Mimo licznych problemów jakie przeżywała Polska w pierwszych dniach po wyzwoleniu, stopniowo następowała długo wyczekiwana normalizacja. 10 lutego 1919 r.
odbyły się wybory parlamentarne, pierwsze w odrodzonej Polsce. Zadaniem kluczowym dla sejmu ustawodawczego było uchwalenie konstytucji oraz dokonanie odpowiedniego podziału administracyjnego kraju. Mimo licznych trudności stopniowo zrealizowano te dwa priorytetowe cele. Pierwsze projekty, jak podkreśla Mieczysław B. Markowski, nie brały pod uwagę powołania województwa kieleckiego. We wstępnych założeniach, na terenach byłego Królestwa Polskiego przewidywano utworzenie pięciu województw, a więc: lubelskiego, białostockiego, łódzkiego, warszawskiego i radomskiego. Jednakże w dniu 10 lipca 1919 r.
specjalna komisja powołana w celu ostatecznego opracowania propozycji podziału administracyjnego przyczyniła się do wydania przez sejm 2 sierpnia 1919 r. ustawy, na mocy której dokonano nowego podziału administracyjnego. Wprowadzono podział na województwa i powiaty. Jak podkreślono powyżej, w ramach debaty sejmowej podjęto decyzję o utworzeniu na terenie byłego Królestwa Polskiego 5 nowych województw. Były to obok miasta stołecznego Warszawy, województwa: warszawskie, kieleckie, łódzkie, białostockie i lubelskie. W miejsce projektowanego wcześniej województwa radomskiego, utworzono województwo kieleckie.
Mapa administracyjna województwa. W skład województwa kieleckiego powstałego na obszarze dawnych ziem Kielecczyzny, weszły tereny byłej guberni radomskiej, kieleckiej i częściowo piotrkowskiej335. W skład województwa z byłej guberni radomskiej weszły następujące powiaty: konecki, iłżecki, kozienicki, opatowski, radomski, opoczyński, sandomierski. Z byłej guberni kieleckiej weszły: kielecki, jędrzejowski, miechowski, pińczowski, stopnicki, włoszczowski, olkuski, natomiast z byłej guberni piotrkowskiej:
częstochowski i będziński. Mapę administracyjną województwa kieleckiego z podziałem na powiaty obrazuje rys. 4.
335 2 sierpnia 1919 roku. Utworzenie województwa kieleckiego, http://www.ompio.pl/pl-Pl/wiedza/historia/1011-2-sierpnia-1919-utworzenie-wojewodztwa-kieleckiego.html [dostęp 1.01.2017].
152
Rysunek 4. Mapa administracyjna województwa kieleckiego.
Źródło: https://www.wrota-swietokrzyskie.pl/konkurs-historyczny, dostęp 4.04.2018
Województwo kieleckie utworzone na mocy cytowanej powyżej ustawy tymczasowej z dnia 2 sierpnia 1919 r. o organizacji władz administracyjnych drugiej instancji, w okresie dwudziestolecia międzywojennego nie miało stałego terytorium, jego granice ulegały przesunięciu, zmieniała się także liczba mieszkańców. Według spisu przeprowadzonego w 1921 r. województwo kieleckie liczyło 2 535 898 mieszkańców, a jego obszar wynosił 25 589,4 km2. Gęstość zaludnienia wynosiła 99,1 mieszkańców na km2, przy średniej krajowej sięgającej 70 osób na km2. W ciągu 10 lat, to jest do 1931 r. liczba ludności wzrosła do 2 935 697 osób, a gęstość zaludnienia do 114,7 osób336 na 1 km2. Uwzględniając liczbę mieszkańców województwo kieleckie plasowało się na drugiej pozycji po lwowskim. Ogółem w tym województwie było 9 551 miejscowości, w tym 35 miast, 310 gmin. Po dokonanych w 1939 r. zmianach niniejsze dane jeszcze się znacznie zmieniły.
336 M. B., Markowski, Robotnicy przemysłowi w województwie kieleckim: 1918-1939, Warszawa 1980, s. 15 -16.
153
Województwo kieleckie zostało wstępnie podzielone na 16 powiatów, bardzo zróżnicowanych pod względem wielkości powierzchni, liczby mieszkańców, jakości gleb, ukształtowania powierzchni, pod względem poziomu rozwoju społecznego i gospodarczego.
