Kluczowym zadaniem polityki bezpieczeństwa wewnętrznego każdego państwa jest zapewnienie bezpieczeństwa obywatelom, dlatego państwa narodowe opracowują system bezpieczeństwa wewnętrznego, powołują liczne podmioty odpowiedzialne za realizację nadrzędnych celów. System bezpieczeństwa wewnętrznego państwa, to „uporządkowany zbiór rozwiązań prawnych, organizacyjnych i materialnych, których celem jest osiąganie i utrzymywanie optymalnego w danych okolicznościach poziomu bezpieczeństwa wewnętrznego oraz realizowanie zadań związanych z prowadzoną przez państwo polityką w tym obszarze”189. Kształt systemu określają kierunki strategiczne polityki bezpieczeństwa wewnętrznego, istniejące unormowania prawne, oraz dostępność zasobów państwa. Na system bezpieczeństwa składają się organy i instytucje należące do władz ustawodawczych, wykonawczych i sądowniczych. Szczególne znaczenie mają instytucje policyjne, służby ratownicze, służby porządkowe, służby specjalne, straże ochronne, rządowe i samorządowe podmioty upoważnione do zapobiegania zagrożeniom zewnętrznym, prowadzenia działań prewencyjnych, ochrony ludności i mienia w sytuacjach nadzwyczajnych.
W Polsce po roku 1989, nastąpiły radykalne zmiany w tej dziedzinie z powodu formułowania się nowego porządku demokratycznego i z powodu zmian w przynależności do ponadnarodowych organizacji bezpieczeństwa, które wymuszają wprowadzenie do porządku wewnętrznego rozwiązań służących współdziałaniu między państwami członkowskimi oraz między tymi państwami i organizacjami. Doniosłe znaczenie ma obecność Polski w Unii Europejskiej i Sojuszu Północnoatlantyckim. Zgodnie z atestacją zawartą w Strategii Bezpieczeństwa Narodowego RP z 2014 roku, a także jej zaktualizowaną wersją z 2020 r., NATO pozostaje najważniejszym sojuszem polityczno - wojskowym i gwarantem bezpieczeństwa Polski190, a Stany Zjednoczone Ameryki najważniejszym partnerem
189 W. Fehler, O pojęciu polityki…, s. 212.
190 Strategia BNRP - 2014…, s. 19. W Strategii Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej (SBNRP), zatwierdzonej przez Prezesa Rady Ministrów 12 maja 2020 r. problematyka Sojuszu Północnoatlantyckiego i Unii Europejskiej stanowi zasadniczą treść Filaru II. Por. Strategia BNRP - 2020, s. 23.
78
pozaeuropejskim191. Ważną rolę dla Polski pełni rozwijana w ramach UE Wspólna Polityka Bezpieczeństwa i Obrony (WPBiO). Polska jest także członkiem ONZ, odpowiedzialnej za utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego i OBWE – Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Jest aktywnym członkiem takich ugrupowań regionalnych jak Trójkąt Weimarski i Grupa Wyszehradzka. Poszukuje nowych płaszczyzn współpracy z Łotwą, Litwą, Estonią, Grupą Nordycką, Rumunią192. RP wspiera reformy państw Partnerstwa Wschodniego i opowiada się za ich ścisłą współpracą z UE i NATO.
Aktualizacji Strategii 2014 dokonano także treścią przedstawionej poniżej Koncepcji Obronnej RP z 2017 r. Cytowane poniżej fragmenty świadczą, że podtrzymana została jednak główna, zasadnicza idea obronna prezentowana wcześniej w Strategii z 2007 r., Strategii z 2014 r. oraz przedstawiona potem w Strategii z 2020 r., a doświadczenia z ostatnich lat umożliwiły wcielenie dodatkowych procedur udoskonalających system obronny w kraju.
Koncepcja Obronna RP193, opracowana w maju 2017 r., stanowi istotny wkład w rozwój myśli obronnej, stanowiącej reformę programów obronnych z roku 2016.
