W okresie powojennym panowało w kraju duże rozwarstwienie społeczne. Najmniej liczną, choć najbogatszą grupę stanowili ziemianie, w rękach których było 30 % ziemi użytkowej. Wielu z nich było narodowości niemieckiej, zwłaszcza na Pomorzu, na Śląsku i w województwie poznańskim. Na Kresach Wschodnich większość ziemian była polskiej narodowości. Ta grupa społeczna skupiona w Związku Ziemian odgrywała znaczną rolę w Polsce wpływając na życie polityczne w kraju, na relacje zagraniczne, na rozwój kultury.
Drugą grupą stanowiącą około 500 tys. obywateli była burżuazja. Należeli do niej przemysłowcy, przedsiębiorcy, bankierzy, handlowcy, właściciele domów czynszowych. Do tej grupy należała wpływowa oligarchia finansowa niepolskiego pochodzenia, odgrywająca znaczną rolę w życiu polityczno-społecznym kraju. Drobnomieszczaństwo stanowiło około 11 % społeczeństwa, a więc grupę około 3 mln obywateli. Do tej grupy należeli rzemieślnicy, kupcy, drobni sklepikarze. Około 50 % drobnomieszczaństwa stanowili Żydzi300, przy czym w niektórych miastach na Kresach Wschodnich ich liczba sięgała 80 %. Następną grupę stanowiła inteligencja i pracownicy umysłowi. Ich liczba wynosiła także 500 tys. Byli znacznie ubożsi od burżuazji, lecz niezwykle aktywni i przedsiębiorczy, również odegrali znaczną rolę w okresie międzywojennym. Pracowali w administracji rządowej i samorządowej, w zakładach państwowych i prywatnych, także w szkolnictwie. Niektórzy, zwłaszcza pochodzenia żydowskiego wykonywali wolne zawody, w administracji i szkolnictwie pracowali głównie obywatele pochodzenia polskiego. Wielu z nich było bardzo zaangażowanych w życie polityczne kraju. Do następnej grupy należy zaliczyć robotników.
Ta grupa społeczna stanowiła ponad 6 mln obywateli. Byli to pracownicy różnych zakładów przemysłowych, robotnicy niewykwalifikowani, robotnicy rolni, bezrobotni. Ostatnią grupą społeczną, lecz najliczniejszą, stanowiącą około 60 % ludności Polski byli chłopi301. Mieszkali na wsi, większość posiadała niewielkie gospodarstwa rolne o niskich dochodach, nie byli bardzo aktywni w życiu politycznym, choć część z nich interesowała się życiem politycznym kraju i miała swój udział w kreowaniu historii Polski. Przykładem jest wybitny przywódca chłopski Wincenty Witos, który przed 1926 r. był aż trzykrotnie premierem.
Szczegółowego podziału społeczeństwa z uwzględnieniem dochodów poszczególnych grup społecznych w II Rzeczypospolitej dokonali Andrzej Jezierski i Cecylia Leszczyńska, wymieniając, cztery następujące warstwy:
300 H. Stańczyk, System bezpieczeństwa…, s. 494.
301 Ibidem, s. 495.
132
- Wyższa: w skład której wchodziły takie grupy jak: arystokracja ziemska, elita polityczno – gospodarcza, właściciele przedsiębiorstw, razem około 300 tys. osób, co stanowiło 0,9 % ogółu ludności. Ich dochody szacowane były na powyżej 10 tys. złotych rocznie;
- Średnia wyższa: należeli do niej pracownicy umysłowi i zawody wolne (1 mln. osób) farmerzy i właściciele niewielkich majątków ziemskich ( około 1,8 mln osób), mieszczaństwo (1,2 mln osób), łącznie około 4 mln osób (11,5 % ogółu ludności). Dochody średnio – około 3 tys. zł rocznie;
- średnia niższa: należeli do niej włościanie ( około 6,2 mln. osób), robotnicy wykwalifikowani (3,6 mln osób), drobnomieszczaństwo ( około 1,5 mln osób), niżsi funkcjonariusze państwowi (0,2 mln. osób). Łącznie około 11,5 mln osób , co stanowiło 33, 0
% ogółu mieszkańców. Roczne dochody w tej grupie wynosiły średnio 1,8 tys. zł rocznie;
- proletariat do tej warstwy należeli chłopi małorolni i bezrolni (8,4 mln osób), niewykwalifikowani i sezonowi robotnicy, chałupnicy (7 mln osób), inni (3,6 mln osób), razem około 19 mln osób, co stanowiło ponad 54,6 % ogółu ludności. Ich dochody szacowano na poniżej 900 zł. rocznie302.
O ile warstwa wyższa i średnia wyższa miały standard życia podobny do analogicznych warstw w Europie Zachodniej, o tyle położenie materialne dwu następnych warstw było zdecydowanie gorsze, a proletariat żył w warunkach niespotykanych już w krajach zachodnich303.