1 stycznia 1927 r., liczba powiatów wzrosła do 17. Z części północnej powiatu będzińskiego utworzono powiat zawierciański337, którego stolicą było Zawiercie, a 12 kwietnia 1928 r. utworzono powiaty miejskie w Częstochowie i Sosnowcu338. 18 maja 1932 r.
powstał powiat miejski w Radomiu. W roku 1933 przeprowadzono drobne korekty granic, kilku powiatów, które jednak nie wprowadzały istotnych zmian w liczbie i składzie ludnościowym. Do istotnych kwestii należał dokonany wówczas podział gmin na gromady.
Uogólniając, na terenie województwa kieleckiego w roku 1934 było 313 gmin wiejskich oraz 37 gmin miejskich339. Nie była to ostateczna mapa województwa kieleckiego, bowiem na mocy ustawy z 9 kwietnia 1938 r. korekcie uległy granice niektórych powiatów, powiaty opoczyński i konecki z wyjątkiem kilku gmin (Skarżysko-Kamienna i Szydłowiec oraz Bliżyn), przyłączono do województwa łódzkiego340.
W związku z tymi regulacjami uległa zmianie liczba ludności i obszar województwa.
Województwo kieleckie w 1939 r. liczyło ponad 2 671 tys. mieszkańców, a jego obszar wynosił 22 204 km2. Granice powiatów ulegały nieznacznym przesunięciom podczas całego okresu międzywojennego, z powodu przenoszenia niektórych gromad do sąsiednich gmin i powiatów. W 1939 roku wydzielono z województwa dwa powiaty, opoczyński i konecki.
W końcowej fazie okresu międzywojennego, a więc w końcu roku 1939 w województwie kieleckim było: 18 powiatów, 37 miast, 275 gmin wiejskich, 3668 gromad341.
Niektóre środowiska kontestowały istnienie województwa kieleckiego. Byt województwa był zagrożony kilkakrotnie w okresie międzywojennym, nie tylko we wstępnej fazie decyzyjnej po 1918 roku, ale także w roku 1926, w 1931 i w roku 1937, kiedy to sam marszałek Edward – Rydz- Śmigły342, honorowy obywatel miasta Kielc, wsparł
337 Dz. U. z 1926 r., Nr 125, poz. 727.
338 Dz. U. z 1928 r., Nr 45, poz. 426.
339 J. Pająk, Dzieje podziałów administracyjnych a granice regionu świętokrzyskiego, w: Region świętokrzyski.
Mit czy rzeczywistość?, pod red. J. Wijaczki, Kielce 2001, s. 64.
340 Dz. U. z 1938 r., Nr 27, poz. 240.
341 J. Pająk, Historia podziałów administracyjnych, w: Mała Ojczyzna Świętokrzyskie. Dziedzictwo Kulturowe, pod red. G. Okły, Kielce 2002, s. 110.
342 Honorowe obywatelstwo miasta Kielc Generalnemu Inspektorowi Sił Zbrojnych Marszałkowi Polski Edwardowi Rydzowi Śmigłemu, za zasługi dla Najjaśniejszej RP i miasta Kielce (który „ongiś jako bojownik o niepodległość wkraczał, walcząc pod rozkazami Pierwszego Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego” nadała Rada Miejska w oparciu o postanowienia art. 43 lit. „y” ustawy z 23 marca 1933 r. o częściowej zmianie ustroju
154
Międzyorganizacyjny Komitet Obywatelski, co między innymi umożliwiło utrzymanie Urzędu Wojewódzkiego w Kielcach343. Należy podkreślić, że granice tego województwa nie przełamywały podziałów rozbiorowych, obszar działania określonych instytucji administracji specjalnej nie pokrywał się z granicami województw.
Kielce stolicą województwa. Kwestionowano także decyzje o wiodącej roli Kielc, które uzyskały status stolicy regionu, zważywszy ich liczbę mieszkańców, niższą w stosunku do takich miast jak: Radom, Sosnowiec czy Częstochowa i niższemu potencjałowi ekonomicznemu. Do tego miana pretendował nade wszystko Radom, mający więcej mieszkańców i bogate tradycje administracyjne. W roku 1931 liczba mieszkańców Kielc wynosiła 58,2 tys., Radomia – 77,9 tys., Sosnowca – 109,0 tys., a Częstochowy – 117,2 tys.
