Model podwójnego cyklu kształtowania się tożsamości

+ Tożsamość osiągnięta Tożsamość przejęta Z o b o w ią za n ie - Tożsamość moratoryjna Tożsamość rozproszona

Rycina 1.1. Statusy tożsamości według Marcii

Źródło: opracowanie własne na podstawie Marcii (1966)

1.3.2. Model podwójnego cyklu kształtowania się tożsamości Koena Luyckxa i zespołu

W jednej z prac Wim Meeus (1996) zwrócił uwagę na to, że eksploracja w ujęciu Marcii odnosi się jedynie do eksploracji dokonywanej przed podjęciem zobowiązania, podczas gdy obserwuje się dzisiaj, że także po podjęciu zobowiązania eksploracja może dalej trwać. Ta druga eksploracja nie polega już jednak na aktywnym poszukiwaniu „wszerz” możliwych alternatyw, ale na pogłębionej ocenie wstępnie dokonanego wyboru. Harke Bosma i Saskia Kunnen (2001) zwrócili, z kolei, uwagę na istnienie dwóch rodzajów zobowiązania. Opierając się na tych i innych pracach (por. też Crocetti, Rubini, Luyckx i Meeus, 2008; Grotevant, 1987; Meeus, Iedema, Helsen i Vollebergh, 1999; Meeus, Iedema i Maassen, 2002) Koen Luyckx – współczesny belgijski badacz – i jego współpracownicy (Luyckx, Goossens i Soenens, 2006) założyli, że zarówno eksploracja, jak i zobowiązanie to dwuetapowe procesy. Wyniki ich badań potwierdzają to założenie, wskazują także na trzeci typ eksploracji – tzw. eksploracji ruminacyjnej (Luyckx, Schwartz, Berzonsky i in., 2008). Autorzy wyróżnili więc ostatecznie pięć wymiarów kształtowania tożsamości, które zdefiniowali następująco:

• eksplorację wszerz (ang. exploration in breadth): poszukiwanie alternatyw w odniesieniu do swoich wartości, celów, przekonań, zanim dokona się wyboru – odpowiednik eksploracji w ujęciu Marcii;

• podejmowanie zobowiązania (ang. commitment making): dokonywanie wyborów i zobowiązań ważnych dla rozwoju tożsamości – odpowiednik zobowiązania w ujęciu Marcii;

• eksplorację w głąb (ang. exploration in depth): pogłębioną ocenę już dokonanych wyborów w celu stwierdzenia, czy podjęte zobowiązania odpowiadają jednostce;

• identyfikację z zobowiązaniem (ang. identification with commitment): identyfikację z podjętymi wyborami wiążącą się z poczuciem pewności, że dokonane wybory są dla jednostki odpowiednie;

• eksplorację ruminacyjną (ang. ruminative exploration): obawy, lęki i wątpliwości dotyczące angażowania się w ważne dla rozwoju tożsamości obszary.

Zarówno eksploracja wszerz, jak i eksploracja w głąb uznawane są za procesy wspierające rozwój, tzn. skłaniające do refleksji, motywujące do dalszej aktywności, sprzyjające podejmowaniu zobowiązań. Eksploracja ruminacyjna, przeciwnie, jest takim typem eksploracji, który wiąże się z ruminacją (a więc stale powracającymi wątpliwościami co do jakości wykonanych przez siebie działań, tendencją do rozpamiętywania negatywnych doświadczeń – por. Broderick i Korteland, 2004, koncentrowaniem uwagi na odczuwanych negatywnych emocjach, ich źródłach i skutkach – por. Nolen-Hoeksema, Wisco i Lyubomirsky, 2008), lękiem, a nawet symptomami depresyjnymi (Kidwell, Dunham, Bacho, Pastorino i Portes, 1995; Luyckx, Schwartz, Berzonsky i in., 2008). Wiąże się z trudnościami z podejmowaniem zobowiązań i niepewnością co do własnych decyzji i wyborów. To niezdecydowanie może być warunkowane tak sytuacyjnie, jak i wynikać z cech osobowości.

