Diagnoza zmiany tożsamości

Badania przeprowadzone zostały w planie podłużnym i najważniejsza część ich wyników dotyczyła właśnie formowania się tożsamości, a więc jej przemian w poszczególnych grupach badanych w czasie. Zgodnie z moją wiedzą, jest to pierwsze badanie longitudinalne rozwoju tożsamości przeprowadzone wśród osób z niepełnosprawnością intelektualną. Badania podłużne stanowią także rzadziej przeprowadzane (w porównaniu do poprzecznych) badania z użyciem skali DIDS.

Przeprowadzono trzy pomiary badawcze, w odstępach półrocznych. Całe badanie przeprowadzone zostało zatem w ciągu roku na tej samej próbie. Główna hipoteza głosiła, że natężenie wymiarów rozwoju tożsamości jest wśród osób z niepełnosprawnością intelektualną niższe, a wraz z upływem czasu wzrost natężenia wymiarów podejmowania zobowiązań i identyfikacji z nimi jest niższy niż wśród osób sprawnych, a przyczyną tego zjawiska nie jest sam w sobie niższy poziom inteligencji, ale interakcja ograniczeń poznawczych i ograniczeń społecznych nakładanych przez najbliższe otoczenie. Partycypacja społeczna została uznana przeze mnie jako potencjalnie najistotniejszy czynnik warunkujący rozwój tożsamości spośród badanych czynników społecznych (na co wskazują wyniki innego szerokiego badania – Rękosiewicz, 2013b). Przeprowadzono więc także analizę stabilności korelacji między orientacją moratoryjną a tranzytywną oraz analizę zmian orientacji życiowych w czasie w badanych grupach.

We wszystkich grupach, kiedy analizie poddawano tę samą orientację mierzoną w trzech kolejnych pomiarach, korelacje były dodatnie – od umiarkowanych do silnych. Pomiędzy dwiema orientacjami w każdym z pomiarów u osób sprawnych, o ile w ogóle pojawia się korelacja, dominuje jeden z wymiarów partycypacji społecznej (wysoka orientacja tranzytywna współwystępuje z niską moratoryjną, lub odwrotnie – niska tranzytywna z wysoką moratoryjną). Podobny wynik – korelację ujemną - uzyskano w innych badaniach przeprowadzonych z udziałem osób w normie intelektualnej (Rękosiewicz, 2014). W grupach osób z niepełnosprawnością albo nie występowały korelacje między orientacją moratoryjną a tranzytywną mierzoną w tym samym pomiarze, albo była to korelacja dodatnia, co przełożyło się na dużą częstość występowania w tej grupie typu integracyjnego, a także stosunkowo dużą częstość występowania typu marginalizacyjnego. W badaniu przyjęto

hipotezę, że wraz z upływem czasu, zarówno w grupie osób sprawnych, jak i niepełnosprawnych, następuje spadek natężenia orientacji moratoryjnej i wzrost natężenia orientacji tranzytywnej. Założenie to opierało się na dotychczasowych badaniach poprzecznych przeprowadzonych w różnych grupach wiekowych (Rękosiewicz, 2013b). Wyniki wskazują, że w żadnej z grup zmiany w zakresie natężenia wymiarów partycypacji społecznej nie zaszły.

Podobne wyniki uzyskano w odniesieniu do najważniejszego obszaru badań – wymiarów rozwoju tożsamości. Zaobserwowano, po pierwsze, dużą stabilność w czasie w odniesieniu do korelacji pomiędzy wymiarami rozwoju tożsamości. Podobne wyniki uzyskano w innych longitudinalnych badaniach (Luyckx, Goossens i Soenens, 2006). Jedyne zmiany w natężeniu wymiarów rozwoju tożsamości, zgodne z hipotezą, zaobserwowano wśród adolescentów z niepełnosprawnością intelektualną. Między pomiarem 2 a 3 nastąpił w tej grupie istotny wzrost natężenia podejmowania zobowiązania i identyfikacji z zobowiązaniem. Wynik ten oddaje zjawisko zaobserwowane już w innych badaniach, ale przeprowadzonych z udziałem studentów (w normie intelektualnej, na początku wyłaniającej się dorosłości – średni wiek przy pierwszym pomiarze wynosił 18 lat i 8 miesięcy), które polegało na tym, że wraz ze wzrostem (lub spadkiem) podejmowania zobowiązania w czasie wzrastał (lub spadał) także poziom identyfikacji z nim (Luyckx, Goossens i Soenens, 2006). Podobnie, jak w innych badaniach (np. Luyckx, Goossens i Soenens, 2006; Luyckx, Schwartz, Goossens, Soenens i Beyers, 2008), zaobserwowano także pewną fluktuację natężenia identyfikacji z zobowiązaniem – jej poziom spadł nieco od pierwszego do drugiego pomiaru, a następnie wzrósł przy trzecim. Takie fluktuacje są interpretowane jako jeden ze wskaźników pojawiania się drugiego cyklu formowania tożsamości –cyklu ewaluacji zobowiązania. Może to wskazywać na ciągłą ewaluację dokonanych wyborów, a tym samym zmianę poczucia identyfikacji z nimi.

