Stronnictwa polityczne w województwie kieleckim. W okresie międzywojennym w województwie kieleckim działała duża ilość partii politycznych. Nie wszystkie miały
177
większe znaczenie, nosiły więc miano „partyjek kanapowych”383 i nie odniosły znacznych sukcesów
w życiu politycznym kraju i regionu.
W pierwszym dziesięcioleciu dużym powodzeniem ( styczeń 1919 r. i listopad 1922 r.) cieszył się obóz Narodowej Demokracji. Miał poparcie Kościoła, mieszczan, inteligencji.
Siedziba endecji znajdowała się w Kielcach, przy ul. Bazarowej 8 (obecnie Śniadeckich), gdzie odbywały się spotkania członków, w liczbie około 300 osób. Dużym poparciem w pierwszych miesiącach po odzyskaniu niepodległości cieszyli się także socjaliści, rywalizujący z komunistami. Polska Partia Socjalistyczna miała swą siedzibę w lokalu przy ul. Kolejowej 14 (obecnie Sienkiewicza), która w swym programie miała istotne postulaty:
praca dla bezrobotnych, poprawa stanu aprowizacji, upowszechnienie oświaty, tanie kuchnie dla ubogich384. W powiatach rolniczych PSL miała znaczne poparcie. W wyborach parlamentarnych W 1919 r. PSL „Wyzwolenie” wygrało w okręgu, w mieście uzyskało 35 głosów, a w okręgu 54 638 głosów385. Działała także Komunistyczna Robotnicza Partia Polski, przekształcona w 1925 r. na Komunistyczną Partię Polski (KPP). Działała nielegalnie, głosiła tezy rewolucyjne nawołując do przewrotu. Komuniści stanowili nieliczne ugrupowanie. W roku 1923 w województwie kieleckim było tylko 257 członków, w tym 22 Żydów386. Żydzi wykazywali swą aktywność polityczną głównie w dwu partiach, do których należały: Aguda, partia konserwatywna, założona w czerwcu 1919 r., ukierunkowana na obronę wartości religijnych i ekonomicznych, oraz Organizacja Syjonistyczna, założona w 1923 r., propagująca wizję utworzenia państwa żydowskiego, wspomagająca emigrujących do Palestyny.
Partiom politycznym poświęcano się wiele uwagi w sprawozdaniach sytuacyjnych, gdzie akcentowano funkcjonowanie partii najaktywniejszych, o dużym znaczeniu dla wydarzeń lokalnych. Nie wszystkie one znalazły się w Sejmie, odgrywały jednak znaczną rolę w życiu politycznym małej Ojczyzny. Aktywność różnych partii i stronnictw politycznych była zróżnicowana w poszczególnych województwach, a nawet poszczególnych powiatach, o czym świadczy treść sprawozdania sytuacyjnego opracowanego przez władze
383 D. Buras, Nadzór policji nad legalnie działającymi partiami, w: Studia Humanistyczno-Społeczne Akademii Świętokrzyskiej, Kielce 2005, s. 130.
384 P. Wolańczyk, Życie polityczne 1918 – 1939, w: Kielce przez stulecia, pod red. J. L. Adamczyka i in., Kielce 2014, s. 405.
385 Ibidem, s. 407.
386 Ibidem, s. 406.
178
powiatu kieleckiego z dnia 17 czerwca 1919 r. zatytułowanego: „Sytuacja polityczna i społeczna”. W powiecie kieleckim istniało osiem stronnictw o charakterze politycznym, a mianowicie: Narodowa Demokracja (należeli do niej mieszczanie, również inteligencja i zawody wolne), Stronnictwo Polityki Realnej (właściciele ziemscy i inteligencja), Polskie Stronnictwo Ludowe (włościanie), Polska Partia Socjalistyczna (głównie robotnicy), Narodowy Związek Robotniczy (partia o charakterze umiarkowanym, chrześcijańsko – socjalnym), Centrum Narodowe (inteligencja, zawody wolne i pracownicy biurowi), Bund (robotnicy żydowscy, partia o charakterze, lewicowym antysyjonistycznym radykalnym), Poalej – Syjon (socjalna – demokracja o charakterze narodowo – separatystycznym).
