Procesy zachodzące w św iecie cechuje nietypow a dynam ika i zakres zmian. Pojęcie globalizacji jest różnie interpretow ane, często używ ane w życiu codziennym . W szyscy m ó w ią o globalizacji, choć niewielu precyzyjnie j ą definiuje, przez co zauw aża się w iele interpre tacji tego pojęcia. W edług słow nikow ej term inologii globalizacja to trend zacieśnienia się pow iązań społecznych, ekonom icznych, ekolo gicznych i innych w skali św iatow ej. W zarządzaniu przedsiębior stwem, w programowaniu rozwoju regionalnego globalizacja oznacza potrzebę uw zględnienia w strategii działania szeroko rozum ianych uw arunkow ań zew nętrznych o w ym iarze św iatow ym . Zasadniczym nośnikiem globalizacji jest przyśpieszenie przepływ u inform acji.1 W obecnym czasie, gdy przyjrzym y się od środka, np. społecz nym przyczynom i następstw om tego zjaw iska, staje się oczyw iste, że skutki procesu globalizacji nie w ykazują zakładanej od początku jednorodności. Okazuje się, że globalizacja w rów nym stopniu zarów no dzieli, ja k i jednoczy zw olenników oraz przeciw ników . K iedy biznes, finanse i handel nabierają w ym iaru św iatow ego, a przepływ inform acji odbyw a się na skalę ogólnośw iatow ą, zaczyna działać proces lokalizacji, który zm ierza do precyzyjnego zdefiniow ania prze strzeni i osadzenia jej w konkretnym m iejscu. Pom iędzy globalizacją a regionalizacją dochodzi do zdecydow anego zróżnicow ania w aru n ków życia całych populacji. To, co jed n i u w a żająz a globalizację, dla innych oznaczać będzie lokalizację. C hcąc nie chcąc jesteśm y w nieustannym ruchu, poniew aż w św iecie, w którym cały czas
1 M. Kozak, A. Pyszkowski, R. Szewczyk, Słow nik Rozwoju Regionalne g o , Polska Agencja Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2000.
126 Edward Jakubowki
zachodzą zmiany, bezruch jest nierealny. N ow a rzeczywistość, w któ rej postępujący proces globalizacji powoduje, iż następuje podział na zw olenników globalizacji oraz jednocześnie zwolenników wspierania swej lokalności, w św iecie, w którym globaliści nadają ton i ustalają reguły, nie je s t położeniem dobrym .2 G lobalizacja je st bardzo szero kim i złożonym procesem toczącym się tak w sferze ekonom icznej, ja k i społecznej. Jest to fundam ent zm ian dokonujących się obecnie
na św iecie, które w pływ ają na rozwój i przyszłość św iata.3 Perspektyw a w ejścia Polski do Unii Europejskiej stworzy szan sę rozw oju gospodarczego, ale także w ym aga w najbliższej przyszło ści w yrów nania dysproporcji w poziom ie rozw oju regionów kraju.4 N ależy się zastanow ić, co je st nazyw ane regionem i polityką regio nalną. R egion to podporządkow ana bezpośrednio szczeblowi central nem u jed n o stk a terytorialna, posiadająca reprezentację polityczną. W Polsce po reform ie terytorialnej kraju, 16 w ojew ództw rządowo- -sam orządow ych spełnia kryteria Zgrom adzenia Regionów Europy.5 W perspektyw ie czasu m ożna uznać, że w pełni w ykształcony region pow inien posiadać:
- w spólnotę interesów gospodarczych,
- reprezentację polityczną pochodzącą z wyboru,
- w ięź społeczną opartą na poczuciu wspólnej tożsam ości, - bezpośrednie podporządkow anie szczeblow i centralnem u. Polityka regionalna je st rozum iana jak o św iadom a i celowa działalność organów w ładzy publicznej zm ierzającej do rozw oju re gionalnego, która m a na celu optym alne w ykorzystanie zasobów regionalnych dla trw ałego w zrostu gospodarczego i podnoszenia ich konkurencyjności.6
