Dezintegracja a przepływy czynników produkcji

W pływ procesu dezintegracji na przepływ y czynników p ro du k­ cji m ożna analizować na przykładzie dezintegracji w spólnego rynku. W spólny rynek tym różni się od unii celnej, iż w ram ach uczestniczą­ cych państw następuje sw obodny przepływ czynników produkcji - pracy i kapitału. Przepływ ten je s t w yw ołany różnicą w w ielkości zasobów tych dóbr w poszczególnych krajach. Im dane dobro je st rzadsze, tym jeg o koszt oraz produkt krańcow y są w yższe. W ra­ m ach zintegrow anego ugrupow ania, dzięki sw obodnem u p rzesu w a­ niu się, ceny czynników ulegają w yrów naniu.

Na potrzeby niniejszej analizy m ożem y rozw ażyć sytuację, w której istnieją tylko dw a kraje: A i B. W ielkość posiadanego przez

116 Roman Gurbiel

nie kapitału całkow itego jest rów na [ 0 0 ’]. Z tego [OA] należy do kraju A, zaś [ 0 ’A] do kraju B. Kraje te są członkam i strefy w olnego handlu. D zięki tem u stopa zw rotu na kapitale kształtuje się na pozio­ m ie [ЕВ]. R ozpad w spólnego rynku pow oduje zróżnicow anie krań­ cow ych stóp zw rotu w obydw u krajach. Ilustruje to rys. 2.

--- ►

Podaż kapitału w kraju A i kraju В ogółem

Rys. 2. Korzyści z międzynarodowego transferu kapitału

Źródło: opracowanie własne na podstawie D. Salvatore, International Eco­ nomics, Prentice Hall, 1995, s. 377.

W ram ach w spólnego rynku kraj A, posiadający obfite zasoby kapitału, m ógł transferow ać jeg o część [BA] do kraju B, gdzie krańcow a stopa zw rotu była w yższa. W ten sposób jeg o PNB (Produkt N arodow y B rutto) był rów ny sum ie: PKB (Produkt K ra­ jo w y B rutto) w ytw orzonego w kraju [O FEB ] oraz dochodów z zainw estow anego za granicą kapitału [EBRA], W m om encie dez­ integracji strefy w olnego handlu kraj A m usi ograniczyć inwestycje za granicą, przeznaczając je na inw estycje krajow e. Ze względu na du żą k rajow ą podaż, krańcow a stopa zw rotu obniża się do poziom u [AG]. Kraj traci dodatkow e korzyści, jakim i były dochody z inwesty­ cji zagranicznych [ERG], rosną zaś dochody z w ykorzystania innych czynników produkcji, ja k praca czy ziem ia, z [FNE] do [FCG],

Koszty dezintegracji w świetle teorii 117

Zasób kapitału w kraju В je st dobrem rzadkim. D zięki w spólne­ mu rynkowi kraj В m ógł pozyskać do datkow ą ilość kapitału [BA] z kraju A po niższym koszcie krańcow ym [ЕВ]. D zięki inw estycjom zagranicznym z kraju A, PKB kraju В w zrósł do poziom u [B E JO ’]. W sytuacji dezintegracji w spólnego rynku m a m iejsce zm niejszenie dynam iki napływ u kapitału zagranicznego, co w efekcie obniża jeg o całkow itą podaż i podw yższa koszt krańcow y. W efekcie PKB obniża się do [A M JO ’]. W yższa cena kapitału pow oduje w zrost dochodu jeg o w łaścicieli z [A R TO ’] do [A M H O ’], a zarazem sp a­ dek dochodów w łaścicieli innych czynników produkcji z [TJE] do [HJM ],

Dezintegracja w spólnego rynku pow oduje zróżnicow anie k osz­ tów czynników produkcji oraz zm niejszenie jakości ich alokacji. Przy zachowaniu unii celnej rozpad w spólnego rynku w płynie na kształto­ wanie się w ym iany handlow ej, która stanie się substytutem p rzepły ­ wu czynników produkcji. W przypadku gdy inw estycje zagraniczne m iały charakter substytucji im portu, inw estorzy z kraju A utracą korzyści w ynikające z posiadania filii w kraju B, które rów ne będ ą marży uzyskiwanej z eksportu z filii zlokalizow anych w kraju A.