Poza wymienionymi, w okresie późniejszym, w województwie działały ugrupowania popierające politykę rządu takie jak: Bezpartyjny Blok Wspierania Rządu (BBWR) i Obóz Zjednoczenia Narodowego (OZN). Istotną rolę odegrały partie opozycyjne, które miały swoje reprezentacje w Sejmie, takie jak: Polska Partia Socjalistyczna (PPS), PPS – Frakcja Rewolucyjna, PPS – Lewica, Stronnictwo Ludowe (SL), Stronnictwo Narodowe (SN), Niezależna Partia Chłopska, Zjednoczona Lewica Chłopska „Samopomoc”.
Przewrót majowy został potępiony w województwie kieleckim przez Związek Ludowo-Narodowy. 6 czerwca 1926 r. na Zjeździe Wojewódzkim parlamentarzyści kieleccy, w tym poseł Stefan Dobrzański i senator Joachim Hempel skrytykowali zamach Piłsudskiego.
Endecy utworzyli w Kielcach Obóz Wielkiej Polski (OWP)387, aktywnie działający od 19 grudnia 1926 r. Tymczasem zwolennicy Piłsudskiego na spotkaniu Związku Legionistów w kinie „Czary”, z uczestnictwem około 500 osób poparli zamach, podkreślając, że to było konieczne, a data zamachu oznacza koniec słabych rządów przedmajowych388. Niestety, przez cały okres międzywojenny scena polityczna w województwie kieleckim była mocno podzielona.
Działania kontrolne zgromadzeń politycznych. Działalność tych partii, zwłaszcza po 1926 r. była inwigilowana389. PPS była inwigilowana intensywnie podczas całego okresu dwudziestolecia międzywojennego, zarówno działacze szczebla centralnego jak terenowego,
387 Obóz Wielkiej Polski wykazał się wyjątkową aktywnością. W roku 1930 działały w nim sekcje: akademicka, zecerów i drukarzy, rzemieślnicza, wywiadu kobiet, sekcja bojówki „samoobrona”, której zadaniem była ochrona zebrań OWP i rozbijanie wieców wrogich ugrupowań. OWP, za antyrządowe wystąpienia został rozwiązany w województwie kieleckim przez wojewodę w 1932 r. a rok później zdelegalizowany na terenie całego kraju. Por. P. Wolańczyk, Życie polityczne…, s. 410.
388 Ibidem, s. 407.
389 D. Buras, Nadzór policji…, s. 130 -133.
179
nawet wtedy, gdy wchodziła w skład koalicji rządzącej. Obszarem zainteresowania była między innymi postawa władz partyjnych wobec rządu, informacje o kongresach i zebraniach, program działań. Te informacje przekazywane były do władz centralnych. Członkowie partii dowiadywali się z opóźnieniem, podczas wyjątkowych wydarzeń do jakich należał między innymi proces brzeski, że są wśród nich konfidenci, co wywołało falę podejrzeń i oskarżeń.
Mimo wnikliwych dociekań w tym zakresie i wzajemnych deklaracji, wciąż istniało tajne szpiegostwo, którego nie udało się wyeliminować.
PPS odniosła jednak znaczne zasługi w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Jej zasługą było między innymi utworzenie w Kielcach Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych TUR, które prężnie funkcjonowało aż do wybuchu II wojny światowej. Liczba członków dochodziła do 150 osób. Sekcja polityczna organizowała spotkania z wybitnymi działaczami PPS, do których należeli: Mieczysław Niedziałkowski, Stanisław Dubois, Adam Próchnik390.