Atutem dla miasta okazało się centralne położenie w obszarze województwa, a także solidarność i determinacja lokalnych środowisk. Istotna także była obecność na jego terenie siedziby władzy ogólnej, skarbowej, ziemskiej oraz Inspekcji Pracy. Jednak poza obszarem Kielc zlokalizowane były między innymi: Izba Adwokacka, Izba Notarialna, Izba Lekarska, Kuratorium Okręgu Szkolnego, Sąd Apelacyjny, Okręgowa Dyrekcja Kolei, Dyrekcja Poczt i Telegrafów344. Kilkakrotnie komisja rządowa powracała do projektu zmian w podziale administracyjnym kraju. Jednym z najpoważniejszych zagrożeń były dyskusje związane z projektem ministra skarbu i wicepremiera Eugeniusza Kwiatkowskiego. Projekt z 1936 r.
zakładał utworzenie z Centralnego Okręgu Przemysłowego oddzielnej jednostki administracyjnej ze stolicą w Sandomierzu. Stanowisko wojewody miał objąć Stefan Starzyński, ówczesny prezydent Warszawy. Gdy doniesienia prasowe dotarły do Kielc, przedstawiciele Rady Miejskiej, na czele z ówczesnym prezydentem Stefanem Artwińskim, a także organizacje lokalne zrzeszające rzemieślników, kupców, właścicieli nieruchomości przystąpiły do organizowania akcji protestacyjno – propagandowej. Skierowano liczne rezolucje do ministra spraw wewnętrznych Feliksa Sławoja Składkowskiego z argumentami na rzecz województwa kieleckiego. Należy podkreślić wysoki poziom aktywności władz samorządu miejskiego w Kielcach, które dążyły do zachowania województwa za wszelką cenę. Istotną rolę w obronie województwa odegrał Tymczasowy Komitet ds. Obrony Województwa Kieleckiego przed Likwidacją, powołany 18 stycznia 1937 r. przez prezydenta
samorządu terytorialnego (Dz. U. RP nr 35 poz.294), w dniu 10 listopada 1936 roku. Delegacja Rady Miejskiej wraz z prezydentem Stefanem Artwińskim wręczyła marszałkowi dyplom 12 lutego 1937 roku w Warszawie.
Por. Jan Główka, Kielce-miasto z koroną w herbie, Kielce 2005, s. 74-75.
343 Z. Guldon, A. Massalski, Historia Kielc do roku 1945, Kielce 2000, s. 327.
344 I. Ciosek, Znaczenie samorządu terytorialnego w życiu lokalnych społeczności województwa kieleckiego w latach: 1919 – 1939, Kielce 2014, s. 49.
155
Artwińskiego, w porozumieniu z Radą Miejską. Na czele Komitetu stanął sam prezydent, natomiast jego członkami zostali aktywni przedstawiciele organizacji społeczno – gospodarczych. Delegacja kieleckich radnych udała się do Warszawy, gdzie wręczyła marszałkowi Edwardowi Rydzowi – Śmigłemu honorowe obywatelstwo miasta. Delegacja spotkała się także z innymi przedstawicielami sceny politycznej, między innymi wiceministrem Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Jerzym Paciorkowskim, późniejszym wojewodą kieleckim, posłami i senatorami wywodzącymi się z ziemi kieleckiej, którzy mieli czuwać nad dyskusjami w sprawie zachowania statusu stolicy dla miasta Kielce. Dzięki tej wytrwałej pracy, walka o utrzymanie województwa została wygrana, a obszary Zagłębia Dąbrowskiego i strategiczne miasta Centralnego Okręgu Przemysłowego pozostały w granicach województwa345.
Postawa patriotyczna mieszkańców województwa. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, trudno było o stabilizację jeszcze przez długi okres czasu z kilku powodów.