Zróżnicow anie kosztów czynników produkcji spow oduje rów ­ nież zm ianę w pozycji kraju na m iędzynarodow ym rynku lokaty/ pozyskiw ania kapitału. W w yniku dezintegracji, kraje o relatyw nie m niejszym zasobie kapitału stają się bardziej atrakcyjne dla inw esty­ cji kapitałow ych. N ależy jed n ak w ziąć pod uw agę dodatkow e czyn­ niki, jak chociażby podaż innych czynników produkcji, które św iadczą o ogólnej konkurencyjności kraju. W przypadku czynnika produkcji, jakim je st praca, im w iększa będzie jej podaż, tym w iększych m ożna

się spodziew ać inwestycji w pracochłonne sektory gospodarki. W przypadku ograniczenia sw obody przepływ u technologii, co również m oże być jednym z efektów dezintegracji w spólnego rynku, potencjał innow acyjny kraju będzie w dużej m ierze determ inow any zdolnościam i w łasnego zaplecza B+R. Przy ograniczonych w ła­ snych środkach finansow ych m oże być utrudniona zarów no głęboka specjalizacja, ja k i rów nież szeroka dyw ersyfikacja dziedzin b adaw ­

118 Roman Gurbiel

czych. Poniew aż zostaje rów nież w strzym ana m igracja siły roboczej, a co za tym idzie - napływ specjalistów, którzy byli m otywowani w yższym i zarobkam i (w kraju w ystępuje niedobór w ysoko w ykw a­ lifikowanej siły roboczej), kraj je st zm uszony dostosować swoje cele badaw cze do istniejącego potencjału B+R. Przepływ wiedzy m oże w efekcie zostać zastąpiony przepływ em towarów.

4. Wnioski

Dezintegracja pow oduje jakościow e i ilościowe zmiany w kształ­ tow aniu się istotnych zjaw isk gospodarczych na poziom ie makro-i m makro-ikroekonom makro-icznym . Skala tych zm makro-ian zależy od różnmakro-ic gospodar­ czych w ystępujących m iędzy uczestnikam i danego ugrupowania in­ tegracyjnego.

Dezintegracja m a istotny wpływ na zmiany instytucjonalne (m.in. zanik w spólnego budżetu; rezygnacja z unifikacji/koordynacji prowa­ dzenia w spólnej polityki gospodarczej; odejście od w spólnych regu­ lacji praw nych), które z kolei m o gą pow odow ać powstawanie dodat­ kow ych kosztów transakcyjnych, zw iązanych z funkcjonow aniem „now ych” rynków. R ozw iązanie unii m onetarnej oznacza np. po­ w stanie kosztów różnic kursow ych, a unii celnej - np. opłat celnych, zezw oleń itp.

Dezintegracja unii celnej m oże powodować zmniejszenie handlu intraregionalnego oraz w zrost handlu interregionalnego. Jest to w y­ nikiem ograniczeń w przepływ ie tow arów i usług oraz likwidacji w ew nętrznych preferencji w ynikających z charakteru unii. Skala tego zjaw iska dla „now ych” krajów będzie zależała m.in. od w ielko­ ści efektu przesunięcia. D odatkow o nastąpi w zrost konkurencji ze strony firm spoza unii celnej. Jest to efekt usuw ania preferencji (sw obodnego przepływ u) dla przedsiębiorstw z byłych obszarów unii. „N ow e” rynki po dezintegracji m ogą być w rów nym stopniu dostępne dla w szystkich przedsiębiorstw . Potencjalny spadek sprze­ daży „unijnych” przedsiębiorstw ograniczy uzyskiwane przez nich do tej pory korzyści w ynikające ze skali produkcji.

Koszty dezintegracji w świetle teorii 119 W początkow ych fazach dezintegracji nie dochodzi do znaczne­ go zróżnicow ania kosztów czynników produkcji. O graniczenia w ich mobilności b ędą prow adziły do realnych zm ian dopiero w dłuższym okresie. Skala tych zm ian będzie zależała od strony jakościow ej i ilościowej ich podaży, która je st w ypadko w ą struktury gospodar­ czej. Zm iany w poziom ie kosztów w ystąpią z p ew n o ścią w długim okresie. Tak np. inw estor planujący inw estycję w kraju A (tw orzą­ cym wspólny rynek z krajem B), charakteryzującym się niską p odażą siły roboczej, będzie kalkulował koszt 1 rbh odpow iadający unii A+B. Po dezintegracji unii celnej pracow nicy z kraju В m ogą m ieć trudno­ ści z otrzym aniem zezw olenia na pracę i część z nich będzie m usiała być zastąpiona droższym i pracow nikam i z kraju A. To z kolei m oże wpłynąć na w zrost kosztów rbh pow yżej pierw otnie zakładanego.