Koncepcja Obronna RP - 2017, została opracowana przez zespół wojskowych i cywilnych pracowników o bogatym doświadczeniu, wysokim wykształceniu i zróżnicowanej specjalizacji z rożnych ministerstw, w tym z MSZ, MSWiA, MR, oraz innych instytucji. W opracowaniu nowej koncepcji pracowało 5 zespołów specjalistycznych, o następujących nazwach: Zespół Badawczy nr 1: Środowisko i Bezpieczeństwo RP, Zespół Badawczy nr 2:
Podsystem Kierowania Obroną Narodową, Zespół Badawczy nr 3: Zdolności operacyjne Sił Zbrojnych RP, Zespół Badawczy nr 4: Pozamilitarne przygotowania obronne, Zespół Badawczy nr 5: Proces planowania obronnego.
Zasadniczym celem poszczególnych zespołów było wypracowanie odpowiednich stanowisk na temat udoskonaleń związanych z zagrożeniami globalnymi, które mają zmienną dynamikę, co skłania do wypracowania zmian w systemie dowodzenia silami Zbrojnymi RP.
Analizy dokonane przez poszczególne zespoły potwierdziły konieczność reformy w perspektywie roku 2032 najważniejszych struktur wojskowych. Ćwiczenia dowódczo – sztabowe „Zima 2017”, to najambitniejsze przedsięwzięcia z zastosowaniem symulacji realistycznych. Tego typu działania są podejmowane ze względu na zagrożenia płynące z różnych stron, głównie ze strony Rosji, która w przeciągu krótkiego czasu podejmowała
191 Ibidem, s. 9.
192 Ibidem, s. 10.
193 Koncepcja Obronna RP, maj 2017, www.mon.gov.pl, dostęp:10.06.2018.
79
konfliktowe działania, a należały do nich: wojna z Gruzją w 2008 r., aneksja Półwyspu Krymskiego i napaść na Ukrainę w 2014 r.194.
Niepokojące jest w opinii MSZ niestabilne sąsiedztwo wschodniej flanki NATO, gdyż Białoruś popada w coraz większą zależność od Rosji, a konflikt w Naddniestrzu „trapi”
Mołdawię. Niepokojące są wydarzenia na Bliskim Wschodzie i w Afryce Północnej, co stanowi wielkie wyzwanie dla NATO, i jej członków. Plany reform polskiej obronności, uzależnione będą w dużym stopniu od skutecznej realizacji wymienionej powyżej Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju 2030, której realizacja umożliwi osiągnięcie odpowiedniego poziomu wydatków na obronność, stanowiących 2,5 % PKB195. W nadchodzącym czasie wzrośnie rola systemów zautomatyzowanych, wzrosną ułatwienia w dostępie do technologii śmiercionośnych dla przestępczych organizacji. Już teraz cyberprzestrzeń i pole walki informacyjnej stają się frontem nowego rodzaju. Do celów wojskowych będą wykorzystywane technologie, będące dziś we wczesnym etapie rozwoju, np. 3D, maszyny uczące się, nanorobotyka, wysoko wydajne baterie, inteligentne materiały.
Mogą te techniki wykorzystywać także aktorzy niepaństwowi. Będzie wzrastać konkurencja między państwami, choć liderem mocarstw militarnych wciąż będą USA. Dla Polski najważniejszą kwestią jest pozostanie w NATO i wzmocnienie współpracy z państwami Grupy Wyszehradzkiej, Rumunią, całą flanką NATO.
Strategia zakłada, że siły zbrojne do 2030 roku będą jedną z najliczniejszych i najnowocześniejszych armii w Europie. Będą złożone z 5 rodzajów sił zbrojnych:
Marynarka Wojenna, Siły Powietrzne, Wojska Lądowe, Wojska Obrony Terytorialnej, Wojska Specjalne. Niezbędna jest integracja i koordynacja działań. Niezbędne są wojska cybernetyczne zapewniające walkę w cyberprzestrzeni. Aparat rozpoznawczy będzie oparty o własne zdolności satelitarne, pozyskanie nowych sensorów. Jednym z priorytetów będzie rozbudowa dalekosiężnej artylerii lufowej i rakietowej, co umożliwi w połączeniu z nowymi śmigłowcami dalekosiężny manewr ogniowy. Zostaną wprowadzone nowe zestawy rakietowe obrony przeciwpowietrznej, zakupione w ramach programów „Narew” i „Wisła”. Istotną rolę będą pełnić Siły Powietrzne posiadające broń dalekiego zasięgu. Wzrośnie liczba żołnierzy do 200 tysięcy. W zreformowanym systemie rolę „pierwszego żołnierza” będzie pełnił Szef Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, jemu będą podlegać wszyscy dowódcy
