago-spodarowania PAN, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych UW, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, czy Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodar-ki Żywnościowej PIB) prowadzą więcej badań w skali ogólnopolsGospodar-kiej (a także europejskiej i światowej), niż regionalnej (por. np. szczegółowy przegląd dorob-ku naukowego geografii rolnictwa [Czapiewski, Kulikowski 2005]).
Tabela 8. Wybrane pozycje literatury dotyczące uwarunkowań gospodarczo-finansowych,
społeczno-demograficznych i infrastrukturalno-środowiskowych na Mazowszu
Zakres Literatura
Ogólny Lijewski (1968), Dziewoński (1972), Jędrzejczyk, Wilk (1992), Stola (1996),
Dziemianowicz i in. (1999), Katalog województwa mazowieckiego (1999), Michalski W. (1999), Dziemianowicz (2000), Plan zagospodarowania przestrzennego... (2004), Rozwój obszarów wiejskich (2004), Gutry-Korycka (2005), Gorzelak. Smętkowski (2005), Wasilewski (2005). Strategia rozwoju województwa mazowieckiego do 2020 roku (2006), Chmielewska (2007), Smętkowski (2007), Regionalny Program Operacyjny... (2007), Czapiewski (2008a), Tendencje i kierunki rozwoju. .. (2008)
Gospodarczo- Misztal (1989), Zgliński (1994, 2002), Brdulak i in. (1996), Gałczyńska, Kulikowski -finansowy (2000), Czerny, Czerny (2002), Gałczyńska (2002), Umiński (2003), Grochowski, Zegar
(2004), Środki wsparcia projektów... (2006), Analiza budżetów gmin... (2006), Misala (2007), Godlewska-Majkowska (2008)
Społeczno- Potrykowska, Śleszyński (1999). Problematyka społeczna w województwie
-demograficzny mazowieckim... (2000). Aktywność socjalnych organizacji pozarządowych... (2001), Aktywność obywatelska mieszkańców... (2006), Janc, Czapiewski (2008)
Infrastrukturalno- Solon (1996), Degórska, Gałązka (1997), Cendrowska (1998), Gałązka (1998), -środowiskowy Wierzbicki, Michna (2000), Świątek (2003). Zintegrowany plan rozwoju transportu
publicznego. . (2005), Biernat-Jarka, Wyszyńska (2007), Degórska, Deręgowska (2008)
Źródło, opracowanie własne.
Uwzględniając przyjętą definicję obszarów sukcesu, dokonaną kwerendę lite-ratury przedmiotu, przeprowadzone próbne analizy empiryczne (Czapiewski 2006a, 2008a) i wypracowaną w rozdziale 2.4. metodykę badawczą, w niniej-szym opracowaniu postanowiono przyjąć trzy podstawowe płaszczyzny rozwoju cywilizacyjnego - gospodarczo-finansową (d,i), społeczno-demograficzną {d,i) i infrastrukturalno-środowiskową {d,3)20. Każdy z tych trzech wskaźników
cząst-2 0 W rozważaniach teoretycznych oraz analizach empirycznych zastosowano takie same nazwy wskaźników cząstkowych (płaszczyzn rozwojowych).
kowych (dziedzinowych) został opisany przy pomocy trzech mierników (S - sty-mulanta, D - destymulanta):
du — wskaźnik gospodarczo-finansowy:
x,i - aktywność ekonomiczna ludności - liczba podmiotów gospodarczych (prze-mysłowych i budowlanych) na 1000 osób w wieku produkcyjnym (S).
x,i - poziom towarowości rolnictwa - wartość produkcji towarowej rolnictwa indywidualnego w złotych na hektar użytków rolnych (S).
xa - sytuacja finansowa gmin - poziom dochodów własnych budżetów gmin przypadający na mieszkańca (S).
d;i - wskaźnik społeczno-demograficzny:
xa -poziom wykształcenia ludności - udział mieszkańców w wieku powyżej 18 lat z wykształceniem wyższym i średnim (S).
x,5 - współczynnik feminizacji - liczba kobiet przypadająca na 100 mężczyzn w kohorcie wiekowej 2 0 - 2 9 lat (S).
X,Ć - współczynnik obciążenia demograficznego - liczba osób w wieku poprodu-kcyjnym na 100 osób w wieku przedprodupoprodu-kcyjnym (D).
di} - wskaźnik infrastrukturalno-środowiskowy:
x,7 - poziom wyposażenia w sieć wodociągową - długość sieci wodociągowej w przeliczeniu na 100 km2 powierzchni gminy (S).
xn — poziom warunków sanitarnych - odsetek mieszkań podłączonych do sieci kanalizacyjnej lub lokalnego urządzenia odbiorczego (szamba) (S).
x,9 - poziom uczestnictwa dzieci w wychowaniu przedszkolnym — odsetek dzieci w wieku 3—6 lat objętych wychowaniem przedszkolnym (S).
