Teoretyczne aspekty dezintegracji

Zjawiskiem zm ierzającym w odw rotnym kierunku aniżeli proce­ sy integracyjne są procesy dezintegracyjne, polegające na przecho­ dzeniu od w yższych do niższych form integracji lub prow adzące do całkowitego rozpadu tego typu pow iązań. S ą one w ażnym zjaw i­ skiem ekonom icznym z tego w zglądu, iż kształtują one bezpośrednio rozwój gospodarczy krajów uczestniczących w tych procesach. Pro­ ces dezintegracji nie je s t zw iązany tylko z kosztam i, tak sam o ja k integracja nie oznacza jed y n ie korzyści.

Integracja ja k i dezintegracja m a istotny w pływ na kształtow a­ nie się m iędzynarodow ych przepływ ów towarów, usług, siły robo­ czej, technologii i kapitału. Specyfika w tym zakresie je st w yznacz­ nikiem ogólnych korzyści netto, ja k ie dany kraj uzyskał, będąc lub przestając być uczestnikiem danego ugrupow ania integracyjnego.

Integracja definiow ana je st ja k o proces tw orzenia organizm u gospodarczego opartego o jed n o litą strukturę ekono m iczn ą obejm u­ ją c ą określoną grupę krajów. O dbyw a się poprzez stopniow e usuw a­ nie wszelkich ograniczeń stw arzających bariery w sw obodnym prze­ pływie dóbr i czynników produkcji.2 Ł ączenie się zróżnicow anych podmiotów narodow ych je st złożonym procesem , który z reguły roz­ poczyna się usuw aniem barier handlow ych i udrażnianiem

przepły-1 Referat na III Międzynarodową Konferencją Naukową „Państwo, gospo­ darka, społeczeństwo w integrującej się Europie” organizowaną przez Krakowską Szkołę Wyższą im. A. Frycza Modrzewskiego w dniach 1-3 czerwca 2003 r.

2 P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski, M iędzynarodowe stosunki ekonom icz­ ne, PWE, Warszawa 1998, s. 503-505.

110 Roman Gurbiel

wu czynników produkcji, by się w końcu przerodzić w jednolity pod­ m iot o w spólnej polityce w ew nętrznej i zew nętrznej. D ezintegrację m ożna natomiast rozumieć jako proces stopniowego przechodzenia od wyższych do niższych form integracji, m ający długofalowe efekty dla gospodarki.

D ezintegracja nie je st now ym zjaw iskiem ekonom icznym. Jako przykłady dezintegracji m ożna w ym ienić m.in. rozpad m onarchii austro-w ęgierskiej, Zw iązku R adzieckiego, Jugosław ii czy C zecho­ słow acji. M ożna tu też zaliczyć rozw iązanie RWPG oraz przekształ­ cenia CEFTA w w yniku akcesji członków tego ugrupow ania do UE. Teoretyczny w pływ procesu dezintegracji na gospodarkę m oż­ na analizow ać na przykładzie dezintegracji w ybranych form integra­ cji (por. tab. 1).

K ażda faza integracji oznacza liberalizację oraz koordynację określonej dziedziny polityki gospodarczej, począw szy od wym iany tow arow ej, a kończąc na wspólnej polityce m onetarnej czy zagra­ nicznej. Proces integracji pow oduje utratę pew nego stopnia suwe­ renności, co rozpoczyna się ju ż w strefie w olnego handlu, kiedy państw a m u szą harm onizow ać w zajem ne stosunki handlowe. N aj­ bardziej zaaw ansow ane stadia integracji obejm ują sfery bezpośred­ niego zarządzania państw em . Unia m onetarna, budowa wspólnej polityki fiskalnej itd. oznaczają de fa c to budow anie zintegrowanego organizm u gospodarczego, który jest traktow any w gospodarce świa­ towej n ie ja k o luźne skupisko państw, ale jak o jeden podmiot. Unie m onetarna i polityczna uw zględniają ścisłą koordynację i wspólne zarządzanie intraregionalnym i procesam i gospodarczym i przez kie­ row nictw o unii.

Istotną kw estią, k tórą m ożna rozpatryw ać w procesach dezin­ tegracji, je st efekt synergii. Z reguły je st on rozum iany jak o formuła m atem atyczna: 1 + 1 + efekt synergii > 2. W przypadku dezintegracji efekt synergii zanika i rów nanie sprow adza się do zwykłej zależności, tzn. 2 = 1 + 1. Jeżeli w ram ach danego obiektu ekonom icznego funk­ cjonują dw a podobiekty i m iędzy nimi dochodzi do zróżnicowanych transferów, oznacza to, iż m iędzy nimi nie występuje pełna równow a­ ga. C harakteryzujące je „czynniki w zrostu” różnią się nawzajem.