194 Ibidem, s. 22-24.
195 Ibidem, s. 31.
80
poszczególnych sił zbrojnych. Obrona państwa zostanie objęta ustawą. Wzmocniony zostanie Pion Polityki Obronnej w urzędzie Centralnym Ministerstwa Obrony Narodowej. Zbudowane zostaną zdolności analityczne w zakresie oceny niebezpieczeństwa. Obrona narodowa winna być wysiłkiem całego państwa. Gotowe do mobilizacji muszą być Rada Ministrów, organy centralne, władze samorządowe, przedsiębiorstwa o szczególnym znaczeniu obronnym.
„Raport ze Strategicznego Przeglądu Obronnego 2016” będzie najważniejszym dokumentem resortu obrony196.
Za bezpieczeństwo kraju są odpowiedzialne organy ogólne jak: Sejm, Senat, Rada Ministrów, prezydent RP i terenowe organy władzy administracji rządowej i samorządowej.
Terenowe organy obejmują swymi kompetencjami obszary wyznaczone mapą granic jednostek samorządu terytorialnego: województw, powiatów i gmin. Do grupy drugiej, funkcjonującej w oparciu o określone akty prawne, dla których bezpieczeństwo wewnętrzne stanowi główny zakres działań należą: Policja, Państwowa Straż Pożarna, służby specjalne, Siły Zbrojne RP197.
W państwach demokratycznych, gdzie prawa człowieka i podstawowe wolności obywateli są konstytucyjnie zagwarantowane, w obliczu zagrożeń, zapewnienie bezpieczeństwa jest sprawą trudną. Badania wykazują, że społeczeństwo nie zupełnie rozumie istotę zagrożeń i nie zawsze chce się podporządkować regułom zasad narzuconych przez odpowiednie organy w specyficznych okolicznościach. Jak podkreśla A. Szymonik po 11 września 2001 r. obywatele świadomi zagrożeń terrorystycznych zaczęli się domagać lepszej ochrony ze strony państwa, by zapobiec katastrofie na polskiej ziemi. Zostały podjęte liczne działania w kontekście rozrostu służb, uprawnionych do działań operacyjno-rozpoznawczych.
Odpowiednie działania zostały powierzone takim służbom jak: ABW, AW, CBA, SKW, SW, Straż Graniczna, Policja, Wywiad Skarbowy, Żandarmeria Wojskowa. Kontrolne działania prewencyjne, zapobiegawcze mogą jednak burzyć porządek i ład w życiu „przeciętnych”
obywateli, może być to odbierane jako zagrożenie praw i wolności, sianie strachu i niepewności, zwłaszcza wśród ludzi nie mających związku z zamachami. Dlatego, zdaniem A. Szymonika należałoby przeprowadzić badania wśród ludzi, czy godzą się na ograniczenie praw i swobód obywatelskich w zamian za lepszą gwarancję bezpieczeństwa198.
196 Ibidem, s. 30 – 61.
197 A. Szymonik, Organizacja i funkcjonowanie…, s. 28.
198 Ibidem.
81
W ujęciu encyklopedycznym system bezpieczeństwa państwa określany jest jako
„skoordynowany wewnętrznie zbiór elementów organizacyjnych, ludzkich i materiałowych ukierunkowanych na przeciwdziałanie wszelkim zagrożeniom państwa, w szczególności politycznym, gospodarczym, psychospołecznym, ekologicznym, militarnym”199. Obejmuje siły, środki i zasoby przeznaczone przez państwo do realizacji skoordynowanych działań w tym obszarze. Składa się z dwu podsystemów, „podsystemu kierowania” i „podsystemów wykonawczych” ( pozostających do dyspozycji organów kierowania), w tym „podsystemów operacyjnych” (do których należą obronny i ochronne) oraz „podsystemów wsparcia”
(społeczne i gospodarcze). Podsystemy operacyjne przeznaczone są do wykorzystywania szans, podejmowania wyzwań, redukowania ryzyk, przeciwdziałania zagrożeniom o charakterze polityczno-militarnym i pozamilitarnym. Podsystemy wsparcia zasilają je odpowiednimi zdolnościami i zasobami200.