Jeśli oceniamy różne sektory gospodarcze i porównujemy z okresem przedwojennym dostrzec można daleko idące niezadowolenie ze skuteczności prac. Dla przykładu można prześledzić produkcję z lat 1913 i 1938 i dostrzec spadek produkcji w roku 1938 w stosunku do roku 1913. Wydobycie węgla kamiennego zmalało o 8,5%, brunatnego o 95 %, ropy naftowej o 54 %, rudy ołowiu o 23 %, gazu ziemnego o 15 %, wosku ziemnego o 57 %, surówki żelaza o 17 %, stali o 14 %, cynku o 44 %, ołowiu o 56 %, blachy cynkowej o 56 %, cukru o 14 %, tkanin o 33 304.
302 A. Jezierski, C. Leszczyńska, Historia gospodarcza Polski, Wyd. Key Text, Warszawa 1997, s. 249.
303 Ibidem.
304 Z. Landau, J. Tomaszewski, Nierozwiązane problemy społeczno – gospodarcze Drugiej Rzeczypospolitej, w:
Problemy gospodarcze w Drugiej Rzeczypospolitej…, s. 422.
133
Nie udało się w II Rzeczypospolitej wyrównać rozwoju gospodarczego wszystkich regionów. Gdy na Śląsku w przemyśle pracowały 82,4 osoby na 1000 mieszkańców, w Warszawie 57,2, w województwie łódzkim – 48,3, to w kieleckim – 33,6, tarnopolskim 3,3 osoby, w poleskim 3,5, nowogródzkim – 4,7, wileńskim – 5,7, lwowskim – 8,6.
Ponadto istotnym czynnikiem negatywnym, utrudniającym dynamikę w rozwoju przemysłowym Polski, było uzależnienie przedsiębiorstw krajowych od kapitału zagranicznego. W 1936 r. w Polsce działały 274 kartele, które w przemyśle i handlu stanowiły 27,3 % spółek akcyjnych, a zważywszy ich potencjał, dysponowały 65,6 % kapitałów.
W 1928 r. nastąpiła eksplozja karteli, a w 1938 r. udział produkcji skartelizowanej obejmował 2/3 całości produkcji przemysłowej około 75 % produkcji przemysłu wielkiego i średniego.
Silne kartele miały przewagę w stosunku do małych grup kapitału prywatnego i poddostawców, którym dyktowano ceny. Polityka monopoli napotykała opór całego społeczeństwa, chłopstwa, drobnomieszczaństwa, dlatego rząd postanowił zająć się tą kwestią. Jednak zważywszy możliwości eksportowe i powiązania grup kartelowych z zagranicznymi kontrahentami, których rząd nie posiadał zdecydowano, że rząd nie będzie w tym przypadku bezstronny305.
II Rzeczypospolita była państwem wielonarodowościowym. Dane liczbowe przytoczone przez Z. Landau i J. Tomaszewskiego, strukturę narodowościową na 1931 rok przedstawiają w sposób następujący: Polacy – 64,7 %, Ukraińcy – 16,0 %, Żydzi – 9,8 %, Białorusini 6,1 %, Niemcy 2,4 %, Rosjanie 0,4 %, Litwini 0,3 %, Czesi – 0,1 %, inni – 0,2
%306. Inni badacze, szacujący liczbę Polaków na 68 % ludności Polski, podkreślają, iż bardzo trudno było ustalić strukturę narodowościową kraju, gdyż w badaniach często mylono narodowość z obywatelstwem, dlatego liczby te stanowią pewne przybliżenie. W ich badaniach Ukraińcy stanowili 15 %, niekiedy 16 %, Białorusini 5 %, Niemcy 3 %307. Znaczną grupę bo 8,5 % stanowili Żydzi, a Polska pod względem ich liczby była drugim miejscem zamieszkania po Stanach Zjednoczonych. Białorusini oraz tzw. „tutejsi”, a więc osoby bez wykształconej świadomości narodowej stanowili około 3 %, Niemcy – 2 %. W Polsce mieszkali także: Rosjanie, Czesi, Litwini, Słowacy, Romowie, Karaimi, Bojkowie, Łemkowie, Huculi, Ormianie, Tatarzy. Dokonując szczegółowych analiz w ramach grup
305 Ibidem, s. 423 – 431.
306 Z. Landau, J. Tomaszewski, Robotnicy przemysłowi w Polsce 1918 – 1939, Warszawa 1971, s. 95, cyt. za A.
Jezierski, C. Leszczyńska, Historia gospodarcza Polski, Wyd Key Text, Warszawa 1998, s. 247.
307 Walka o granice…, s. 3.
134
narodowościowych do istotnych należy fakt, że to właśnie Polacy stanowili 60 % ogółu chłopów, 75 – 80 % robotników, 80 % inteligencji, 40 % drobnomieszczaństwa, 50 % przedsiębiorców (pozostali byli głównie pochodzenia żydowskiego), a wśród ziemian byli przeważnie Polacy. Polacy w znacznej większości byli katolikami.
