Decyzja o skierowaniu skazanego do systemu terapeutycznego opiera się na badaniach osobopoznawczych (art. 82 § 3 kkw) oraz uwzględnia stan zdrowia fizycznego i psychicznego skazanego (art. 82 § 2 pkt 6 kkw). Proces osobopo-znawczy został szeroko określony w literaturze. L. Tyszkiewicz za badania osobopoznawcze uznaje „całość postępowania poznawczego oraz jego wy-niki obejmujące nie tylko osobę sprawcy czynu zabronionego i jego warunki środowiskowe, ale także ustalenie etiologii popełnienia przestępstwa, indy-widualnej prognozy społecznej oraz zlecenia co do stosowania właściwych środków prawnokarnych” (wykorzystywane na wszystkich etapach postę-powania, prowadzone w ośrodkach diagnostycznych, zakładach karnych).
Za najbardziej specjalistyczną część tego procesu uważa natomiast diagnozę psychologiczną i psychiatryczną. W opinii A. Kwiecińskiego w diagnozie sta-nu psychicznego skazanego nie poprzestaje się jedynie na ustaleniu zaburzeń psychicznych skazanego i wyjaśnieniu psychologicznych procesów zachowa-nia skazanego czy wskazaniu ich źródeł. Bierze się również pod uwagę odby-waną karę oraz warunki pobytu w zakładzie karnym. Opinia psychiatryczna bądź orzeczenie psychologiczno-penitencjarne zawierają zalecenia dotyczące dalszej opieki psychiatrycznej i wskazania do prowadzenia zindywidualizo-wanych oddziaływań podczas pobytu w więzieniu (§ 4 ust. 1 pkt 5 oraz § 5 ust. 1 pkt 4 Rozporządzenia ministra sprawiedliwości z dnia 14 marca 2000 roku)19. Wyniki diagnozy mają wpływ na dobór odpowiednich środków od-działywania penitencjarnego, zwłaszcza w zakresie zatrudnienia i nauczania.
Ponadto ustalenie stanu i kondycji psychicznej skazanego ma niebagatelne znaczenie w zabezpieczeniu porządku w jednostce penitencjarnej, ale także umożliwia zastosowanie przepisów, które pozwalają chronić zdrowie i życie skazanego przed ewentualnymi zamachami samobójczymi. Trzeba mieć na uwadze, że zachowania autodestrukcyjne, oprócz próby demonstracji sprze-ciwu czy manifestowania niezgody na warunki związane z wykonywaniem kary, bywają rezultatem stanów depresyjnych związanych z traumą po osa-dzeniu w zakładzie karnym, mogą być skutkiem presji ze strony współosa-dzonych, podkultury więziennej, jak również związane są z nasileniem za-burzeń chorobowych sprzed osadzenia20. W praktyce łatwiejsze wydaje się
19 A. Kwieciński, Rola diagnozy stanu zdrowia psychicznego skazanego w postępowaniu karnym wykonawczym, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2013, nr 81, s. 46–47 (Warszawa).
20 Szerzej na ten temat: J. Kozaczuk-Maruszak, Zachowania autodestruktywne skazanych w warunkach odbywania kary pozbawienia wolności, w: Resocjalizacja instytucjonalna. Perspektywy i zagrożenia, red. F. Kozaczuk, Rzeszów 2004; M. Kosewski, Agresywni przestępcy, Warszawa 1977; M. Binczycka-Anholcer, Medyczna i kryminologiczna problematyka „drugiego życia” w zakła-dach karnych, w: Więziennictwo. Nowe wyzwania, red. B. Hołyst, W. Ambroziak, P. Stępniak, Warszawa–Poznań–Kalisz 2001; M. Jarosz, Samobójstwa. Ucieczka przegranych, Warszawa 2004.
wyliczenie sytuacji, w których specjalistyczne diagnozowanie jest niezbędne czy wręcz konieczne (art. 84 § 3 kkw, 87 § 4 kkw, 145 § 3 kkw, 162 § 1 kkw), ani-żeli wskazanie przypadków, w których może okazać się przydatne „w razie potrzeby”. Zgodnie z zasadą podmiotowości w procesie wykonywania kary pozbawienia wolności badania psychologiczne i psychiatryczne wykonuje się za zgodą skazanego, w sytuacjach wyjątkowych, tj. wspomnianych powyżej, argumentowanych ochroną zdrowia lub życia skazanego bądź innych osób, można je wykonać bez zgody skazanego (art. 83 § 1 kkw). Skazanych diagno-zuje się w ośrodkach diagnostycznych lub na terenie zakładów karnych21.
