Adolescencja jest okresem życia między dzieciństwem a dorosłością. Niektó-rzy autoNiektó-rzy uważają, że najlepiej mówić o okresie przemiany dziecka (pod względem emocjonalnym, fizycznym, umysłowym) w człowieka dorosłego1, inni podają konkretny przedział wiekowy od 10 do 20 roku życia2. W litera-turze przedmiotu często spotkać można podział adolescencji na dwa okresy:
wczesną adolescencję (dorastanie) i późną adolescencję (młodzieńczość).
Wcze-1 H. Bee, Psychologia rozwoju człowieka, Poznań 2004, s. 326–327.
2 I. Obuchowska, Adolescencja, w: Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka, t. 2, red. B. Harwas-Napierała, J. Trempała, Warszawa 2005, s. 163–202.
sna adolescencja jest czasem intensywnych przemian zarówno organizmu, jak i psychiki, późna adolescencja jest czasem stabilizowania się zmian, wkracza-nia w szersze życie społeczne, kształtowawkracza-nia się autonomii psychicznej. Fizjolo-giczne przemiany organizmu zmierzają ku osiągnięciu zdolności rozrodczych, przemiany psychiczne natomiast w kierunku osiągnięcia dojrzałej osobowości3.
W niniejszym artykule podjęto temat czynników ryzyka i czynników chro-niących w powstawaniu zachowań przemocowych i przestępczych w okresie adolescencji. Przyjęto założenie, że te formy problemowych zachowań są negatywnymi sposoby adaptacyjnymi wobec wyzwań, których doświadcza młodzież, w sytuacji, gdy zasoby nie są w stanie zrównoważyć pojawiającego się obciążenia. Ponieważ adolescencja to okres niezwykle dynamicznych zmian, młodzież doświadcza różnych problemów adaptacyjnych. Wynikiem tych trudności oraz deficytów w obszarze konstruktywnych sposobów przy-stosowania mogą być: choroba, zaburzenie i inne formy patologii4. Zdaniem Czabały5, patologia występuje wówczas, gdy sytuacja jest zbyt trudna, kiedy na żadnym z dostępnych poziomów funkcjonowania człowiek nie znaj-duje możliwości poradzenia sobie z brakami lub zakłóceniem. Do patologii dochodzi również wtedy, gdy sytuacje trudne pojawiają się zbyt często lub prowadzą do wyczerpania możliwości kompensacyjnych organizmu. Przez sytuację trudną rozumiemy taki układ zadań (celów), warunków działania i możliwości działającego podmiotu, w jakim naruszona została równowaga między tymi elementami w stopniu wymagającym nowej koordynacji stosun-ków podmiotu z otoczeniem, co powoduje przeciążenie systemu psychicznej regulacji i wywołuje negatywne emocje. W konsekwencji trwania tego stanu pojawiają się zmiany w zachowaniu jednostki, m.in. reorganizacja lub dez-organizacja ukierunkowanej na cel czynności6. Okres adolescencji jest okre-sem, w którym zarówno ilość, głębokość, jak i dynamika zmian powodują szczególną wrażliwość na działanie czynników ryzyka. Wielość nowych doświadczeń może być odbierana przez jednostkę jako sytuacja trudna, ruj-nująca dotychczasową homeostazę7. Helena Sęk akcentuje znaczenie osobistej oceny jednostki: „o tym, czy konkretna sytuacja jest dla człowieka sytuacją trudną, decyduje w znacznej mierze indywidualna interpretacja”8, może być
3 Ibidem.
4 B. Ziółkowska, Okres dorastania. Jak rozpoznać ryzyko i jak pomagać?, w: Psychologiczne por-trety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa, red. A. I Brzezińska, Gdańsk 2015, s. 379–423.
5 Za: ibidem.
6 M. Tyszkowa, Zachowanie się dzieci i młodzieży w sytuacjach trudnych. Teoretyczno-metodolo-giczne podstawy badań, w: Zachowanie się młodzieży w sytuacjach trudnych i rozwój osobowości, red.
