Uwarunkowania wymiarów i statusów tożsamości osób

W badaniu wzięto pod uwagę kilka możliwych uwarunkowań stanu tożsamości u osób sprawnych i z lekką niepełnosprawnością intelektualną w fazie późnej adolescencji i wyłaniającej się dorosłości. Przeprowadzona analiza opierała się na istnieniu hipotetycznego ciągu relacji między zmiennymi mającymi istotne znaczenie dla rozwoju tożsamości na kolejnych etapach rozwoju. W dzieciństwie i adolescencji na proces kształtowania się tożsamości wpływają w dużej mierze działania rodziców. Założyłam, że między innymi od tego, jak elastycznie rodzice stosują style wychowawcze oraz jaka jest oferta działań w środowisku dorastającego człowieka, zależy to, jaki typ partycypacji społecznej się u niego rozwinie. Typ partycypacji społecznej, z kolei, wiąże się z nabywaniem doświadczeń w podejmowaniu aktywności eksploracyjnych – a więc bezpośrednio z procesem formowania tożsamości.

Zgodnie z tymi założeniami, zbadano różnice międzygrupowe w odniesieniu do (1) liczby, tworzenia i korzystania z ofert działania w środowisku społecznym, (2) elastyczności stosowania stylów wychowawczych przez rodziców, (3) orientacji życiowych, a także (4) płci, liczby lat nauki szkolnej, wykształcenia i podejmowania pracy przez rodziców, miejsca zamieszkania i posiadania rodzeństwa. Okazało się, iż nie został potwierdzony cały hipotetycznie zakładany ciąg relacji między badanymi zmiennymi. Zaobserwowano jedynie związki między orientacjami życiowymi a wymiarami rozwoju tożsamości.

Okazało się, że, zgodnie z przewidywaniami, w środowisku osób z niepełnosprawnością intelektualną dostępnych jest - w ich ocenie - mniej ofert działania niż w środowisku ich sprawnych intelektualnie rówieśników (nie zaobserwowano tej różnicy jedynie w pomiarze 2 między grupami adolescentów). Jednocześnie trzeba mieć na uwadze, że rozmowa o ofertach działania była ograniczona do sześciu obszarów - edukacyjnego, spędzania wakacji i dni wolnych od szkoły, przynależności do organizacji, stowarzyszeń lub podejmowania się wolontariatu, opieki nad rodzeństwem, podejmowania pracy, bliskich relacji z innymi ludźmi. Z pewnością istnieją inne istotne dla rozwoju tożsamości obszary, o których nie rozmawiano, a tym samym nie uzyskano pełnego obrazu ofert działania w

środowisku. Z drugiej strony, istnieją teoretyczne przesłanki, aby uznać, że wybrane do badania obszary (czy domeny życia społecznego) są szczególnie istotne w rozwoju tożsamości w dzieciństwie i u progu dorosłości. O ile mała dostępność ofert jest zjawiskiem negatywnym, o tyle pozytywnym jest zjawisko polegające na tym, że jeśli oferty są dostępne, osoby niepełnosprawne - zarówno te w fazie późnej adolescencji, jak w wyłaniającej się dorosłości - korzystają z nich z własnej woli w takim samym stopniu, jak ich sprawni rówieśnicy. Takie zachowanie może choć w niewielkim stopniu rekompensować braki tworzone przez otoczenie społeczne, szczególnie, jeśli wziąć pod uwagę, że osoby z niepełnosprawnością intelektualną rzadziej samodzielnie tworzą oferty działania. To ostatnie zjawisko zaobserwowano jednak tylko wśród wyłaniających się dorosłych (w pierwszym i drugim pomiarze). Adolescenci są, we własnej ocenie, bardziej twórczy pod tym względem niż ich sprawni rówieśnicy.