PPS – Frakcja Rewolucyjna, powstała w 1928 r. Nie prowadziła antypaństwowej działalności, lecz była kontrolowana przez policję ze względu na idee radykalnych zmian. Jak podkreśla D. Buras, nadzór nad działalnością tej partii ustał w 1934 r., gdy okazało się, że samoczynnie zaprzestała owej działalności, co w 1934 r. potwierdzono komunikatem z MSW następującej treści: „PPS dawna Frakcja Rewolucyjna znajduje się w stanie zupełnego niemal rozkładu. W całym kraju odbyło się tylko jedno zebranie”391.
PPS- Lewica powstała w czerwcu w 1926 r. Program jej był bardzo zbliżony do Komunistycznej Partii Polskiej, co powodowało, że podlegała pilniejszej inwigilacji ze strony władz. W 1927 r. aresztowano jej 116 działaczy, rozwiązano 10 wieców, zaliczano ją do ugrupowań wywrotowych, traktowano na równi z KPP. W lutym 1931 r. rozwiązano i zlikwidowano także komórki partyjne w terenie.
Istotną rolę w okresie międzywojennym pełniły ugrupowania chłopskie, a szczególnie Polskie Stronnictwo Ludowe -„Wyzwolenie”, zwłaszcza po przewrocie majowym 1926 r.
Oprócz policji, która miała zadanie inwigilację działalności, to również władze terytorialne prowadziły rejestr kół terenowych. Wojewoda kielecki w sierpniu 1928 r. polecił policji zebranie danych dotyczących PSL „Wyzwolenie”, w których będzie odnotowana liczba kół
390 A. Massalski, Kielce w okresie międzywojennym…, s. 344.
391 J. Ławnik, Represje policyjne wobec ruchu robotniczego 1918 -1939, Warszawa 1979, s. 83, cyt. za D. Buras, Nadzór Policji…, s. 132-134.
180
wiejskich, przybliżona liczba członków, zakres działania i metody. Po roku 1926 PSL – Piast, PSL „Wyzwolenie” i Stronnictwo Chłopskie zjednoczyły się tworząc Stronnictwo Ludowe (SL), którego działalność także była skrupulatnie rozpracowywana. Gdy okazało się, że na kwiecień 1938 roku jest planowany strajk chłopski, starostowie powiatów poszczególnych wezwali przedstawicieli zarządów terenowych i udzielili ostrzeżenia, a następnie aresztowano instruktorów etatowych z województwa kieleckiego, dwu agresywnych działaczy osadzono w Berezie Kartuskiej392. Szczególnych aresztowań dokonano w powiecie stopnickim, co spowodowało zaniechanie działalności. W całym województwie dokonano działań represyjnych w wyniku czego wojewoda kielecki oświadczył, że „represje zastosowane wobec działaczy SL przez władze administracji ogólnej podziałały hamująco na rozwój agitacji Stronnictwa”.
W województwie kieleckim wyjątkową aktywnością wykazały się partie chłopskie:
założona w listopadzie 1924 r. Niezależna Partia Chłopska (NPCh) oraz Zjednoczenie Lewicy Chłopskiej „Samopomoc” (ZLCh – „Samopomoc”). Jednakże ich działalność również była hamowana, świadczy o tym odezwa wojewody kieleckiego do starostów powiatowych z dnia 13 lutego 1926 r., w której pisze, że NPCh w ostatnim okresie przejawia coraz silniejszą aktywność i może sprowadzić nieobliczalne w skutkach następstwa polityczne, dlatego zaleca się starostom z województwa kieleckiego podjęcie wszelkich przeciwdziałań, dotyczących zgromadzeń i wieców393, w granicach obowiązujących przepisów.
Najczęściej wojewoda lub starostowie zlecali organom policyjnym obserwację działań partyjnych, choć nie zawsze przedstawiciele tych organów wiernie spełniali te zadania.