Koszty dezintegracji w świetle teorii 111

Tabela 1. Podstawowe formy ugrupowań integracyjnych

Forma L ib er a liz ac ja han dlu W sp ó ln a ta ryf a z ew n ęt r zn a W ol n y p r z e p ły w c z y n n ik ó w pr odukcji Harm oniz ac ja p o li ty k i mon eta rne j U n if ik a cj a pol ity ki e k on o m , fis k ., za gra nic zne j it d . U n if ik a cj a p o li ty k i ob ronnej Strefa wolnego handlu X Unia celna X X Wspólny rynek X X X Unie monetarne X X X X Unia polityczna X X X X X Unia pełna X X X X X X

Źródło: pracowanie własne na podstawie P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 1998, s. 517-519; J. Borowiec, K. Wilk, Teoria i praktyka europejskiej integracji europejskiej, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 1997, s. 23; W. Molle, Ekonomi­ ka integracji europejskiej, Fundacja Solidarność, Gdańsk 1995, s. 11-12.

W ypadkowy czynnik w zrostu dla całego obiektu m oże zatem leżeć w przedziale ograniczonym przez czynniki w zrostu pod-obiektów . D o­ datkow a kom plikacja następuje w w yniku w zajem nych relacji w e­ wnętrznych (kom plem entam ość albo substytucyjność) i zewnętrznych tych podobiektów. O graniczenie stopnia zaaw ansow ania integracji prowadzi do zwiększenia samodzielności, ale równocześnie do zm niej­ szenia siły przetargow ej w stosunkach zew nętrznych.

Efekt synergii w kontekście w pływ u dezintegracji na przepływ y czynników produkcji m oże być rozw ażany w edług poniższej, uprosz­ czonej form uły m atem atycznej:

112 Roman Gurbiel

PTa < > Pta+b < > PTb => P_ZIBa < > P_ZIBa+b < > P_ZI Bb gdzie:

PT- poziom techniczny, ZIB - wielkość zagranicznych inwesty­ cji bezpośrednich;

a - kraj A; b - kraj В; a + b - unia krajów A + В

P ow yższa form uła oznacza, iż przy zróżnicow anym poziom ie technicznym krajów w chodzących w skład ugrupow ania integracyj­ nego w pływ dezintegracji na poszczególnych uczestników ugrupo­ w ania integracyjnego rów nież będzie zróżnicowany.

2. Dezintegracja a handel zagraniczny

A n alizę zm ian w kształtow aniu się handlu zagranicznego w procesie dezintegracji m ożna przeprow adzić na przykładzie dezin­ tegracji unii celnej (przepływ y tow arów i usług). N a zm ianę toków handlow ych m a w pływ rów nież dezintegracja w yższej formy inte­ gracji - w spólnego rynku (przepływ y czynników produkcji), co w y­ nika ze ścisłych zależności pom iędzy przepływ am i kapitału w formie Z IВ a handlem zagranicznym .

Podstaw ow a różnica m iędzy unią celną a niższym i formami integracji leży w podejściu państw członkow skich do handlu zagra­ nicznego z państw am i trzecim i. W unii celnej obow iązuje w spólna taryfa zew nętrzna oraz brak ograniczeń w e w zajem nym przypływ ie dóbr i usług.

N a rys. 1. została przedstaw iona sytuacja w dwóch krajach: A i B. W obydw u krajach koszty produkcji są w ysokie, przy cenach rów now agi w yższych od ceny św iatow ej, zgodnie z relacją Pa > Pb > Pw. W ram ach unii celnej utw orzonej przez kraje А і В cena rów now agi kształtuje się na poziom ie Pcu (> Pw), zaś obciążona cłem cena św iatow a w ynosi Pw + Tcu. Rozpad unii celnej m iędzy tym i dw om a krajam i um ożliw ia autonom iczne kształtow anie polityki handlowej.

Koszty dezintegracji w św ietle teorii 113

Rys. 1. Wpływ unii celnej na dobrobyt

Źródło: pracowanie własne na podstawie W. Molle, Ekonomika integracji europejskiej, Fundacja Solidarność, Gdańsk 1995, s. 88,91.

Dzięki unii celnej popyt w ew nętrzny kraju A był zaspokajany przez część produkcji krajowej [OB] oraz im port z kraju В [ВЕ]. O znacza to, iż kraj A nie posiadał żadnych dochodów z cła. Po rozpadzie unii celnej kraj A decyduje się n a ochronę w łasnych producentów i w tym celu podnosi taryfę zew nętrzną na Ta. P ow o­ duje to w zrost obciążenia ceny św iatow ej, która kształtuje się ob ec­ nie na poziom ie Pw+Ta. Efektem tego je s t m.in. spadek popytu w ew nętrznego o [DE], w zrost produkcji krajow ej o [BC], zanik efektu ekspansji handlu [DE] (w zrost popytu, który jest zaspokajany dodatkowym im portem ), kreacji handlu [BC] (w zrost handlu m iędzy krajami partnerskim i) oraz pojaw ienie się przychodów w postaci cła [HRUI], Efekt przesunięcia handlu [HLM I] zostanie zastąpiony wzrostem dochodów z cła o [RULM ], K onsum enci zap łacą dodat­ kow ą cenę za ochronę rynku, co je st dodatkow ym przychodem dla producentów krajow ych i budżetu. Producenci kraju В m ogą dostar­ czać swoje w yroby nadal na rynek A, m u szą jednak, podobnie ja k producenci z innych krajów, zapłacić cło w w ysokości Ta.