Liczba ofert, częstość korzystania z nich i ich samodzielne tworzenie przez osoby z niepełnosprawnością są więc w dużej mierze zgodne z przewidywaniami, jednak nie potwierdziło się założenie o związku między elastycznością stosowania stylów wychowawczych ich rodziców a liczbą ofert w środowisku i tworzeniem ich przez osoby badane. Założenia dotyczące mniejszej elastyczności stosowania stylów wychowawczych potwierdziły się w pełni w odniesieniu do matek, ale już nie ojców osób niepełnosprawnych (jedynie w pomiarze 1 ojcowie nastolatków z niepełnosprawnością intelektualną w fazie późnej adolescencji cechują się dużo mniejszą elastycznością w stosowaniu stylów wychowawczych, w pozostałych pomiarach i grupach nie zaobserwowano różnic między ojcami dzieci sprawnych i z niepełnosprawnością). Podobnie, przeprowadzona analiza korelacji nie wykazała założonych dodatnich związków między elastycznością stosowania stylów wychowawczych rodziców a wymiarami partycypacji społecznej osób badanych. Są to zjawiska pozytywne. Współwystępowanie, na przykład, małej elastyczności stosowania stylów wychowawczych przez rodziców z małą liczbą ofert i słabą orientacją tranzytywną mogłoby bowiem stanowić znaczący czynnik ryzyka rozwoju tożsamości.

Nie można, moim zdaniem, jednak wykluczyć związków między innymi czynnikami rodzinnymi a ofertami działania czy partycypacją społeczną młodych ludzi. Istnieją czynniki w rodzinie, które oddziałują pośrednio lub bezpośrednio na rozwój tożsamości – np. przyzwalanie na indywidualizm dzieci (Campbell, Adams i Dobson, 1984; Koepke i Denissen, 2012), kontrola rodzicielska (Luyckx, Soenens, Vansteenkiste, Goossens i

Berzonsky, 2007), wspieranie autonomii dzieci (Luyckx, Soenens, Goossens i Vansteenkiste, 2007). W przeprowadzonym badaniu wzięto pod uwagę jedynie elastyczność stosowania stylów wychowawczych. Przeciwnie do przewidywań jednak nie odkryto żadnych związków między elastycznością stosowania stylów wychowawczych a ofertami działania czy orientacjami życiowymi. Z drugiej strony, badanie przyniosło ważną wiedzę o mniejszej elastyczności matek niepełnosprawnych intelektualnie osób, w ich ocenie, w porównaniu z oceną osób sprawnych, co do swoich matek. Wyniki te tworzą spójny obraz wraz z wynikami innych badań, wskazującymi na wysoki poziom stresu matek dzieci z niepełnosprawnością intelektualną (np. Sethi, Bhargava i Dhiman, 2007; Suwalska-Barancewicz i Malina, 2013), w oczach dziecka - nadmierne ochranianie, zbyt wysokie wymagania i nie zezwalanie na autonomię przez rodziców (Biernat, 2006).

Przewidywane różnice w zakresie natężenia wymiarów partycypacji społecznej między osobami sprawnymi a tymi z niepełnosprawnością intelektualną potwierdziły się w dużej mierze w odniesieniu do orientacji moratoryjnej. W każdym z pomiarów adolescenci z niepełnosprawnością intelektualną byli w większej mierze zorientowani moratoryjnie niż ich sprawni rówieśnicy. Podobną różnicę zaobserwowano wśród wyłaniających się dorosłych, ale tylko w pomiarze 2 – w pozostałych pomiarach nie ma istotnej różnicy między osobami sprawnymi i z niepełnosprawnością w tym okresie rozwoju w odniesieniu do orientacji moratoryjnej. Istotne różnice w zakresie orientacji tranzytywnej pomiędzy czterema badanymi grupami zaobserwowano tylko w pomiarze 3, przy czym zaobserwowano różnicę między wyłaniającymi się dorosłymi (ci z niepełnosprawnością uzyskali wyższy wynik), ale nie między adolescentami o różnym poziomie funkcjonowania intelektualnego.

Założenie o tym, że wśród osób z niepełnosprawnością częściej występuje typ segregacyjny o wysokim natężeniu orientacji moratoryjnej i niskim tranzytywnej potwierdziło się jedynie częściowo - w pomiarze 2 większość osób o tym typie stanowiły osoby z niepełnosprawnością intelektualną. Zakładany stosunkowo niski poziom orientacji tranzytywnej i stosunkowo wysoki poziom orientacji moratoryjnej wśród osób z niepełnosprawnością miał się przełożyć także na rzadsze niż wśród osób sprawnych występowanie pozostałych trzech typów partycypacji społecznej – asymilacji, integracji i marginalizacji. To założenie w większej mierze się nie potwierdziło, prawdopodobnie z powodu wyższego poziomu orientacji tranzytywnej niż spodziewany.