Wartości współczynników korelacji liniowej pomiędzy badanymi miernikami w obydwu latach analizy nie przekroczyły przyjętej wartości progowej (r = 0,81 )21 zarówno w podzbiorach opisujących poszczególne uwarunkowania rozwoju, jak również w całym zbiorze cech (tab. 9). Również współczynniki zmienności prawie wszystkich cech osiągnęły wartości świadczące o wysokiej dyspersji przestrzennej (Vx> 10%). Założenie to w niewielkim stopniu nie zo-stało spełnione w przypadku jednego miernika (x,5 — współczynnik feminizacji), jednakże wynika to ze specyfiki rozkładu częstości tego atrybutu i niemożności wystąpienia dużej liczby wartości ekstremalnych.
W celu bardziej szczegółowej charakterystyki zastosowanych mierników obli-czono również współczynnik konkordacji (współczynnik zgodności uporządko-wań wielocechowych), umożliwiający poznanie łącznej współzależności między użytymi cechami (Runge 2006). Obliczono go dla każdej grupy trzech mierni-ków składających się na poszczególne wskaźniki cząstkowe oraz dla całego
zbio-''Wartość krytyczna, dla której obliczane w niniejszej pracy współczynniki korelacji Pearsona można uznać za istotne statystycznie, wynosi r = ±0,12 dla poziomu istotności a = 0,05 oraz
Tabela 9. Współczynniki korelacji pomiędzy miernikami użytymi w analizach w 1988 i 2002 roku oraz pomiędzy wartościami mierników w dwóch momentach czasowych, a także wartości współczynnika zmienności*
Xii Xc Xi3 Xi4 x,s Xi6 Xj7 Xi8 x® Xli 0,69 -0,26 0,45 0,46 0,28 -0,19 0,13 0,27 0,32 X* 0,33 0,53 0,17 0,09 0,02 0,05 0,26 0,28 0,09 0,54 0,55 0,73 0,72 0,34 -0,15 0,36 0,60 0,55 X* 0,39 0,59 0,59 0,93 0,48 -0,31 0,42 0,75 0,55 Xć 0,26 0,40 0,36 0,59 0,42 -0,47 0,28 0,49 0,24 X<S -0,12 -0,13 -0,12 -0,32 -0,34 0,89 -0,30 -0,50 -0,09 X,7 0,16 0,37 0,25 0,32 0,25 -0,17 0,43 0,49 0,22 X* 0,32 0,69 0,49 0,77 0,56 -0,47 0,36 0,93 0,44 X* 0,13 0,17 0,23 0,27 0,10 0,05 0,02 0,13 0,57 Vx1988 48,2 42,8 79,4 33,2 9,6 22,0 119,6 31,2 21,6 V*2002 38,7 50,5 53,1 28,3 8,3 20,2 62,5 17,5 26,3 * oznaczenie mierników według opisu na stronach poprzednich. Kolorem czerwonym podano współczynniki korelacji dla 1988 r., niebieskim dla 2002 r. a na szarych polach pomiędzy wartościami mierników w dwóch momentach czasowych. VX - współczynnik zmienności.
Źródło obliczenia własne
ru cech (tab. 10). Najwyższy poziom wspólnego skorelowania wykazały atrybuty z zakresu uwarunkowań społeczno-demograficznych, choć i w tym przypadku nie przekroczono przyjętej wartości progowej.
Oprócz współczynników korelacji oraz miary rozproszenia istotny element statystyki opisowej jednej zmiennej stanowi miara asymetrii. Pozycyjny współczynnik asymetrii (/4Q) określa zarówno kierunek, jak i siłę asymetrii. Współczynnik ten osiąga zazwyczaj wartości z przedziału ( - 1 <AQ< 1), przy czym im są one bliższe zeru, tym rozkład jest bardziej symetryczny. Wartości dodatnie współczynnika świadczą o asymetrii prawostronnej, a ujemne związane
Tabela 10. Współczynniki konkordacji pomiędzy miernikami zastosowanymi w analizach
Rok
Pomiędzy miernikami określającymi uwarunkowania
(wskaźnik cząstkowy) Pomiędzy wszystkimi miernikami Rok gospodarczo--finansowe spoleczno--demograficzne infrastrukturalno--środowiskowe Pomiędzy wszystkimi miernikami 1988 0,52 0,62 0,42 0,35 2002 0,33 0,60 0.54 0,34
są z asymetrią lewostronną. Porównanie skośności rozkładów analizowanych mierników świadczy o wysokim poziomie ich symetryczności (tab. 11). W ana-lizowanym zbiorze najbardziej asymetryczny rozkład posiada wskaźnik aktyw-ności ekonomicznej ludaktyw-ności (x,i). W większości przypadków rozkłady bada-nych mierników wykazały wyższą symetryczność w 2002 roku.
Tabela 11. Pozycyjne współczynniki asymetrii (AQ) analizowanych mierników*
Rok Xii Xi2 X0 Xi4 Xi5 x*s Xi7 Xi9 1988 0,31 0,15 0,21 0,19 -0,09 -0,09 0,15 0.06 0,04
2002 0,25 0,08 0,16 0,22 -0.10 -0,10 0,06 -0,04 0,02
* oznaczenie mierników według opisu na stronach poprzednich. Źródło: obliczenia wtasne.