Poważnym zagrożeniem dla młodego państwa, w tym województwa kieleckiego i wszystkich jego mieszkańców, była wojna w obronie granic i wojna polsko-bolszewicka, wobec których miasto Kielce i całe województwo nie pozostawało na uboczu. Tuż po zawarciu pokoju pomiędzy Austrią, Niemcami i Rosją w dniu 3 maja 1918 r. w Brześciu nad Bugiem, gdy do Ukrainy przyłączono tereny Chełmszczyzny i Podlasia, mieszkańcy ziemi kieleckiej, związki zawodowe i partie polityczne wystosowały protest przeciwko postanowieniom traktatu brzeskiego. Zrzeszeni w nowoutworzonej Komisji Obywatelskiej w swej rezolucji potępili decyzje traktatu, wyrażając tym samym postawę wszystkich mieszkańców i partii politycznych. Niniejszy protest został podpisany przez: Chrześcijańską Demokrację, Narodową Demokrację, Narodowy Związek Robotniczy, Polską Partię Socjalistyczną, Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Polskiej Demokracji, Ligę Kobiet Polskich, Polskie Związki Zawodowe, Związki Zawodowe Bezpartyjnych. Nawet biskup kielecki Augustyn Łosiński i inspektor Okręgu Szkolnego zaprotestowali przeciwko wyłączeniu z terenów guberni lubelskiej prawie całego powiatu tomaszowskiego, chełmskiego i hrubieszowskiego, połowy powiatu biłgorajskiego i części krasnystawskiego. Z inicjatywy władz szkolnych i POW uaktywniono młodzież szkolną i nauczycieli do uczestnictwa w szkoleniach obronnych i ćwiczeniach wojskowych, a także w kompletowaniu broni. Działały też ściśle zakonspirowane „piątki” które zajmowały się zdobywaniem broni i amunicji, głównie od
345 M. Kolasa, Kielce stolicą województwa, w: Kielce przez stulecia, pod red. J. L. Adamczyka i in., Kielce 2014, s. 375 – 376.
156
żołnierzy austriackich. Za karabin płacono 10 koron i butelkę wina, albo tylko 2 butelki wina.
Karabiny uzyskiwano także w posterunkach wojskowych pilnujących przejazdów kolejowych przy alei Karczówkowskiej. Zdobyte karabiny przechowywano w gmachach szkolnych346. Młodzież wspomagała żołnierzy już w listopadzie 1918 r. w fazie rozbrojenia. Gdy z budynków, w których wcześniej znajdowały się urzędy austriackie usuwano emblematy i napisy w języku niemieckim, oddziały wojskowe i funkcjonariusze milicji kontrolowali żołnierzy wyjeżdżających ze stacji kolejowej, wchodzili do wagonów i odbierali karabiny oraz naboje. Władze lokalne zabezpieczały opuszczane lokale, gdyż dochodziło do przypadków sprzedaży i celowego niszczenia mebli.
Troska o bezpieczeństwo kraju, zachowanie granic i bezpieczeństwo wszystkich mieszkańców ziemi kieleckiej była sprawą priorytetową dla władz miasta i regionu, które czyniły starania, by pozyskać niezbędne fundusze na zabezpieczenie przed ponowną utratą niepodległości, a także na rozwój miasta i województwa, na likwidację zapóźnień cywilizacyjnych. W mieście w roku 1918 zostało utworzone dowództwo Okręgu Generalnego Kielc. W składzie Okręgu znalazło się początkowo 14 powiatów przyszłego województwa oraz trzy powiaty z województwa łódzkiego, a od sierpnia 1919r. obszar Okręgu Generalnego Kielce tworzyło 18 powiatów347. W jego skład wchodziły jednostki mniejsze w Radomiu, Częstochowie, Piotrkowie Trybunalskim. Garnizon w Kielcach liczył około 5 tys. ludzi.
W tym mieście funkcjonowała także Powiatowa Komenda Uzupełnień, Wojskowy Sąd Rejonowy, Kościół Garnizonowy z parafią. Już w styczniu 1919 r. w walkach na froncie wschodnim uczestniczył I batalion 25 p. p. pod dowództwem kpt. Kazimierza Bogaczewicza348. Kielczanie włączyli się w działania wojenne na terenach objętych konfliktem zbrojnym w Zachodnioukraińskiej Republice Ludowej, organizując pomoc dla mieszkańców Lwowa. Szczególną aktywnością wykazało się Koło Polek Patriotek, które organizowało zbiórki darów w naturze. Członkinie ustawiały kosze na ulicach miast prosząc o dary, typu: chleb, mąka, kasza, słonina, smalec, ziemniaki, a także ubrania, bielizna, płótno na bandaże. Przy Kole Polek Patriotek zorganizowano Komitet Lwowski, który prowadził sprzedaż znaczków, dochód z tej sprzedaży przeznaczano na zakup żywności, świec, ubrań i bielizny dla mieszkańców Lwowa. Dary zostały zawiezione do Lwowa i przekazane Komitetowi Biskupiemu, który przekazał je potrzebującym. W tym samym czasie powstało