„Podsystem kierowania” tworzą organy władzy publicznej: parlament, prezydent, szef rządu, ministrowie, centralne organy administracji rządowej, terenowe organy administracji rządowej, samorządy terytorialne, organy dowodzenia Sił Zbrojnych, szefowie jednostek organizacyjnych, które wykonują zadania związane z bezpieczeństwem państwa201.
„Podsystem wykonawczy” (operacyjny i wsparcia) złożony jest z następujących ogniw: sprawy zagraniczne, obrona narodowa, służby specjalne, administracja publiczna i sprawy wewnętrzne, informatyzacja i telekomunikacja, sprawiedliwość, gospodarka, gospodarka morska, budżet i finanse publiczne, skarb państwa, transport, budownictwo, gospodarka przestrzenna i mieszkaniowa, rolnictwo, rozwój wsi, rynki rolne, rozwój regionalny, praca, zabezpieczenie społeczne i sprawy rodzinne, zdrowie, nauka i szkolnictwo wyższe, oświata i wychowanie, kultura, środowiskowe, terenowe organy administracji rządowej, organy samorządu terytorialnego202.
Podsystem kierowania odpowiedzialny jest za: monitorowanie źródeł, rodzajów, kierunków i skali licznych zagrożeń, zapobieganie powstawaniu zagrożeń w kraju i poza jego granicami, zapobieganie skutkom tych zagrożeń, usuwanie ich, kierowanie obroną narodową.
199 Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, Warszawa 2002, s. 139, cyt. za A. Szymonik, Organizacja i funkcjonowanie…, s. 28.
200 Strategia BNRP – 2014…, Punkt 17, s. 13.
201 W. Fehler, O pojęciu polityki…, s. 212.
202 A. Szymonik, Organizacja i funkcjonowanie…, s. 29.
82
Podsystemy wykonawcze tworzą siły i środki pozostające w gestii właściwych ministrów, kierujących działaniami administracji rządowej, centralnych organów administracji rządowej, wojewodów, organów samorządu terytorialnego. Zadania podsystemów wykonawczych dotyczą: wczesnego rozpoznania wyzwań, zapobiegania zagrożeniom bezpieczeństwa kraju, w razie ich wystąpienia - przeciwdziałania negatywnym następstwom, zwiększenia potencjału państwa i jego zdolności do realizacji interesów narodowych, zwiększenia efektywności wysiłków wszystkich instytucji odpowiedzialnych za realizację zadań, należytego informowania obywateli o międzynarodowej sytuacji bezpieczeństwa i podejmowanych przez państwo działaniach w tym zakresie203.
Podsystem wykonawczy w ramach wyżej wymienionych ogniw jest odpowiedzialny za funkcje, do których należą: 1. Sprawy zagraniczne – zapewnienie bezpieczeństwa państwa wymaga wysokiej aktywności jego organów w sferze polityki zagranicznej, głównie ekonomicznej, 2. Obrona narodowa – zapewnienie bezpieczeństwa państwa wymaga pełnej gotowości do przeciwstawienia się agresji innych państw, 3. Służby specjalne – rola wywiadu i kontrwywiadu polega na pozyskaniu, przetworzeniu i przekazywaniu informacji, które mogą być przydatne w sferze bezpieczeństwa, 4. Administracja publiczna i sprawy wewnętrzne – celem administracji rządowej szczebla centralnego, wojewódzkiego i organów samorządu terytorialnego, a także Policji, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej w dziedzinie bezpieczeństwa są działania na rzecz poprawy bezpieczeństwa, 5.