W sytuacji stwierdzenia u skazanego zaburzeń psychicznych lub upo-śledzenia umysłowego i konieczności stosowania oddziaływania specjali-stycznego wniosek o skierowanie do właściwego oddziału terapeutycznego zawiera się w orzeczeniu psychologiczno-penitencjarnym22. W przypadku
21 Wśród penitencjarystów i specjalistów ds. psychologii, psychiatrii pojawiają się roz-bieżne opinie, gdzie i dlaczego powinno się skazanych diagnozować. Za wykonywaniem badań w ośrodkach specjalistycznych przemawiają: doświadczona i zgromadzona w jednym miejscu doświadczona kadra reprezentująca różne specjalności, pełny obiektywizm orzeczeń, możli-wość konsultacji w zespole trudnych przypadków oraz koncentracja psychologów i psychia-trów tylko na pracy diagnostycznej. Z drugiej jednak strony, przeciwnicy takiego rozwiązania (uznający tym samym zakład karny jako odpowiednie miejsce do takiej pracy diagnostycznej) wskazują na sztuczne warunki do prowadzenia badań i obserwacji, brak możliwości zasięgania informacji od wychowawców, pewną rutynę w podejmowaniu decyzji przez pracowników ośrodków, a także wysokie koszty transportu skazanych, zob. A. Kwieciński, Prawne podstawy organizacji badań skazanych psychologicznych i psychiatrycznych skazanych w toku wykonywania kary pozbawienia wolności, „Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego”, t. XXIII, Wrocław 2008, s. 139–140.
W tym miejscu warto również zwrócić uwagę na pojawiający się problem dotyczący znaj-dowania się w izolacji więziennej osób chorych psychicznie, pomimo że choroba psychiczna jest jedną z przyczyn niepoczytalności. Otóż sytuacja izolacji więziennej może działać na czło-wieka bardzo destrukcyjnie. Zdarzają się u skazanych zachorowania wywołane właśnie sytu-acją, w jakiej się znaleźli, przypadki psychoz endogennych. Poza tym zdarza się, że podczas obserwacji sądowo-psychiatrycznych stwierdza się chorobę psychiczną. Dotyczy to z reguły osób, które wcześniej nie leczyły się psychiatrycznie, a czyn zabroniony, często o charakterze agresywnym, jest pierwszym symptomem rozwijającej się u nich choroby. Rozpoznanie takie jest jedną z przesłanek niepoczytalności i leczenia w zakładzie psychiatrycznym, do którego z różnych przyczyn od razu nie trafiają i przebywają w niekorzystnych dla siebie warunkach więzienia. Szerzej na ten temat: M. Gordon, Chorzy psychicznie w warunkach izolacji więziennej – wybrane problemy, w: Misja Służby Więziennej a jej zadania wobec aktualnej polityki karnej i oczekiwań społecznych. IV Polski Kongres Penitencjarny, pr. zb. pod red. W. Ambrozika, H. Machela, P. Stęp-niaka, Poznań–Gdańsk–Warszawa 2008, s. 701 i n.
22 Orzeczenie psychologiczno-penitencjarne powinno zawierać w szczególności:
1) dane osobowe skazanego;
2) wyjaśnienie procesu wykolejenia społecznego skazanego oraz stopnia jego demoralizacji i podatności na oddziaływania;
stwierdzenia uzależnienia od alkoholu, środków odurzających lub substancji psychotropowych wniosek do właściwego oddziału sporządza psycholog w opinii psychologicznej lub orzeczeniu psychologiczno-penitencjarnym.