2 Por. Z. Bauman, Globalizacja, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warsza wa 2000.
3 Por. A. Żorska, Ku globalizacji? Przem iany w korporacjach transnarodo wych i w gospodarce światowej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998. 4 Por. E. Jakubowski, Polityka Regionalna Unii Europejskiej, Ziemia Kłodz ka nr 131-132, 2001, s. 41
5 M. Kozak, A. Pyszkowski op. cit. 6 Ibidem.
Polityka regionalna w aspekcie globalizacji 127
Zapoczątkowanie takiego procesu i przygotow anie gruntu przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej je s t dużym w yzw aniem dla rządu oraz w szystkich organów adm inistracyjnych, sam orządo wych uczestniczących w tw orzeniu polityki strukturalnej. Przemiany, jak ie zachodzą na drodze ekonom icznej, gospodarczej, kulturow ej i społecznej oraz zapoczątkow ana transform acja system ow a w Pol sce, pokazują wzrost znaczenia takich pojęć ja k region, regionalizacja i zarazem polityka regionalna, oraz globalizacja.
W Polsce w ostatnim czasie, wzrosło znaczenie oraz zaintereso wanie problem atyką regionu i regionalizacji. Regionalizacja stała się jednym z ważniejszych problemów politycznych i jest wykorzystywana jako hasło wyborcze. U pow szechniła się także po w prow adzeniu reformy systemu politycznego, społecznego i gospodarczego kraju.
W zrost zainteresow ania problem atyką regionalizacji spow odo wany jest dw om a odm iennym i tendencjam i, takim i jak:
- rosnąca integracja i likwidowanie barier międzypaństw owych, - wzrost dążeń separatystycznych i nacjonalizm u oraz odręb
ności etniczno-kulturow ych.
W takich przypadkach przyczynia się to do zw iększania roli społeczności regionalnych i lokalnych oraz ich sam orządności. Pom i mo osiągnięcia znacznego postępu w przepływ ie kapitałów i ekspan sji wolnego handlu, zakres faktycznej globalizacji i rzeczywistej inte gracji różnych, w ciąż istniejących lokalnych, narodow ych i regional nych rynków w jeden św iatow y organizm pozostaje znikomy. Z acho dzące zmiany, które w szyscy obserw ują, to przede w szystkim coraz bardziej intensywne procesy integracji regionalnych. Rynki integrują się najpierw m iędzy bliskimi sąsiadami, ze w zględu na bliskość źródeł zaopatrzenia i zbytu oraz niższe koszty m agazynow ania i transportu, ze względu na podobieństw a kulturow e, tradycję, język. Jeśli takie procesy nie zachodzą, m oże być to spow odow ane najczęściej b arie rami politycznymi.
Różne są integracje i różne koszty oraz korzyści płynące dla społeczeństwa w poszczególnych krajach, ja k i pom iędzy nim i. In tegracja pełna i nieprow adząca do dalszego społecznego zróżnico wania wym aga zrów nania poziom ów rozw oju oraz ujednolicenia
128 Edward Jakubowki
rozw iązań instytucjonalnych. Przy integracji nie są w ażne poziom y rozw oju w m om encie startu, ale w ażne jest, aby uruchom ić procesy niw elujące różnice - zbliżające regiony, co pow oduje szybszy postęp na terenach mniej zaaw ansow anych w rozwoju.
G lobalizacja pojm ow ana jak o kształtow anie się światowego system u kapitalistycznego, który obejm uje w szystkie regiony i kraje, to rozwój regionalizacji i regionalizmu. Takie pojm owanie pojęcia nie stoi w sprzeczności z regionalizm em . W szystkie organizacje św iato we oraz regionalne działające na danych rynkach w jakim ś stopniu przyczyniają się do rozprzestrzeniania się globalizacji. M ożna uznać, że w spółczesny regionalizm je st sw oistym w ehikułem prom ującym globalizację, a nie barierą na drodze jej rozw oju.7 A by w szystkie te procesy były ze sobą pow iązane przez dłuższy czas, konieczny jest dalszy postęp globalizacji, czyli regionalizacji na skalę światową.