Większość obywateli pochodzenia ukraińskiego posiadała drobne gospodarstwa rolne, tylko około 10 % tej grupy etnicznej stanowiła inteligencja, która wykazywała się znaczną aktywnością. Prowadziła działalność spółdzielczą, kulturalno - oświatową, także polityczną. Ugrupowaniem najsilniejszym było Ukraińskie Zjednoczenie Narodowo – Demokratyczne, mniejsze znaczenie miała Ukraińska Partia Socjaldemokratyczna i nielegalne organizacje, których celem było utworzenie niepodległego państwa ukraińskiego. W tej działalności odznaczała się Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów.
Wśród licznych skupisk biednej ludności ukraińskiej mieszkającej przy granicy rozwijano niekiedy nielegalną produkcję na cele handlowe, choć Ukraińcy byli raczej tylko skromnymi dostawcami, a wymianę handlową z Ukrainą prowadziły znaczne korporacje zagraniczne. W tym tonie brzmi wypowiedź jednego z badaczy problematyki handlowej początków II Rzeczypospolitej, I. Schipera, który podkreślał, że po dwóch latach kontrabandy przez linię frontu, po zawarciu traktatu ryskiego Związek Kupców Żydowskich w Warszawie powołał pięcioosobowy komitet, który stworzył spółkę akcyjną o kapitale zakładowym 100 mln marek mającą na celu handel ze Wschodem308.
Białorusini zamieszkujący tereny II Rzeczypospolitej, byli podobnie jak Ukraińcy narodem chłopskim, około 90 % tej społeczności zamieszkującej terytorium Polski pracowało na roli, inteligencja stanowiła nieznaczną grupę. Ogólnie ludność białoruską cechował analfabetyzm.
W opinii wielu badaczy największą mniejszością byli Żydzi. Oni byli głównie społecznością miejską, ogólnie stanowili 21 % ludności miast Polski. Głównie zamieszkiwali w środkowej i wschodniej części kraju, gdzie ich odsetek w miastach przekraczał często 30
%. Byli wyznawcami religii mojżeszowej, większość mówiła w języku jidysz i w języku polskim. Byli zatrudnieni w drobnym handlu i rzemiośle, jako robotnicy pracowali w małych przedsiębiorstwach. Wśród nich było wielu przedsiębiorców i przedstawicieli różnych,
308 I. Schiper, Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich, Warszawa 1937, s. 489, cyt. za A. Jezierski, C.
Leszczyńska, Historia gospodarcza…, s. 314.
135
wolnych zawodów. Wśród lekarzy odsetek Żydów sięgał 55 %, wśród adwokatów – 50 %.
Społeczność żydowska różniła się od innych narodowości nie tylko kulturą i religią, ale także obyczajami. Żydzi żyli często w izolacji. Kwestiami wyznaniowymi zajmowały się kahały, czyli żydowskie gminy religijne.
Żydzi odznaczali się wyjątkową aktywnością także w działalności kulturalnej i politycznej. Żydzi wyrażali swe życzenia poprzez idee reprezentowane w partiach politycznych. Do głównych partii tej grupy narodowościowej należał Związek Izraela, zwany Agudą, popierany przez ortodoksyjną część Żydów, Syjoniści opowiadający się za utworzeniem państwa narodowego Żydów w Palestynie, a także Powszechny Żydowski Związek Robotniczy – Bund, o ukierunkowaniu lewicowym. Tylko nieliczni asymilowali się przechodząc na katolicyzm, większość uważała się za Polaków mojżeszowego wyznania. Do tej grupy należał Bolesław Leśmian, Julian Tuwim, pianista Artur Rubinstein, pisarz i malarz Bruno Schulz309.
Relacje między Polakami i Żydami układały się poprawnie, choć niekiedy, sporadycznie dochodziło do sytuacji konfliktowych, zwłaszcza w okresie kryzysu ekonomicznego pierwszej połowy lat trzydziestych, zwiększającego przekonanie Polaków, że Żydzi stanowią silną konkurencję ekonomiczną.
309 Ibidem.
136
Rysunek 3. Struktura narodowościowa II Rzeczypospolitej Polskiej w roku 1931.
Źródło: http://www.polska1918-89.pl/spoleczenstwo-ii-rzeczypospolitej,22.html dostęp 4.04.2018
Przemoc wobec Żydów w Polsce nie miała charakteru masowego, każdy akt przemocy był traktowany jako chuligańskie ekscesy, które były zwalczane przez władzę państwową.
Józef Piłsudski jako Polak z Litwy rozumiejący kwestie etniczne pragnął przywrócić Polsce najlepsze tradycje, jako kraju wieloetnicznego żyjącego w pokoju. Dlatego w roku 1926 nadano w Polsce obywatelstwo 500 tysiącom żydowskich uchodźców z Rosji Radzieckiej krajów Bałtyckich, którzy przybyli do Polski w czasie I wojny światowej i wojny polsko-bolszewickiej310.
310 Polityka wewnętrzna i zagraniczna, http://poznajhistorie.org , dostęp 24.01.2018.
137