Procesy dezintegracyjne zw iększają nieprodukcyjne koszty ogól­ ne, zw iązane z obsługą dw óch rynków. M o gą one też pośrednio zm usić inw estora do budow ania filii produk cyjnych w każdym z krajów po podziale (np. w celu uzyskania zam ów ień rządow ych, dotacji czy skorzystania z zachęt inw estycyjnych). To im plikuje, iż głów nie duże przedsiębiorstw a b ędą w stanie aktyw nie działać rów ­ nolegle na wszystkich now o pow stałych rynkach. M niejsze przedsię­ biorstw a będą konsolidow ały swoje operacje na najbardziej atrakcyj­ nym z nich.

Procesy dezintegracji nie m ają w krótkim i średnim okresie znacznego w pływ u na kształtow anie się bezpośrednich inw estycji zagranicznych, dla których bliskość rynku zbytu je s t kluczow ym czynnikiem konkurencyjności, w których koszty transportu m ająznacz- ny udział w jednostkow ym koszcie produktu przy rów noczesnej niskiej m arży operacyjnej. Chodzi np. o takie branże, ja k bu dow nic­ two czy produkcja żyw ności.

W przypadku istnienia różnic pom iędzy krajam i w ram ach ugru­ pow ania integracyjnego (np. w ielkość rynku, kw alifikacje siły robo­ czej) m ożna spodziew ać się zróżnicow anej dynam iki napływ u ZIB zarówno pod w zględem ilości, ja k i struktury. Stopień zróżnicow ania ZIB będzie w ypadkow ą stopnia zróżnicow ania przew ag

lokalizacyj-120 Roman Gurbiel

nych. Rynki mniej atrakcyjne będ ą obsługiw ane przez niższe formy m iędzynarodow ej w spółpracy produkcyjnej (np. licencje) lub handel zagraniczny.

D ezintegracja m oże rów nież w pływ ać na procesy transferu technologii oraz m iędzynarodow ej w spó łp racy produkcyjnej. W w yniku pojaw ienia się ograniczeń w przepływ ie czynników pro­ dukcji, które sąjed n y m z podstaw ow ych nośników transferu techno­ logii - chodzi m.in. o przepływ w yspecjalizow anej siły roboczej, know -how itp. D ezintegracja m oże doprow adzić do zaniku systemu badań naukow ych finansow anych ze w spólnego budżetu unii. Z kolei pow staje rów nież m ożliw ość bardziej sam odzielnego kreow ania po­ lityki badaw czo-rozw ojow ej, a co za tym idzie - alokow ania środków zgodnie z celam i gospodarczym i i aktualnym i potrzebam i danego kraju oraz pojaw ienia się oszczędności w ynikających z braku składek do w spólnego unijnego budżetu B+R.

W ielkość rynku m a w pływ na osiąganie korzyści skali, wielkość firm na nim operujących, nasilenie konkurencji itp. i je st jednym z najw ażniejszych czynników decydujących o podjęciu ZIB. Dla przykładu przejście z unii pełnej do strefy w olnego handlu m oże być rozum iane przez inw estorów jak o fizyczne zm niejszenie wielkości rynku (oddzielnie А і В < A+B).

Spadek atrakcyjności rynku jak o m iejsca lokalizacji m oże pro­ w adzić do zm niejszenia zakresu i stopnia zaangażow ania - interna­ lizacji w ew nętrznych przew ag przedsiębiorstw a. Im przewagi te są w yższe, a czynniki lokalizacyjne bardziej atrakcyjne, tym dążenie do pełnej zaw łaszczalności staje się większe.

Koszty dezintegracji w świetle teorii 121

Bibliografia

J. Agarwal, U. Hiemenz, Nunnenkamp P., European Integration: A threat to Foreign Investment in Developing Countries?, Kiel Discussion Papers - Institut fur Weltwirschaft Kiel, 1995.

A. Alesina, Economic Integration and Political Disintegration, Cam­ bridge, Mass., National Bureau of Economic Research, 1997.

L. Balcerowicz, J. Maciejewicz, Międzynarodowy przepływ wiedzy technicznej, [w:] L. Balcerowicz (red.) M iędzynarodowe przepływ y gospodarcze, PWN, Warszawa 1987.

R. Baldwin, R. Forslid, J. Haaland, Investment Creation and Invest­ ment Diversion: Simulation Analysis o f Single Market Programme, Na­ tional Bureau of Economic Research, WP 5364, Massachusetts 1995.

J. Borowiec, K. Wilk, Teoria i praktyka europejskiej integracji europejskiej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław

1993.

P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski, Międzynarodowe stosunki ekono­ miczne, PWE, Warszawa 1998.