Świadczy o tym pismo starosty kieleckiego z 15 listopada 1926 roku, w którym zaleca on przeprowadzenie dochodzenia na komendanta posterunku w Samsonowie, za niedopełnienie obowiązku powiadomienia go o agitacji na wiecu NPCh w Kielcach 14 listopada 1926 r.
Dochodzenie wykazało, że w rejonie Samsonowa agitatorzy NPCh głosili hasła antypaństwowe, propagujące idee komunistyczne, z tego powodu komendant powiatowy ukarał dwu policjantów tego posterunku394. Za działania antypaństwowe NPCh w Ociesękach powiat kielecki i w Ćmielowie oraz bliskie kontakty z KPP wojewoda kielecki rozwiązał
392 D. Buras, Nadzór policji…, s. 133.
393 B. Dymek, Niezależna Partia Chłopska 1924 - 1927, Warszawa 1972, cyt. za D. Buras, Nadzór policji…, s.
134.
394 D. Buras, Nadzór Policji…, s. 135 – 137.
181
partię w marcu 1927 r., ostrzegł także o odpowiedzialności karno-skarbowej za ewentualną przyszłą przynależność lub jakikolwiek współudział w pracach partyjnych.
Kontynuatorem NPCh było utworzone w 1928 r. Zjednoczenie Lewicy Chłopskiej
„Samopomoc”. W lipcu 1928 roku odbył się pierwszy zjazd, tej partii, na którym wybrano Zarząd Główny i określono program działania. W Zarządzie Głównym znaleźli się członkowie Komunistycznej Partii Polskiej (KPP). Organy bezpieczeństwa były zainteresowane programem partii i uważnie śledziły jej wszechstronną działalność traktując ją jako „przybudówkę KPP na wsi”. Działania te nasiliły się w okresie trwania kampanii wyborczej do Sejmu w 1930 r. ZLCh w województwie kieleckim razem z kilkoma innymi ugrupowaniami, do których należały: KPP, PPS-Lewica, Sel-Rob „Jedność”, utworzyła Blok Antyfaszystowski. Zarówno policja jak władze administracyjne dążyły do osłabienia tej koalicji, lub definitywnego zlikwidowania jej. W jednym ze sprawozdań tygodniowych wojewoda kielecki pisał, że w powiecie stopnickim posłowie Wójtowicz i Garylik oraz kilku innych agitatorów prowadzą aktywną działalność wyborczą, zorganizowali między innymi pięć zebrań i jeden wiec, w którym uczestniczyło 300 słuchaczy.
Wykorzystując doniesienia konfidentów policja znała nazwiska agitatorów, miejsca ich spotkań z członkami, treści odezw i ulotek. Przed wyborami do Sejmu Policja aresztowała 10 działaczy. W 1931 roku w okólniku partii znalazły się informacje o tym, że władze państwowe zmierzają do zduszenia ich działalności, w powiecie iłżeckim aresztowano działaczy Samopomocy, podkreślono, że na zapowiedziane wiece i zjazdy przyjadą oddziały policji, które będą czynić starania, by nie dopuścić do ich odbycia się. 13 maja 1931 roku minister spraw wewnętrznych wydał zarządzenie o rozwiązaniu partii. Naczelnik Wydziału Bezpieczeństwa UW –Kielce, Wacław Zwierski zażądał od starostów wszystkich powiatów dokładnych list członków partii, ze wskazaniem nazwisk prezesów, wiceprezesów i sekretarzy, oraz wyszczególnieniem nazwisk wybitniejszych działaczy „Samopomocy”, celem aresztowania ich. Mimo starannych przygotowań do aresztowań nie doszło.