Informatyzacja i telekomunikacja- celem działań w tym zakresie jest podnoszenie sprawności systemów teleinformatycznych stosownie do rozwiązań w krajach wysoko rozwiniętych, 6.
Sprawiedliwość - podstawą systemu prawnego winna być troska o ochronę bezpieczeństwa i spokoju obywateli, 7. Gospodarka – kluczowym celem polityki gospodarczej jest utrzymanie równowagi finansowej, stabilności energetycznej surowcowej oraz zdolności rozwojowej w przemyśle i usługach, 8. Gospodarka morska- celem systemu jest wzmocnienie roli portów morskich w łańcuchu lądowo-transportowym, poprawa infrastruktury portowej, wdrożenie standardów unijnych w zakresie zarządzania i eksploatacji portów, 9. Budżet i finanse publiczne- poprawa stanu finansów publicznych i właściwe wykorzystanie ich, pobudzanie przedsiębiorczości i innowacyjności przedsiębiorstw, 10. Transport – budowa nowoczesnego systemu transportowego, dróg publicznych, portów lotniczych, modernizacja kolei, śródlądowych dróg wodnych, 11. Budownictwo, gospodarka przestrzenna i mieszkaniowa-
203 Ibidem, s. 30.
83
realizacja zadań ukierunkowanych na przeciwdziałanie powstawaniu katastrof budowlanych, wywoływanych przez żywioły, wady konstrukcyjne budynków, zły stan techniczny zasobów mieszkaniowych, 12. Rozwój regionalny –trwały rozwój w perspektywie długookresowej jest możliwy, gdy będzie oparty na innowacyjności i konkurencyjności, zwiększeniu nakładów na B+R, 13. Praca, zabezpieczenie społeczne i sprawy rodzinne – celem polityki społecznej jest osiągniecie standardów europejskich poprzez poprawę warunków bytowych, stopy zatrudnienia, spadku bezrobocia, wsparcie grup i osób zagrożonych wykluczeniem, 14.
Zdrowie - zapewnienie ochrony życia i zdrowia ludności, 15. Nauka i szkolnictwo wyższe – celem różnorodnych działań w tej dziedzinie jest wspieranie bezpieczeństwa państwa poprzez budowanie społeczeństwa w ukierunkowaniu na gospodarkę opartą na wiedzy, promowanie innowacyjnych rozwiązań, wzmacnianie przedsiębiorczości, aktywizacja pracowników naukowych i studentów do pogłębiania wiedzy na temat obronności i bezpieczeństwa.
Jak dowodzi W. Fehler dla zapewnienia szybkiego przepływu informacji tworzona jest siatka powiązań w postaci komitetów, centrów, sztabów. Obok subsystemu (podsystemu) kierowania należy wyróżnić następujące subsystemy (podsystemy) wykonawcze. Są to:
subsystem bezpieczeństwa ustrojowego, subsystem bezpieczeństwa publicznego, subsystem porządku publicznego, subsystem bezpieczeństwa informacyjnego, subsystem ochrony granic, ratowniczy, sanitarno-epidemiologiczny, zarządzania kryzysowego204.
Terenowe organy administracji rządowej i organy samorządu terytorialnego w dziedzinie bezpieczeństwa mają za zadanie ochronę ludności przed zagrożeniami, zapewnienie skutecznego działania podmiotów ratowniczych, właściwego reagowania w sytuacjach kryzysowych205. Wnikliwa analiza dziedzin umożliwia odkrycie związków pomiędzy poszczególnymi rodzajami bezpieczeństwa, zagrożenia z zakresu jednej dziedziny wpływają na zachwianie równowagi w innej. Niewątpliwie najważniejszy jest tu potencjał obronny, który wspiera państwo w realizacji zadań z zakresu bezpieczeństwa narodowego.
Zgodnie z założeniami Strategii BNRP z 2014 r., ale także założeniami Strategii BNRP z 2020 r. potencjał obronny tworzony jest przez: wymiar sprawiedliwości, służby specjalne, służby, straże i inspekcje wyspecjalizowane w ochronie porządku publicznego, służby ratownictwa i ochrony ludności, elementy zarządzania kryzysowego, straż graniczną, służbę celną, podmioty sektora prywatnego (firmy ochrony osób i mienia), organizacje pozarządowe,
204W. Fehler, O pojęciu polityki…, s. 213.