346 A. Rembalski, Kielce w okresie walk o granice Rzeczypospolitej, w: Kielce przez stulecia…, s. 353.
347 T. Banaszak, Garnizon kielecki w latach 1918 – 1939, w: Kielce przez stulecia…, s. 360.
348 Z. Guldon, A. Massalski, Historia Kielc…, s. 324 -325.
157
w Warszawie, z inicjatywy małżonki Ignacego Jana Paderewskiego towarzystwo pod nazwą Biały Krzyż. Kielecki oddział Białego Krzyża organizował pomoc dla polskich żołnierzy poza frontem, a więc rannym i chorym. Kielecki Biały Krzyż udzielał pomocy polskim rodzinom Lwowa i Kresów Wschodnich349. W wyniku narastającego zagrożenia w walkach z bolszewikami w początku roku 1920 ogłoszono pobór do wojska do 4 p. p. dla wszystkich mężczyzn urodzonych przed 1902 r. Celem wzmocnienia budżetu powołano także wiosną 1920 r. Wojewódzki Komitet Propagandy Pożyczki Państwowej, w skład którego wchodzili główni przedstawiciele władz administracyjnych, przedstawiciele organizacji gospodarczych i społecznych, a także duchowieństwo. Rada Miasta przekazała na cele Komitetu 50 tysięcy marek. Niezależnie powołano także Żydowski Komitet Propagandy Pożyczki Narodowej, do którego wpływały subwencje na cele wojenne. Takie datki już w 1920 r. złożyli przedstawiciele 50 zamożnych rodzin żydowskich. W lipcu 1920 r. w całym kraju, także w Kielcach, powstawały Komitety Obrony Państwa, których zadaniem było organizowanie zaciągu do wojska. Funkcję przewodniczącego w Kielcach pełnił przewodniczący Rady Miejskiej T. Kostuch, zastępcy K. Wodzinowski, skarbnika S. Artwiński, a sekretarza R. Dobrzański. Aktywnością wykazały się cztery sekcje, do których należały: finansowa, agitacyjno-odczytowa, pomocy dla żołnierzy i pomocy dla Wilna.
8 lipca 1920 r. przybyły do Kielc delegatki Ochotniczej Legii Kobiet z Warszawy jako formacji wojskowej celem werbunku kobiet do służby garnizonowej. Przyjmowano ochotniczki w wieku 18 – 40 lat o dobrej opinii. Do Biura Werbunkowego w Kielcach zgłosiło się kilkadziesiąt kobiet. 18 lipca 1920 r., w czasie wiecu kobiet zebrano 600 marek na działalność Legii.
Również Naczelnictwo Związku Harcerstwa Polskiego (ZHP) w pierwszej połowie lipca 1920 r. wezwało harcerzy do zaciągania się do ochotniczej służby, w odpowiedzi na to wezwanie 120 młodych ludzi zgłosiło się do armii wyruszając 10 lipca z Kielc. Zostali wcieleni do 8 armii dowodzonej przez gen. Józefa Hallera. Ponadto powstał w Kielcach 130 – osobowy oddział wartowniczy złożony z bardzo aktywnych młodszych harcerzy pod komendą Edwarda Meissnera, instruktora ZHP, który także odegrał ważną rolę. Ważną rolę odegrał także miejscowy hufiec żeński. Pogotowie Wojenne złożone z kieleckich harcerek organizowało pomoc dla żołnierzy na froncie. Dziewczęta pracowały w sekcjach: „matek chrzestnych”, szwalni, propagandy, werbunku, oświatowej, kursów sanitarnych, zastępstw
349 A. Rembalski, Kielce w okresie walk…, s. 355.
158
biurowych i wywiadu. Od 1919 do 1921 r. organizowano także pomoc dla Górnego Śląska, aktywnie inspirowano Kielczan do wspierania mieszkańców w czasie kolejnych powstań.
Aktywnością wykazał się Komitet Obrony Państwa, Komitet Doraźnej Pomocy dla Górnego Śląska, Komitet Pomocy dla Śląska oraz władze i mieszkańcy miasta Kielce350.