Niepełnosprawność fizyczną, wymagającą opieki lekarskiej lub rehabilita-cyjnej, orzeka lekarz i sporządza wniosek o skierowanie do odpowiedniego oddziału terapeutycznego (§ 16 rozp.)23. Trudno w ogóle mówić o funkcjo-nowaniu społecznym człowieka bez odwołania do choćby podstawowych mechanizmów psychologicznych nim rządzących. Trudno także o trafny wymiar kary bez uwzględniania danych osobopoznawczych i motywacji, postaw społecznych, stopnia zdemoralizowania, stopnia wrażliwości na karę sprawcy przestępstwa. Jeszcze trudniej o realizację wychowawczych funkcji kary, jeśli w procesie jej wykonania nie uwzględnia się osobowości skazanego i mechanizmów rządzących jego zachowaniem. W takim tonie wypowiadali się m.in. L. Paryzek i B. Waligóra, twierdząc, że „diagnoza penitencjarna jest pewną odmianą psychologicznej diagnozy klinicznej”24. Również zdaniem A. Lewic-kiego diagnoza powinna zawierać opis obrazu klinicznego skazanego i jego interpretację oraz wskazania resocjalizacyjne25.
3) psychologiczną charakterystykę aktualnego stanu psychicznego skazanego oraz jego sto-sunku do popełnionego przestępstwa, a także do zadań i obowiązków wiążących się z wyko-nywaniem kary;
4) ustalenie ewentualnej potrzeby oddziaływania specjalistycznego i skierowania skazanego do odbywania kary w systemie terapeutycznym;
5) wskazania w zakresie klasyfikacji, nauczania, zatrudnienia oraz zalecenia dotyczące potrzeby uwzględnienia psychologicznych i socjologicznych mechanizmów zachowania skazanego przy stosowaniu zindywidualizowanych oddziaływań;
6) okres przeprowadzenia badania oraz zastosowane metody badań psychologicznych;
7) imię i nazwisko oraz tytuł zawodowy i stanowisko służbowe psychologa przeprowadzają-cego badanie.
Zob. § 4 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 marca 2000 roku w sprawie zasad organizacji i warunków przeprowadzania badań psychologicznych i psychiatrycznych w ośrodkach diagnostycznych (Dz. U. Nr 29, poz. 369).
23 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 sierpnia 2003 roku w sprawie spo-sobów prowadzenia oddziaływań penitencjarnych w zakładach karnych i aresztach śledczych (tekst jedn. Dz. U. z 2013 roku, poz. 1067), w skrócie rozp.
24 A. Lewicki, L. Paryzek, B. Waligóra, Podstawy psychologii penitencjarnej, w: Psychologia kliniczna, red. A Lewicki, Warszawa 1973, s. 446 i n.
25 Niezwykle istotne jest, aby nie popełniać błędów w diagnozowaniu, tak żeby z zawartych w niej informacji mogły korzystać inne osoby mające wpływ, m.in. na rodzaj i charakter orzeka-nej kary. Nie powinny mieć miejsca sytuacje, jak w przypadku Radka Agatowskiego, 26-latka o psychice kilkuletniego dziecka. Sąd skazał Agatowskiego za kradzież, choć mężczyzna nie był świadom znaczenia swego postępowania. Sytuacja Agatowskiego stała się przedmiotem dysku-sji w mediach. Powstały duże wątpliwości, czy i kiedy osoby z niepełnosprawnością intelektu-alną umieszczać w warunkach izolacji, jeśli sąd już tak zdecyduje, to jak dokonać prawidłowej
Reasumując, charakterystyka stanu psychofizycznego skazanego, jego zaburzeń, problemów i ich przyczyn, ale także jego zasobów i motywacji do zmiany, stanowi punkt wyjścia do skonstruowania dla niego (a w miarę możliwości przy jego udziale) programu terapeutycznego w oddziale tera-peutycznym przez zespół terapeutyczny, poza oddziałem natomiast przez specjalistycznie przygotowany personel. Zgodnie z § 21 ust. 5 rozp. opraco-wując indywidualny program terapeutyczny, należy określić:
1) zakres prowadzonych oddziaływań;
2) cele oddziaływań, możliwe do realizacji w warunkach oddziału tera-peutycznego lub poza tym oddziałem, uwzględniające właściwości skazanego;
3) metody oddziaływań specjalistycznych;
4) kryteria realizacji.