205 A. Szymonik, Organizacja i funkcjonowanie…, s. 32.
84
zwłaszcza społeczne organizacje ratownicze, podmioty ochrony bezpieczeństwa cybernetycznego, podmioty odpowiedzialne za zwalczanie terroryzmu i ekstermizmu206.
Zapewnienie odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa w każdej dziedzinie jest sprawą niezwykle skomplikowaną, wymaga wszechstronnej wiedzy interdyscyplinarnej, a jednocześnie specjalistycznej, bowiem w przypadku sytuacji kryzysowej zachodzi zjawisko synergii, co muszą przewidzieć ogniwa odpowiedzialne za bezpieczeństwo. Niezbędna jest stała koordynacja funkcjonalna i instytucjonalna wszystkich podmiotów państwowych i społecznych, spójne zarządzanie, uporządkowana współpraca podmiotów ogólnych i specjalistycznych, podsystemów kierowniczych i wykonawczych, a także czytelny podział obowiązków i odpowiedzialności207.
Kluczowe zadania w tej dziedzinie pełnią Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów oraz minister właściwy w zakresie bezpieczeństwa wewnętrznego. Istotne znaczenie ma Kolegium ds. Służb Specjalnych funkcjonujące przy Radzie Ministrów, które w sytuacjach kryzysowych, uaktywnia system zarządzania kryzysowego, wdraża system ochrony ludności, w tym System Ostrzegania i Alarmowania Ludności oraz Zintegrowany System Ratowniczy. Te spójne, skoordynowane i uporządkowane działania błyskawiczne (np.
w przypadku wojny) uruchamiają wszystkie ogniwa systemu instytucjonalnego: na szczeblu najwyższym, centralnym: Rządowy Zespół Zarządzania Kryzysowego i Rządowe Centrum Bezpieczeństwa, na poziomie województwa – wojewodę (działającego poprzez wojewódzkie centrum zarządzania kryzysowego oraz odpowiedni zespół służb, inspekcji i straży), na poziomie powiatu – starostę (działającego poprzez powiatowy zespół zarządzania kryzysowego i powiatowe centrum zarządzania kryzysowego), a na poziomie gminy: wójta, burmistrza lub prezydenta miasta (działających poprzez odpowiednią komórkę do spraw zarządzania kryzysowego oraz zespołu gminnego zarządzania kryzysowego i gminnego lub miejskiego centrum zarządzania kryzysowego). Władze samorządu terytorialnego mogą zaangażować w tym celu instytucje prywatne, wykonujące zadania zlecone, wewnętrzne służby ochrony, mogą to być służby uzbrojone i umundurowane, a także straże gminne i miejskie208.
206 Punkt 19, Strategia BNRP - 2014…, s. 14.
207 G. Rydlewski, Kształt systemu instytucjonalnego bezpieczeństwa wewnętrznego w Polsce, w: Bezpieczeństwo wewnętrzne państwa, pod red. S. Sulowskiego, M. Brzezińskiego, Warszawa 2009, s. 138.
208 Ibidem, s. 139 – 141.
85
Obecny system instytucjonalny w zakresie bezpieczeństwa wewnętrznego złożony z wielu ogniw jest bardzo rozbudowany ze względu na skalę różnorodnych zagrożeń. Nie wszystkie z tych zagrożeń istniały w dwudziestoleciu międzywojennym. Nie był znany jeszcze komputer, Internet, telefon komórkowy, żaden z leksykonów nie zawierał haseł typu cyberterroryzm lub ataki hakerskie. Istniały jednak inne, groźne niebezpieczeństwa, z którymi państwo polskie musiało sobie poradzić. Dotyczyły troski o obecność państwa polskiego na mapach Europy, konsolidacji i normalizacji życia i bezustannej walki o przetrwanie. Poniższe rozważania dotyczyć będą kształtu II Rzeczypospolitej, problemów z jakimi przyszło żyć Polakom w latach 1918-1939, sytuacji społeczno-politycznej w województwie kieleckim.
86