swoich sprawnych rówieśników pod względem cech środowiska, w którym żyją oraz ich zachowania w tym środowisku (Tabela 6.1.). Co ważne, różnice te są mniejsze niż przewidywano, nie ma pomiędzy nimi także spodziewanych powiązań. Na pojedyncze czynniki ryzyka we wkraczaniu w dorosłość niepełnosprawnych osób składają się z całą pewnością: mniejsza liczba lub mniejsza dostępność ofert i mniejsza elastyczność stosowania stylów wychowawczych przez ich matki. Czynnikami wspierającymi mogą być, z kolei, korzystanie z dostępnych ofert działania w podobnym stopniu jak osoby sprawne, samodzielne tworzenie ofert również w podobnym stopniu oraz (w większości przypadków) elastyczność stosowania stylów wychowawczych przez ojców, podobna do elastyczności ojców osób sprawnych.

Tabela 6.1. Podsumowanie różnic między osobami z niepełnosprawnością a sprawnymi pod względem badanych

zmiennych

Osoby z niepełnosprawnością intelektualną wobec osób sprawnych

Badane uwarunkowania rozwoju tożsamości

w późnej adolescencji w wyłaniającej się dorosłości Oferty działania

liczba ofert • mniej lub tyle samo • mniej

korzystanie z ofert • w takim samym stopniu • w takim samym stopniu

tworzenie ofert • w takim samym stopniu • więcej lub w takim samym stopniu Elastyczność stosowania

stylów wychowawczych

przez matki • mniejsza • mniejsza

przez ojców • mniejsza lub taka sama • taka sama

Orientacja

moratoryjna • silniejsza lub taka sama • silniejsza lub taka sama

tranzytywna • taka sama • silniejsza lub taka sama

Trudniej ocenić jako jednoznaczny czynnik ryzyka czy szansy rozwojowej różnice w odniesieniu do zorientowania moratoryjnego i tranzytywnego. Można spróbować dokonać tej oceny analizując jedno z najważniejszych założeń badania, mianowicie o oddziaływaniu typu partycypacji społecznej na wymiary rozwoju tożsamości. Typ partycypacji społecznej okazał się czynnikiem istotnie różnicującym natężenie większości wymiarów rozwoju tożsamości. Siła efektu w odniesieniu do identyfikacji z zobowiązaniem jest największa, a także

pomiarze typ partycypacji społecznej różnicował natężenie podejmowania zobowiązania i identyfikacji z zobowiązaniem, dodatkowo w pomiarze 1 i 2 także eksploracji wszerz, w pomiarze 2 eksploracji w głąb, a w 3 eksploracji ruminacyjnej. Spośród wszystkich typów partycypacji społecznej najbardziej wyróżniał się typ segregacyjny (o wysokim natężeniu orientacji moratoryjnej i niskim tranzytywnej), mianowicie cechował się w każdym z pomiarów najniższym poziomem podejmowania zobowiązań i identyfikacji z nimi. Typy asymilacyjny i integracyjny (obydwa o wysokim poziomie orientacji tranzytywnej), przeciwnie, wiążą się ze stosunkowo wysokim poziomem podejmowania zobowiązań oraz identyfikacji z zobowiązaniami, co potwierdza wyniki wcześniejszych badań (Rękosiewicz, 2013b).

Zorientowanie na przejście do kolejnej fazy rozwojowej jest czynnikiem wspierającym podejmowanie zobowiązań. Wydaje się, że dla rozwoju tożsamości zorientowanie tranzytywne ma większe znaczenie niż orientacja moratoryjna – jej wysokim poziomem cechują się typ integracyjny i segregacyjny, które bardzo różniły się natężeniem na skalach zobowiązań. W tym sensie traktuję, w świetle wyników własnego badania, orientację tranzytywną jako czynnik wspierający, a orientację moratoryjną jako czynnik neutralny wobec formowania się tożsamości.