Integracja rynków św iatow ych nie stoi na przeszkodzie coraz bardziej intensyw nem u procesow i regionalizacji, co pobudza procesy integracyjne i na siebie oddziałuje. N ajbardziej je st to wyraźne w procesach konkurencji, zbliżania się, przenikania oraz postępow a nia integracyjnego najw iększych rynków gospodarczych i tym sa m ym ich najbliższych handlow ych, finansow ych i inwestycyjnych p artn eró w - U nia E uropejska, N A FTA i Japonia. N ajszybciej w wyżej w ym ienionych ugrupow aniach gospodarczych rosną ich w ew nętrzne obroty oraz z sąsiadam i, z którym i utrzym ują stosunki ekonom iczne, ja k np.: UE z krajam i Europy W schodniej.8
D rugą stroną globalizacji jest zacieśnienie się powiązań ekono m icznych pow odujących, że podm ioty gospodarcze stają się bardziej w rażliw e i podatne na przejawy kryzysów gospodarczych, rozprze strzeniających się z jednych regionów św iata do innych. Takim przy kładem m oże być tu rynek finansowy w Azji w latach 1997-1998.9
7 Por. G. W. Kołodko, M ateriały pokonferencyjne. Globalizacja a transfor m acja, Warszawa 2001, s. 10-12.
8 Por. ibidem, s. 14-16.
9 Por. M. Pietraś, Istota i zakres procesów globalizacji, „Sprawy międzyna rodowe” 1V-VI 2002, nr 2, s. 19-20.
Polityka regionalna w aspekcie globalizacji 129
Nawiązując do polityki regionalnej Unii Europejskiej, która jest też nazyw ana regionalną polityką strukturalną, w ażnym celem tej polityki jest zw iększenie spójności ekonomicznej i społecznej w Unii. Pom agając słabiej rozw iniętym regionom i sektorom gospodarek państw członkow skich, dąży się do zm niejszenia różnic w poziom ie rozwoju i w poziom ie życia w regionach UE. P olityka strukturalna realizow ana je st przez UE w spólnie z rządam i państw członkow skich, które uczestniczą w jej finansow aniu.
W skład Unii w chodzą regiony dobrze rozw inięte, takie ja k południow a A nglia, okolice Paryża czy H olandia oraz te, których poziom rozwoju znacznie odbiega od „średniej europejskiej”. S ą nimi Grecja, Irlandia, Portugalia, Północna Finlandia i P ołudniow a Italia. W szczególności polityka strukturalna ma pom óc w ładzom central nym i regionalnym słabiej rozw iniętych regionów w rozw iązaniu ich najważniejszych problem ów gospodarczych.
Podstawowym i instrum entam i polityki regionalnej są fundusze strukturalne i Fundusz Spójności (Kohezji). F undusze Strukturalne pogrupowane są w okół celów polityki strukturalnej i działają w edług odrębnych zasad. Z ich budżetu przeznacza się na finansow anie program ów krajow ych około 95% oraz 5% na inicjatyw y w spólno towe. Budżet Funduszy na lata 2 0 0 0 -2 0 0 6 w ynosi 195 m ld euro (w latach 1994-1999 w ynosił 154,4 m ld euro).10
Cele polityki strukturalnej w latach 2 0 0 0-2006: CEL 1 - obejm uje on regiony zapóźnione w rozw oju;
- Podstaw ow ym kryterium je st dochód PK B na m ieszkańca poniżej 75%; dodatkow o zostaną tym celem objęte tereny słabo zaludnione (poniżej 8 m ieszkańców n a je d e n km kw adratow y) oraz obszary ultra peryferyjne (najbardziej oddalone).
- Niemal 70% w szystkich środków funduszy strukturalnych jest przeznaczane na działania w ram ach tego celu.
- Regiony objęte celem 1 nie m ogą być objęte żadnym innym celem.
10 Centrum Integracji Europejskiej UKIE, http://wwwl.ukie.gov.p1/uk.nsf/0/ B55ACAB200786285C1256C 380034190D /$File/21 -02-01 .pdf
130 Edward Jakubowki
C EL 2 - w jeg o ram ach prow adzone są działania prowadzące do odbudow y terenów silnie uzależnionych od upadających gałęzi gospodarki;
- N a realizację tego celu przeznaczonych je st 11 % wszystkich środków funduszy strukturalnych.