Wyniki wskazują na pewną powtarzającą się trudność we wskazaniu uniwersalnego wieku czy etapu rozwoju, w którym dochodzi do zmian w obszarze tożsamości. Można powiedzieć z całą pewnością, że od wczesnej adolescencji do wczesnej dorosłości następuje spadek eksploracji wszerz i w głąb oraz wzrost podejmowania zobowiązania i identyfikacji z zobowiązaniem. Z drugiej strony, kiedy analizuje się wyniki pojedynczych longitudinalnych badań, to zauważyć można, że zmiany te zachodzić mogą z różną prędkością. Na przykład w badaniu przeprowadzonym z udziałem duńskich nastolatków i młodych dorosłych (w normie

intelektualnej, w wieku od 12 do 20 lat) w pięciu pomiarach przeprowadzonych w odstępach rocznych nie nastąpiły żadne zmiany w zakresie zobowiązania (Klimstra, Hale III, Raaijmakers, Branje i Meeus, 2010). Eksploracja w głąb, z kolei, pozostawała na niezmiennym poziomie od wczesnej do środkowej adolescencji, a wzrosła od środkowej do późnej adolescencji.

W polskich badaniach podłużnych, w których przeprowadzono aż sześć pomiarów w odstępach półrocznych (Brzezińska i Piotrowski, 2016), zmiany natężenia wymiarów rozwoju tożsamości od pierwszej do trzeciej klasy szkoły ponadgimnazjalnej były różne w poszczególnych rodzajach szkół. Badano uczniów liceów ogólnokształcących, zasadniczych szkół zawodowych i techników. Natężenie eksploracji ruminacyjnej wzrosło w klasie trzeciej u uczniów zasadniczych szkół zawodowych i technikum, a w tym samym czasie zmalało u licealistów. Podejmowanie zobowiązań i identyfikacja z nim - odwrotnie czyli spadły w klasie trzeciej w zasadniczych szkołach zawodowych i technikach, a wzrosły w liceach ogólnokształcących. Być może zbliżający się koniec edukacji (a przynajmniej jakiegoś jej etapu) prowadzi do przekształceń w obszarze tożsamości uczniów, ale różnych wśród uczniów różnych szkół. Uczniowie szkół zawodowych i techników doświadczali coraz silniejszego lęku związanego z wkraczaniem w dorosłość. Uczniowie liceów byli coraz bardziej pewni tego, dokąd chcą zmierzać w swoim życiu i czuli się ze swoimi wyborami coraz bezpieczniej. Nie badano jednak treści tożsamości, tzn. nie wiadomo, w jakich obszarach licealiści dokonywali zobowiązań. Być może wzrastający poziom zobowiązań wiązał się u tych ostatnich nie z decyzjami zawodowymi, ale edukacyjnymi – co robić po zakończeniu liceum ogólnokształcącego.

Podobnie różne wyniki przyniosły badania podłużne przeprowadzone wśród wyłaniających się dorosłych. W jednym z badań, w którym przeprowadzono cztery pomiary w ciągu dwóch lat (Luyckx, Goossens i Soenens, 2006) zauważono wzrost natężenia podejmowania zobowiązań, ale także eksploracji wszerz i w głąb oraz spadek identyfikacji z zobowiązaniem. W innym badaniu, z trzema pomiarami w ciągu trzech lat, przeprowadzonym z udziałem kobiet w fazie wyłaniającej się dorosłości, nie zaobserwowano znaczących zmian w czasie (Luyckx, Schwartz, Goossens, Soenens i Beyers, 2008).

Z przeprowadzonego przeze mnie badania, analizowanego w kontekście innych badań rozwoju tożsamości, można wysunąć wniosek o dużej trudności we wskazaniu wieku, w którym następują zmiany w obszarze tożsamości. Być może trudność tę można by

zniwelować przeprowadzając wieloletnie badania, ale koniecznie rozpoczynające się na początku wczesnej adolescencji, a kończące dopiero pod koniec etapu wczesnej dorosłości. W ten sposób uzupełniono by wiedzę uzyskaną z badań poprzecznych, mówiącą o różnicy natężeń poszczególnych wymiarów między okresami rozwojowymi. Badanie takie warto rozpocząć jak najwcześniej, ponieważ, zgodnie z teoretycznym ujęciem rozwoju tożsamości osobistej, nie wchodzi się w okres dorastania z „białą kartą”. Tożsamość rozwija się już w dzieciństwie, a proces ten jedynie intensyfikuje się w okresie dorastania i w fazie wyłaniającej się dorosłości.

Konkludując, z moich badań wynika, iż różnice między osobami sprawnymi, a tymi z niepełnosprawnością intelektualną w ogólnym zarysie są niewielkie. Z jednej strony, co prawda, zmiana polegająca na zwiększaniu się siły zobowiązań i poczucia, że dokonane wybory są odpowiednie dla jednostki zaszła tylko wśród dorastających osób z niepełnosprawnością intelektualną, przy czym nie była duża. Z drugiej strony jednak, w ostatnim pomiarze nadal grupa ta nie różniła się pod względem średniej natężenia tych wymiarów od pozostałych grup. Z jednej strony można więc powiedzieć, że nastąpił w tej grupie (jako jedynej) dobry krok w kierunku budowania własnej tożsamości, ale z drugiej, zmiana ta jest jeszcze niewielka.