Istnieje przynajmniej kilka domen, w których człowiek buduje swoją tożsamość – rodzinna (lub bliskich związków), edukacyjna, zawodowa, religijna, polityczna, itd. Model podwójnego cyklu formowania tożsamości nie odnosi do żadnej konkretnej domeny, a bardziej do rozwoju tożsamości osobistej jako całości. Stąd, Skala Wymiarów Rozwoju Tożsamości (DIDS; oryginalna wersja - Luyckx i in., 2006, polska adaptacja - Brzezińska i Piotrowski, 2009), mierząca wymiary rozwoju tożsamości w tym ujęciu zawiera bardzo ogólne zdania, takie jak: Moje plany na przyszłość pasują do moich prawdziwych zainteresowań i wartości; Wiem, co chcę zrobić z moją przyszłością.

Autorzy modelu przeprowadzili badania z użyciem Skali DIDS (np. Luyckx, Schwartz, Berzonsky i in., 2008; Luyckx, Schwartz, Goossens i Pollock, 2008; Luyckx,

Soenens, Vansteenkiste, Goossens i Berzonsky, 2007), w których odkryli liczne związki między poszczególnymi wymiarami tożsamości:

• umiarkowaną lub silną dodatnią korelację między dwoma wymiarami eksploracji – wszerz i w głąb (poszukiwanie alternatyw wiąże się ze stałym ich ocenianiem);

• silną dodatnią korelację między dwoma wymiarami zobowiązania – podejmowaniem zobowiązania i identyfikowaniem się z nim;

• ujemną korelację między eksploracją ruminacyjną a podejmowaniem zobowiązań i identyfikacją z nimi (obawy i niepewność utrudniają podejmowanie ważnych decyzji); • ujemną korelację między eksploracją wszerz i podejmowaniem zobowiązania (wybór

najlepszej spośród alternatyw zmniejsza potrzebę poszukiwania innych);

• dodatnią korelację między eksploracją w głąb i identyfikacją z zobowiązaniem (dokonywanie oceny wyborów sprzyja identyfikacji z nimi).

Podobne zależności obserwuje się w polskich badaniach z użyciem polskiej adaptacji narzędzia do badania wymiarów tożsamości w tym ujęciu (np. Brzezińska i Piotrowski, 2010). Warto jednak zauważyć, że o ile pierwsze dwa związki (między eksploracją wszerz i w głąb oraz między podejmowaniem zobowiązania a identyfikacją z nim) są obserwowane we wszystkich badaniach na przynajmniej umiarkowanym poziomie, o tyle pozostałe korelacje nie zawsze się odtwarzają. Na przykład korelacja między eksploracją w głąb a identyfikacją z zobowiązaniem, jeśli występuje, jest zwykle słaba (np. Crocetti, Luyckx, Scrignaro i Sica, 2011; Piotrowski, Kaczan i Rękosiewicz, 2013; Zimmerman, Lannegrand-Willems, Safont-Mottay i Cannard, 2013), a w niektórych badaniach zaobserwowano nawet słabą ujemną korelację (r-Pearsona w przedziale -0,20 do -0,35: Brzezińska i Piotrowski, 2010; Luyckx, Schwartz, Berzonsky i in., 2008; Luyckx, Schwartz, Goossens i Pollock; 2008). Taka relacja nie jest jednak niezgodna z teorią - to nieodtwarzanie się korelacji tłumaczy się zwykle specyfiką próby – np. dużą liczbą osób o statusie tożsamości przejętej.

W związku z większą liczbą typów eksploracji i zobowiązań niż u Marcii, autorzy nie wyróżnili zamkniętej liczby statusów tożsamości. Tak, jak w ujęciu Marcii jednak, i tu diagnoza tożsamości polega na określeniu natężenia każdego z wymiarów tożsamości oraz wyodrębnieniu indywidualnego profilu tożsamości, na podstawie którego można określić jej status. Autorzy koncepcji za każdym razem dokonują diagnozy statusów tożsamości za pomocą metody analizy skupień. W jednym z pierwszych badań (Luyckx, Schwartz,

Berzonsky i in., 2008) otrzymali w ten sposób sześć statusów, które nazwali w dużej mierze zgodnie z teorią Marcii:

• osiągnięcie (ang. achievement) – o niskim natężeniu eksploracji ruminacyjnej i wysokim pozostałych wymiarów;

• rozproszone rozproszenie (ang. diffused diffusion) – o wysokim natężeniu eksploracji ruminacyjnej i niskim lub umiarkowanym pozostałych wymiarów;

• beztroskie rozproszenie (ang. carefree diffusion) – o umiarkowanym natężeniu eksploracji ruminacyjnej i niskim pozostałych wymiarów;

• ruminacyjne moratorium (ang. ruminative moratorium) – o wysokim natężeniu wszystkich trzech wymiarów eksploracji i niskim lub umiarkowanym natężeniu wymiarów zobowiązania;

• przejęcie (ang. foreclosure) – o wysokim natężeniu obydwu zobowiązań i niskim pozostałych wymiarów;

• niezróżnicowanie (ang. undifferentiated) – o umiarkowanym wyniku na wszystkich pięciu skalach.

Takie same statusy uzyskano w kilku innych badaniach (np. Brzezińska i Piotrowski, 2009; Crocetti, Luyckx, Scrignaro i Sica, 2011; Luyckx, Seiffge-Krenke i in., 2008; Luyckx, Vansteenkiste, Goossens i Duriez, 2009; Zimmerman, Lannegrand-Willems, Safont-Mottay i Cannard, 2013). W innych badaniach statusy te nieco się różnią, co tłumaczy się specyfiką lub wielkością badanej próby. Np. w badaniu polskim (Brzezińska i Piotrowski, 2010) uzyskano cztery statusy tożsamości: ruminacyjne moratorium, niezróżnicowanie, przejęcie i osiągnięcie. W innym, wśród badanych w fazie wyłaniającej się i wczesnej dorosłości, wyróżniono: moratorium (bez wysokiego poziomu ruminacji), rozproszone rozproszenie, beztroskie rozproszenie i osiągnięcie (Piotrowski, Kaczan i Rękosiewicz, 2013; podobne wyniki uzyskano w badaniu osób w tych samych okresach rozwojowych, przy czym wyróżniono także status przejęcia - Luyckx, Duriez, Klimstra i De Witte, 2010). Seth J. Schwartz i in. (2012), z kolei, uzyskali sześć statusów, podobnych do prezentowanych powyżej, z jedyną różnicą w zakresie moratorium. Uzyskali status, który określili jako „poszukujące moratorium” (ang. searching moratorium), o wysokim natężeniu wszystkich trzech rodzajów eksploracji, ale także o dość wysokim poziomie na obydwu skalach

zobowiązań (na pograniczu umiarkowanego i wysokiego poziomu, około 0,5 odchylenia standardowego – wyniki standaryzowane).

Eksploracja wszerz i podejmowanie zobowiązania odzwierciedlają ujęcie eksploracji i zobowiązań według Marcii i stanowią pierwszy cykl kształtowania się tożsamości – tzw. cykl kształtowania zobowiązania. Jednostka podejmuje wtedy wstępną decyzję co do najlepszej dla siebie alternatywy. W drugim cyklu – tzw. ewaluacji zobowiązania - następuje ocena dokonanego wyboru – czyli zwiększa się natężenie eksploracji w głąb i identyfikacji z zobowiązaniem. Stąd model Luyckxa opisywany bywa jako model podwójnego cyklu kształtowania się tożsamości (ang. dual-cycle model of identity formation; Luyckx, Soenens, Vansteenkiste, Goossens i Berzonsky, 2007). Jedna z najważniejszych różnic pomiędzy badaniami Marcii przeprowadzanymi w latach 60-tych i 70-tych XX wieku, a badaniami Luyckxa i in. od 2006 roku polega więc na tym, że zarówno eksploracja, jak i zobowiązanie są dzisiaj obecne nie tylko we wczesnej i późnej fazie dorastania, ale także w dorosłości. Trudno także jednoznacznie wyznaczyć wiekowe normatywne granice dokonywania się każdego z cyklów rozwoju tożsamości.

1.3.3. Różnice i podobieństwa w kształtowaniu tożsamości w późnej adolescencji