C EL 3 - w je g o ram ach udzielana pom oc m a służyć m oderni zacji rynku pracy poprzez szkolenia zaw odow e, lokalne inicjatywy w zakresie zatrudnienia oraz popraw ę dostępu do m iejsc pracy;
- N a realizację tego celu przeznaczonych je st 12% w szystkich środków funduszy strukturalnych.11
35 ť í І : 30 K i 20 Y I 15 І" i i 10 f j I 5 - K i I 0 us 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
■ Fundusze strukturalne ■ Fundusz spójności Q N ow e państwa członkowskie □ Pomoc przedwstąpieniowa
U nia E uropejska na politykę regionalną przeznacza ogrom ne środki w celu zniw elow ania różnic a tym sam ym podniesienia kon kurencyjności regionów.
" Centrum Integracji Europejskiej UKIE, http://wwwl.ukie.gov.p1/uk.nsf/0/ 417B 882071920D A 7C 1256C 3800341950/$File/21-01-01 .pdf
Polityka regionalna w aspekcie globalizacji 131 Przewidywane wydatki na cele strukturalne w latach 2000-2006, min euro
Cel Rok 1999 2000 2001 2002 2003 Fundusze strukturalne 32,73 29,43 28,84 28,25 27,67 Fundusz spójności 3,00 2,61 2,61 2,61 2,61 Nowe państwa członkowskie 0,00 0,00 3,75 5,83 Pomoc przed- wstąpieniowa 1,04 1,04 1,04 1,04 2004 2005 2006 2000-2006 Fundusze strukturalne 27,08 27,08 26,66 195,00 Fundusz spójności 2,51 2,51 2,51 18,00 Nowe państwa członkowskie 7,92 10,00 12,08 39,58 Pomoc przed- wstąpieniowa 1,04 1,04 1,04 7,28
Źródło: Piotr Jasiński, Europa jako szansa: polityka regionalna UE i je j instrumenty a władze lokalne i regionalne, “Samorząd terytorialny a UE” nr 5,2000, s. 47.
Środki w ydaw ane przez U E na zm niejszenie różnic pom iędzy regionam i są ogrom ne, ale w idać, że część z nich je st przeznaczana i sukcesywnie zw iększana na przyjęcie now ych państw członkow skich do wspólnoty krajów UE. Przyglądając się np. wielkości handlu w ew nątrzregionalnego i je g o dynam ice w zrostu w porów naniu z rozwojem handlu światowego zauw aża się, że najbardziej rozw inię ty handel w ew nątrzregionalny w ystępow ał w E uropie (lata 80. i 90.). Odsetek światowej produkcji podlegającej w ym ianie handlo
132 E dward Jakubow ki
wej w 2000 roku w ynosił do 23 %. Św iatow a O rganizacja Handlowa przew iduje, że w m iarę liberalizacji handlu św iatow ego odsetek ten m oże osiągnąć 50% w 2020 ro k u .12
W yzwania, jakie niesie ze sobą globalizacja są poważniejsze od tych, które pow oduje regionalizacja w spółpracy gospodarczej. Re gionalizacja w spółpracy gospodarczej je st tendencją w dużym stop niu w ym uszoną i zdom inow aną przez w spółczesną globalizację oraz stanow i stosunkow o w ygodną form ę przystosow ania się wielu kra jó w i społeczeństw do w arunków życia w erze globalizacji. Izolowa nie się państw od w ydarzeń, ja k ie zachodzą na rynku globalnym, pow oduje niekorzystną sytuację, która m oże prow adzić do pogłębia nia się zacofania gospodarczego tych państw. W dzisiejszym czasie najlepszym sposobem rozw iązyw ania problem ów lokalnych i utrzy m anie kontroli nad gospodarką krajow ą nie je st izolowanie, lecz działanie w skali globalnej, co pow oduje zwiększanie konkurencyjno ści i postęp danego kraju.13
12 Por. J. Pretty, O rozwoju gospodarki lokalnej, Warszawa 2000, s. 11. 13 Por. A. Gwiazda, Globalizacja i regionalizacja gospodarki światowej, Toruń 1998, s. 83-84, 160-161.
Leszek Korzeniowski