G. De Meril, M. Maurel, Breaking up a Customs Union. The Case o f the Austro Hungarian Empire in 1919, „Weltwirschaftliches Archiv” 130/

1994, Institut fur Wleltwirschaft Kiel.

M. G eldner, P rzyczynek do teorii zagran iczn ych in w estycji bezpośrednich, SGPiS monografie i opracowania nr 192,1986.

R. Gurbiel, Dezintegracja a zagraniczne inwestycje bezpośrednie i transfer technologii. Przykład podziału Czechosłowacji, Semper, Warszawa

2001.

R. G urbiel, Z agraniczne inw estycje bezpośrednie w rozw oju gospodarczym Korei Południowej, [w:] K. Starzyk (red.), Zagraniczne inwestycje bez-pośrednie w wybranych gospodarkach Azji Pacyfiku, Sem­ per, Warszawa 2001.

G. Hunya, Integration o f CEEC Manufacturing into European Cor­ porate Structures via Direct Investment, WIIW, Reprint Series 245/1998.

Interrelationship between Investment Flows and Technology Trans- fer, UN 1992.

I. Kasprzyk, Procesy integracyjne oraz dezintegracyjne we współ­ czesnej Europie, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, 1995.

C. Kowalczyk, Integration in Goods and Factors, „Regional Science and Urban Economics”, 23/1993, North Holland Elsevier.

122 Roman Gurbiel

J. Kundera, Liberalizacja obrotów gospodarczych w strefach wolnego handlu, Uniwersytet Wrocławski 1996.

S. Ładyka, Z teorii integracji gospodarczej: teoretyczne aspekty korzyści z międzynarodowej regionalnej integracji gospodarczej, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2001.

M. Maurel, The Cost o f Disintegration o f The Ex Austro-Hungarian Empire in Interwar Period, doc. 95-25, Delta, Paris 1995.

W. Molle, Ekonomika integracji europejskiej: teoria, praktyka, polityka-, Fundacja Solidmość, Gdańsk 1995.

L. T. Orłowski, Disintegration o f Ruble Zone, Inst, tur Weltwirtschaft an der Univ. Kiel., Kiel 1993.

W. Orłowski, Droga do Europy — makroekonomia wstępowania do Unii Europejskiej, GUS, 1996.

L. Rivera-Batiz, D. Xie, Integration among unequals,„Regional Sci­ ence and Urban Economics”, North Holland-Elsevier, 3/1993.

D. Salvatore, International Economics, Prentice Hall 1995.

T. Sporek, Dylematy międzynarodowej integracji gospodarczej, AE im. Oskara Langego we Wrocławiu, Katowice 1995.

A. Stępniak, Integracja regionalna i transfer kapitału, Uniw. Gdański, Gdańsk 1996.

Streszczenie

Zjawiskiem zmierzającym w odwrotnym kierunku aniżeli procesy inte­ gracyjne są procesy dezintegracyjne, polegające na przechodzeniu od wyż­ szych do niższych form integracji lub prowadzące do całkowitego rozpadu tego typu powiązań.

Dezintegracja jest realnym zjawiskiem ekonomicznym. Jako przykłady dezintegracji można wymienić m.in. rozpad monarchii austro-węgierskiej, Związku Radzieckiego, Jugosławii czy Czechosłowacji. Do pewnego stop­ nia można tu też zaliczyć rozwiązanie RWPG oraz przekształcenia CEFTA w wyniku akcesji członków tego ugrupowania do UE.

W referacie przedstawiono próbę analizy teoretycznej wpływu dezin­ tegracji na gospodarkę w dwóch podstawowych ujęciach - wpływu dezin­ tegracji na handel zagraniczny (dezintegracja unii celnej) oraz wpływu dez­ integracji na przepływy czynników produkcji (dezintegracja wspólnego ryn­ ku).

Koszty dezintegracji w świetle teorii 123 Summary

Opposite processes to integration is disintegration, which may be understood as process of moving from more to less advanced forms of integration. Disintegration - in its extreme form may also lead to the total decomposition of existing relationships.

Disintegration is a real economic issue as it is influencing world eco­ nomy. The examples of disintegration include - disintegration o f Austrian- Hungarian Empire, Soviet Union, Yugoslavia or Czechoslovakia. As a some kind of disintegration may be characterised process o f decomposition of CMEA and transformation of CEFTA once its members access EU.

The paper concentrates on theoretical analysis o f disintegration processes and their impact on the economy, in particular foreign trade (disintegration o f customs union) and production factors flow s (disinte­ gration o f common market).

Edw ard Jakubowki