Planowanie przyszłości i przygotowywanie się do niej zachęca do dokonywania w dalszej kolejności pierwszych ważnych życiowych wyborów. W przeprowadzonych niedawno badaniach (Brzezińska, Rękosiewicz i Piotrowski, 2016) sprawdzano relację między planami edukacyjnymi i zawodowymi uczniów szkół ponadgimnazjalnych a ich tożsamością. Ci spośród uczniów, którzy jeszcze nie zdecydowali, czy od razu po zakończeniu szkoły ponadgimnazjalnej podejmą się dalszej edukacji ani czy podejmą pracę zawodową na pełen etat, różnili się od tych, które taką decyzję już podjęli, szczególnie w zakresie podejmowania zobowiązań i identyfikacji z nimi – uzyskali na tych skalach niższe wyniki. Cechowali się także wyższym poziomem eksploracji ruminacyjnej. Plany edukacyjne i zawodowe, które są elementem orientacji tranzytywnej, niezależnie od tego, jakie by były, jeśli są dokonywane, stanowią istotne uwarunkowanie rozwoju tożsamości.

Osoby z niepełnosprawnością okazały się bardziej zorientowane moratoryjnie niż osoby sprawne, ale ich prawie równie silne zorientowanie tranzytywne może odpowiadać w pewnej mierze za brak znacznych różnic między tymi dwiema grupami badanymi w zakresie tożsamości. Takie nastawienie na przygotowanie do dorosłego życia może być ważnym

czynnikiem wspierającym ich rozwój na przełomie dorastania i dorosłości i wspomagać rozwój tożsamości mimo innych znaczących braków, jak np. uboższa oferta działań dla nich przeznaczona. Być może ważną rolę odegrało tu środowisko edukacyjne, przygotowujące do samodzielności w sferze zawodowej – wszyscy badani z niepełnosprawnością intelektualną uczęszczali do specjalnych szkół zawodowych.

Okazało się, że wykształcenie matki, oraz, w mniejszym stopniu, wykształcenie ojca (w pomiarze 1), praca ojca (w pomiarze 1) oraz miejsce zamieszkania (w pomiarze 3) i płeć osób badanych (w pomiarze 2 i 3) są czynnikami istotnie różnicującymi statusy tożsamości. Przeciwnie do założeń, liczba ukończonych lat nauki szkolnej przez osoby badane, praca ich matek oraz posiadanie (lub nie) przez nich rodzeństwa nie były czynnikami różnicującymi przynależność do statusów tożsamości.

Najciekawszy jest wynik dotyczący dzieci matek o skrajnych poziomach wykształcenia – podstawowym i wyższym. Dzieci matek o wykształceniu podstawowym, przy każdym pomiarze najczęściej uzyskiwały tożsamość niezróżnicowaną zmierzającą do osiągniętej, a dzieci matek o wykształceniu wyższym ruminacyjne moratorium (w pomiarze 1) lub przejęcie (w pomiarze 2) oraz niezróżnicowanie zmierzające w stronę przejęcia (w pomiarze 3). Wydaje się więc, że niższe wykształcenie matki (a, co za tym idzie, prawdopodobnie niższy status ekonomiczny rodziny) może się wiązać z zachęcaniem do poszukiwania własnej tożsamości, szybszego podejmowania decyzji związanych z własnym dorosłym życiem. Wśród dzieci matek o wyższym wykształceniu (w którym prawdopodobnie poczucie bezpieczeństwa finansowego rodziny jest większe) dominują dwa zupełnie różne statusy. Dzieci te albo dużo samodzielnie eksplorują, ale jednocześnie odczuwają wysoki lęk związany z dokonywaniem zobowiązań (ruminacyjne moratorium), albo dokonują zobowiązań, ale bez uprzedniej samodzielnej eksploracji (przejęcie, niezróżnicowanie zmierzające w stronę przejęcia). Ich tożsamość jest więc w każdym wypadku niepełna.

Być może czynnikiem pośredniczącym między wykształceniem matki a tożsamością dziecka jest poczucie bezpieczeństwa członków rodziny. Niskie wykształcenie matki (a tym samym niskie poczucie bezpieczeństwa finansowego rodziny) mogłoby zachęcać do poszukiwania własnej tożsamości, podejmowania zadań dorosłości w celu zwiększenia własnego poczucia bezpieczeństwa. Wysokie mogłoby zniechęcać do samodzielnych poszukiwań, albo nie motywując do eksploracji, albo wzmagając lęk przed samodzielnymi wyborami. Jednocześnie, wielkości efektu we wszystkich trzech pomiarach były słabe. Zatem

poznanie zależności „wykształcenie matki – tożsamość dziecka” wymagałoby dalszych badań.