W województwie kieleckim funkcjonowały także partie prawicowe. Należał do nich przede wszystkim Związek Ludowo-Narodowy, który z partii współrządzącej , w latach 1923 -1926, zszedł do partii opozycyjnej, rywalizującej się z piłsudczykami. Zarówno władze samorządowe jak organy policyjne były zobowiązane śledzić działalność tej partii. Wysyłano więc na zebrania konfidentów, by pozyskać szczegółowe informacje. Po 1926 r. los Związku był przesądzony. 10 czerwca 1928 r. przybył na zebranie Rady Naczelnej Roman Dmowski,
182
wówczas przystąpiono do konsolidacji obozu narodowego tworząc tym samym Stronnictwo Narodowe (SN). Na zebraniach Stronnictwa, na przykład w Częstochowie 20 września 1934 r. dyskutowano między innymi na temat kwestii żydowskich, o czym wiedziała Policja dzięki swym konfidentom. Konfidenci donosili także, że w lokalu SN mają spotkania członkowie byłego Obozu Wielkiej Polski (OWP), a ich dawny kierownik Henryk Przybylski zamierza wprowadzić do ugrupowań prorządowych swe zaufane osoby, by pozyskać informacje na temat tych ugrupowań. Chodziło głównie o Związek Strzelecki, Związek Oficerów Rezerwy i Związek Podoficerów Rezerwy. Oprócz działalności inwigilacyjnej prowadzono represje polegające na rewizjach w domu i aresztowaniach. Przykładem jest obecność organów ścigania u obywatela Ostrowca Stanisława Krawendy, członka SN, u którego w czasie rewizji znaleziono dużo ulotek antyrządowych. Do prężnie działających należała Sekcja Młodych SN. Na jej temat Policja pozyskała dużo wiadomości wskutek przeprowadzonych rewizji w powiecie koneckim, między innymi u mieszkańca Leona Najmrodzkiego. Wskutek represji wojewoda kielecki w lipcu 1934 r. donosił dumnie, że w wyniku aresztowań sprężystość organizacyjna placówek (w powiecie koneckim) znacznie podupadła.
Zintensyfikowanie działań represyjnych skierowanych przeciwko obserwujemy po zamachu na ministra spraw wewnętrznych Bolesława Pierackiego 15 czerwca 1934 r. 17 czerwca 1934 roku prezydent RP z inspiracji premiera Leona Kozłowskiego wydał rozporządzenie w sprawie utworzenia obozu izolacyjnego w Berezie Kartuskiej, dla osób zagrażających porządkowi publicznemu, gdzie kierowano na podstawie decyzji władz administracyjnych. Licznych zatrzymań dokonano w czerwcu 1934 r. w Kielcach i Ostrowcu, aresztując członków lub sympatyków SN. W Ostrowcu aresztowano dziewięciu działaczy Sekcji Młodych SN, w tym Władysława Dowbora podejrzewając go o zabójstwo ministra Pierackiego. Dużą grupę działaczy zesłano do Berezy Kartuskiej. Dochodzenie wykazało, że zabójcy należy szukać w środowisku nacjonalistów ukraińskich, ale zastraszenie działaczy partii prawicowych odbiło się groźnym echem zniechęcenia w uczestnictwie w działalności partyjnej, zwłaszcza, że więźniowie wysłani do Berezy Kartuskiej, już tam pozostawali umierając z głodu i wychłodzenia, jeśli nawet jakiś z nich po określonym czasie wrócił jego wypowiedzi paraliżowały innych. Z Berezy Kartuskiej wrócił Anastazy Klama, który zapytany o warunki w obozie odosobnienia powiedział „Więzienie na Zawodziu w Częstochowie, to w stosunku do Berezy jest pałacem szklanym”395. Oprócz dużych partii
395 Ibidem, s. 142.
183
opozycyjnych, takich jak PPS, SL, SN, których obóz sanacyjny się obawiał najbardziej, poufnej kontroli poddany był także Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR).
Czuwano, by nie powstały jakieś frondy, by działacze tego ugrupowania nie organizowali tajnych spotkań z ludowcami czy endekami.