Bardzo uroczyście obchodzono kolejną rocznicę wkraczania strzelców Józefa Piłsudskiego do Kielc w dniu 12 sierpnia 1920 r. (w przeddzień bitwy warszawskiej 15 sierpnia 1920 r. określanej potem „cudem nad Wisłą”), na które przybyła nawet żona Józefa Piłsudskiego Aleksandra Piłsudska. Dla celów koordynacyjnych prac komitetów powiatowych obrony państwa powołano na terenie województwa kieleckiego Radę Obywatelskiego Komitetu Obrony Państwa, w skład której wszedł adwokat Eugeniusz Nawroczyński351. Miała ona do spełnienia doniosłą rolę w werbowaniu ochotników z ziemi kieleckiej do armii. W dowództwach okręgów generalnych byli specjalnie przygotowani do tych zadań inspektorzy. W utrzymaniu ładu i porządku, a także ochronie mienia państwowego pomagała Straż Obywatelska. Na czele Komendy Straży Obywatelskiej stał sędzia Józef Niepokolczycki.
Sytuacja ekonomiczna po wyzwoleniu przez długi jeszcze okres była niezwykle trudna w całym województwie, a także jego stolicy. Przy ogólnym niedostatku pieniędzy i chleba głównie w lipcu i sierpniu pojawiały się problemy z migrantami. Już 19 lipca 1919 r. z ziem wschodnich przybyło do Kielc 97 wagonów kolejarzy z rodzinami z okolic Tarnopola. Inni uciekając przed wojną polsko - bolszewicką, w poszukiwaniu pomocy, schronienia, spokoju i chleba wędrowali pieszo, niekiedy z całym swym dobytkiem, bydłem i trzodą chlewną. Takie grupy przybywające do Kielc, należało otoczyć opieką materialną i medyczno-sanitarną, nie tylko ludzi, trzeba było zatroszczyć się także o wyżywienie dla zwierząt. Duże znaczenie miały służby Polskiego Czerwonego Krzyża i Organizacja Białego Krzyża. Szpitale były przepełnione. Przygotowano w szpitalach 420 łóżek dla rannych, ale w obliczu potrzeb szukano innych możliwości lokując rannych w budynkach użyteczności publicznej, które natychmiast zapełniały się rannymi, uciekinierami z terenów, gdzie trwały działania wojenne. Na dworcu kolejowym w Kielcach wyodrębniono specjalne miejsce na kuchnię, gdzie wydawano gorący, darmowy posiłek jeden raz dziennie.
350 Ibidem, s. 356 – 359.
159
Komitet Obrony Państwa w stolicy województwa koordynował prace w mieście i kierował wszystkimi działaniami powiatowych komitetów, a jednocześnie prowadził zbiórkę danin w naturze na rzecz armii. Łączny koszt danin przyznany dla Kielc, do przekazania przed 1 października 1920 r. to 4 mln marek, co wystarczyło na sfinansowanie 900 par butów z cholewkami, 900 par spodni z cholewkami, i 1800 kompletów bielizny, oraz 900 koców.
Po wojnie polsko-bolszewickiej nie można było jeszcze mówić o pełnej stabilizacji, niemniej stopniowo życie normalizowało się. Garnizon Wojska Polskiego pozostawał w Kielcach przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego, odgrywając dużą rolę w życiu miasta, przyczyniając się do rozwoju gospodarczego, przestrzennego. Już nigdy w późniejszym okresie w Kielcach nie stacjonowała tak duża liczba jednostek wojskowych i żołnierzy Wojska Polskiego352.
Proces stabilizacji. Siedzibą władz województwa kieleckiego było miasto Kielce.
Kielce zostały stolicą województwa w 1919 r. Władze województwa kieleckiego mieściły się w pałacu biskupów krakowskich. Władzę wykonawczą w Kielcach sprawował zarząd miasta, na czele którego stał prezydent. Zarząd miasta, Magistrat był wybierany przez Radę Miejską, która liczyła, po wyborach 1919 r. 34 radnych i 17 zastępców, a w latach następnych, w miarę wzrostu liczby mieszkańców liczba radnych wzrosła do 50. W okresie międzywojennym funkcję prezydenta Kielc pełnili kolejno: Mieczysław Łukaszewicz w latach 1918 – 1927, Lucjan Głazek w roku 1927, Paweł Gettel w latach 1927 – 1929, Roman Cichowski w latach 1929 – 1934, Stanisław Porembalski w latach 1934 – 1935, oraz Stefan Artwiński w latach 1935 – 1939353.