Kraj В produkuje po znacznie niższej cenie niż kraj A. Dzięki temu, iż obciążona cena św iatow a Pw+Tcu je s t w yższa od ceny Pcu

114 Roman Gurbiel

i Pb, eksportuje on całą sw oją nadw yżkę do kraju B. Zaspokaja rów­ nież całkow icie popyt w ew nętrzny, pod w arunkiem że Pw + Tcu > > Pcu. R ozpad unii pow oduje, iż m oże on zastosow ać znaczne niższe cło, w skutek czego cena św iatow a kształtuje się na poziom ie Pw+Tb. E fektem je s t w iększy popyt w ew nętrzny (oraz m ożliw ość jego za­ spokojenia). Producenci ci jednakże tracą korzyści z eksportu na rynek В w ram ach unii celnej [RWZ], gdzie mogli uzyskiwać wyższe ceny. Po obciążeniu przez kraj A w yrobów im portow anych cłem Ta, cena uzyskiw ana na tym rynku przez producentów z kraju B, tj. Pb+Ta, je st w yższa od obciążonej cłem ceny światowej Pw+Ta. Spadek produkcji, w ynikający ze spadku konkurencyjności na rynku kraju A, m oże w yw ołać presję na w zrost cen, co m oże przesunąć w górę punkt rów now agi, a przy niezm ienionej taryfie Tb spow odo­ w ać pojaw ienie się importu.

W przypadku tw orzenia unii celnej w ielkość korzyści uczestni­ ków je st m ierzona skalą różnicy m iędzy efektem kreacji a efektem przesunięcia.3 Im w iększy jest więc efekt przesunięcia w ramach unii dla danego kraju, tym w iększe korzyści m oże on odnieść w wyniku jej rozpadu (w przypadku utrzym ania ceny na poziom ie unii celnej uzyskuje dodatkow o dochody z cła). D otychczasow y partner, aby zachow ać w ielkość produkcji, będzie m usiał ponieść dodatkowe koszty utrzym ania się na rynku stw orzonym po rozpadzie unii celnej oraz konkurow ać na równi z producentam i światowym i.

O gólnie koszt dezintegracji w przypadku rozpadu unii celnej m oże być obliczony jak o sum a dwóch składników różnic m iędzy w artościam i potencjalnym i Tp a rzeczyw istym i Tr handlu intraregio- nalnego (w ram ach unii celnej) oraz interregionalnego (handel unii z krajam i trzecim i)4: koszt = intra(T r-T p) + inter(T r-Tp). W przy­ padku gospodarek kom plem entarnych, kiedy nie następują w dużym stopniu efekty dynam iczne, rozpad unii ma w pływ głównie na efekty statyczne - w ynikające z działalności handlowej.

3 D. Salvatore, International Economics, Prentice Hall, 1995, s. 302-303. 4 M. Maurel, The Cost o f D isintegration o f The E x Austro-Hungarian Em ­ p ire in Interw ar Period, doc. 95-25, Delta, Paris 1995, s. 24.

Koszty dezintegracji w świetle teorii 115

Rozpad unii celnej m oże pow odow ać zm niejszenie handlu w e­ w nętrznego oraz w zrost handlu z krajam i trzecim i. Skutki dla po ­ szczególnych krajów m ogą być różne. Im w yższe są koszty w y n i­ kające z efektu przesunięcia, tym w iększa je st późniejsza w ym iana handlowa z krajam i trzecim i. Im m niejsza w ystępuje różnica m iędzy ceną równow agi a ceną św iatow ą, tym niższe są naciski na w ysokie stawki celne. Rozpad unii celnej m a rów nież w pływ na efekty dynamiczne. Pow oduje on zm niejszenie presji konkurencyjnej na producentów krajow ych ze strony firm konkurentów z kraju p artn er­ skiego. Istniejące dotychczas przedsiębiorstw a z kraju В b ęd ą się m usiały borykać z ceną podw yższoną o cło. B rak presji na obniżanie kosztów ze strony producentów kraju A, będzie odbyw ał się ze szkodą dla konsum entów krajow ych. Zróżnicow anie cen, Pb < > Pw+Ta, może uniem ożliwić korzystanie z efektów skali. Jeżeli przed­ siębiorstw a te produkow ały pow yżej cen św iatow ych, w ielkość ich produkcji będzie uzależniona od poziom u ta ry f na rynku krajow ym i zagranicznym . Rozpad unii m oże rów nież prow adzić do zm niejsze­ nia inwestycji krajow ych i zagranicznych, które były ponoszone w związku ze zw iększonym rynkiem . D otychczasow i inw estorzy m ogą poszukiw ać w yższej stopy zw rotu ze sw ego kapitału poprzez inwestowanie w innych krajach.