W zależności od potrzeb program się aktualizuje.
Jeśli chodzi o skazanego uzależnionego, jego indywidualny program terapeutyczny polega na: zastosowaniu krótkiej interwencji lub terapii krót-koterminowej oraz określeniu, w miarę potrzeb, innych działań niezbędnych do rozwiązania problemów wynikających z uzależnienia. Krótka interwencja obejmuje co najmniej trzy sesje i w programie powinny znaleźć się następujące elementy: ocena stopnia nasilenia problemów wynikających z uzależnienia, przekazanie skazanemu informacji zwrotnej o wyniku oceny, rozmowa moty-wująca skazanego do podjęcia terapii lub samodzielnej zmiany oraz przeka-zanie skazanemu odpowiednich wskazówek dotyczących zmiany zachowań wynikających z uzależnienia. Terapia krótkoterminowa obejmuje co najmniej 10 sesji, w tym program krótkiej interwencji, a ponadto: analizę funkcjonalną
klasyfikacji, w jaki sposób i jakimi metodami skutecznie pracować z taką osobą. Z doniesień medialnych, ale też kontroli i zainteresowania ze strony rzecznika praw obywatelskich czy z sądowej opinii psychiatryczno-psychologicznej wynika, że współwięźniowie prawdopodob-nie się nad nim znęcali. W marcu, gdy Agatowskiego przeprawdopodob-niesiono z aresztu w Koszaliprawdopodob-nie do Zakładu Karnego w Potulicach, psycholog przeprowadził z nim rozmowę. I napisał w raporcie tak: „Widoczne jest jego zaniedbanie higieniczne (zarośnięty, w brudnej odzieży). W trakcie kontroli osobistej oddziałowy stwierdził u skazanego rany na przedramieniu i nogach”. Lekarz zauważył „zmiany skórne”. Agatowski tłumaczył, że to ślady po przypalaniu papierosem. Miał je gasić na swoim ciele sam, choć jest niepalący. Potem przyznał się, że przypalali go koledzy z celi. „Tak mi jakoś dokuczali i wyzywali jeszcze” – mówił Radek. Więcej wyznał podczas badań psychologicznych. O pobycie w więzieniu (przebywał w trzech placówkach) mówił:
„Chłopacy bili mnie ręką po głowie, przypalali papierosem, wyzywali od debili. (…) Często płakałem w więzieniu, krzyczałem” (http://www.wyborcza.pl z dnia 18.10.2013).
Sprawa Agatowskiego stałą się przyczynkiem do głębszego zainteresowania sytuacją innych osób z różnymi niepełnosprawnościami odbywającymi karę pozbawienia wolności.
zachowań skazanego, ćwiczenie umiejętności zaradczych oraz zapobieganie nawrotom26. Należy podkreślić, że specjalistyczne oddziaływania terapeu-tyczne uwzględniają indywidualne i grupowe metody oddziaływań i są nad-rzędne nad pozostałymi czynnościami resocjalizującymi podejmowanymi na terenie zakładu karnego. Emilia Soroko i Barbara Jankowiak są autorkami, które szeroko propagują ideę socjoterapii. Ta metoda może być sposobem leczenia w szczególnych okolicznościach. Oddziaływania socjoterapeutyczne w resocjalizacji to nic innego, jak praktykowanie metod korygowania nieefek-tywnych zachowań interpersonalnych. Miejsce socjoterapii w planie leczenia jest rozmaite; czasem może chodzić o poszerzenie umiejętności społecznych (terapia zajęciowa, terapia pracą); czasem socjoterapia służy zastępowaniu nieprawidłowych układów społecznych na stałe bądź okresowo (stowarzy-szenia, kluby pacjentów), a niekiedy stanowi kwestię modyfikowania ukła-dów otaczających daną jednostkę (praca z rodziną, społeczność lecznicza)27.