W 1921 r. miasto Kielce liczyło 41 346 mieszkańców, w tym 25 549 katolików, co stanowiło 61,9 %, 145 ewangelików (0,4 %), 15 530 wyznawców judaizmu (37,7 %)354. Liczba ludności Kielc stopniowo wzrastała (tabela nr 3). W roku 1931 miasto liczyło około 58 700 osób, w 1938 r. około 67 000, a w roku 1939 około 71 580 osób. Por. tabela nr 3.
352 T. Banaszek, Garnizon kielecki…, s. 367.
353 Z. Guldon, A. Massalski, Historia Kielc…, s. 329.
354 J. Główka, Kielce…, s. 107.
160
Tabela 3 Liczba mieszkańców miasta Kielce w okresie międzywojennym
Rok Liczba mieszkańców
ogółem (w tys.)
Liczba ludności żydowskiej (w tys.)
Rok 1921 41,346 15,530
Rok 1931 58,700 18.683
Rok 1939 71,580 20.942
Źródło: Z. Guldon, A. Massalski, Historia Kielc do roku 1945, Kielce 2000, s. 330
Utarło się powiedzenie, że Kielce były miastem księży, urzędników, emerytów i młodzieży szkolnej. Potem dominowała koncepcja, że było to miasto robotnicze zważywszy liczbę urzędów funkcjonujących w mieście, a według spisu z 1931 r., w grupie zawodów związanych ze służbą publiczną, a więc w urzędach i innych instytucjach o charakterze społecznym zatrudnionych było 71,5 % czynnej zawodowo ludności miasta, miasto było jednak bardziej urzędnicze i mieszczańskie niż robotnicze355.
Jak podkreślono powyżej liczba ludności miasta Kielce dynamicznie wzrastała w okresie II Rzeczypospolitej. W stosunku do pierwszych lat powojennych pod koniec dwudziestolecia międzywojennego wzrosła niemal dwukrotnie. Wzrastała także liczba ludności żydowskiej, choć dane liczbowe powyższego wykazu nie wykazują tej dynamiki, z powodu faktu, że znaczna liczba Żydów w międzyczasie wyjeżdżała do Izraela. Należy wyakcentować, że w rodzinach żydowskich rodziło się stosunkowo dużo więcej dzieci niż w polskich.
W roku 1930 miasto Kielce, które dotychczas zajmowało powierzchnię 1850 ha, a więc ponad 18 km2, ze względu na dołączanie sąsiadujących wiosek powiększyło się do 3300 ha, to jest około 33 km2. W granice miasta włączono folwark Szydłówek, Kawetczyznę, Barwinek, Pakosz, Czarnów i Karczówkę. Wybudowano nowe dzielnice mieszkaniowe i nowe osiedla robotnicze, do których kursował autobus. Zmieniła się także ilość ulic. O ile jeszcze w roku 1928 było ich 115, o łącznej długości około 45 km, to w roku 1937 było już 214 o długości blisko 79 km356.
355 J. Szczepański, Dzieje wodociągów i kanalizacji w Kielcach w latach 1929 – 1999, Kielce 1999 s. 32 i nast.
356 Z. Guldon, A. Massalski, Historia Kielc…, s. 333.
161
W pierwszych latach powojennych tylko nieliczne ulice były wybrukowane, nie było kanalizacji ani wodociągów. Pierwszy prezydent Kielc M. Łukaszewicz czynił starania o pozyskanie funduszy na działania inwestycyjne. W 1924 r. powołano Komisję do spraw budowy wodociągów i kanalizacji i korzystając z pożyczki zaciągniętej w firmie amerykańskiej Ulen and Company, w wysokości 500 dolarów, wybudowano i oddano do użytku w 1927 r. 13,800 m. sieci kanalizacyjnej, a kilka miesięcy później 14,40 m. sieci
W pierwszych latach powojennych tylko nieliczne ulice były wybrukowane, nie było kanalizacji ani wodociągów. Pierwszy prezydent Kielc M. Łukaszewicz czynił starania o pozyskanie funduszy na działania inwestycyjne. W 1924 r. powołano Komisję do spraw budowy wodociągów i kanalizacji i korzystając z pożyczki zaciągniętej w firmie amerykańskiej Ulen and Company, w wysokości 500 dolarów, wybudowano i oddano do użytku w 1927 r. 13,800 m. sieci kanalizacyjnej, a kilka miesięcy później 14,40 m. sieci