M. Tyszkowa, Poznań 1977, s. 7−17; por. też: H. Sęk, Orientacja w sytuacjach społecznych. Studium teoretyczno-kliniczne, Poznań 1980.
7 B. Ziółkowska, op. cit.
H. Sęk, op. cit., s.15.
więc tak, że nawet właściwe dla rozwoju nowe doświadczenia i prawidłowe przemiany fizjologiczne organizmu będą traktowane przez adolescentów jako zagrażające im i trudne do zaakceptowania.
Obserwowane w okresie nastoletnim intensywne fizjologiczne zmiany organizmu rozpoczynają się od tzw. skoku pokwitaniowego, czyli szyb-kiego wzrostu ciała, który u chłopców występuje przeciętnie między 12 i 15 rokiem życia i powoduje przyrost wysokości o ok. 20 cm i przyrost wagi ciała o ok. 20 kg. U dziewczynek skok pokwitaniowy rozpoczyna się ok. dwóch lat wcześniej i trwa krócej, jest też mniej nasilony9.
Fizjologiczne dojrzewanie organizmu pociąga za sobą zmiany w obra-zie własnej osoby oraz w spostrzeganiu osoby dorastającej przez otoczenie.
Jednym z istotnych wyzwań okresu adolescencji jest właśnie zaakceptowanie własnej seksualności i fizyczności10. Młodzi mogą doświadczać w tym okresie silnego lęku przed dojrzewaniem i jego konsekwencjami, który w skrajnych przypadkach może być redukowany przez podejmowanie zachowań autode-strukcyjnych, np. samookaleczenia i inne formy eksperymentowania z ciałem (dojrzewający traktuje swoje ciało jako obcą materię)11.
Podczas dojrzewania zmieniają się interakcje z rodzicami, powstają kon-flikty, których głównym źródłem jest nieokreślony status dorastających: już nie są dziećmi, a jeszcze nie są dorosłymi. W tym okresie wzrasta wpływ rówieśników, dotyczący głównie sposobu spędzania wolnego czasu, wyglądu zewnętrznego i stylu bycia. Dojrzewanie to okres rozwojowy, podczas któ-rego młodzież jest narażona na nowe, nie zawsze bezpieczne idee i zacho-wania, ponieważ zwiększone zostają więzi z osobami i organizacjami, już nie tylko tymi, które do tej pory były najważniejsze, jak rodzina, z której młodzi pochodzą12. W tym okresie życia zazwyczaj przeżywa się również pierwszą miłość oraz pierwsze doświadczenia seksualne. W okresie dorastania szcze-gólnego znaczenia nabiera krystalizowanie się tożsamości, co wykazał Erik-son. Jest to proces dla młodzieży trudny i często dochodzi w nim do tzw.
kryzysu tożsamości, którego pokonanie sprzyja dojrzewaniu osobowości13. Uzyskiwanie emocjonalnej niezależności od rodziców, podejmowanie auto-nomicznych decyzji i ponoszenie ich konsekwencji oraz tworzenie nowych związków rówieśniczych (w tym partnerskich) jest kolejnym zadaniem roz-wojowym o charakterze społecznym14. Jednakże normatywny kryzys wieku
9 I. Obuchowska, op. cit., s.163–202.
10 B. Ziółkowska, op. cit.
11 Ibidem.
12 Z. Sloboda, Vulnerability and risks: implications for understanding etiology and drug use prevention, w: Handbook of Adolescent Drug Use Prevention: Research, Intervention Strategies, and Practice, red. L. M. Scheier, USA 2015.
13 I. Obuchowska, op. cit., s. 163–202.
14 B. Ziółkowska, op. cit.
młodzieńczego jest ze względu na dużą labilność emocjonalną nastolatków doświadczany jako trudny. Brakuje w tym wieku bowiem pewnego poziomu kompetencji społecznych, który umożliwiałby poradzenie sobie z wyzwa-niami. W dodatku adolescenci w poszukiwaniu niezależności dystansują się od rodziców i poszukują wsparcia w grupie rówieśniczej15. W sytuacji, gdy trudności wydają się nastolatkom zbyt duże, poszukują wskazówek na temat możliwych rozwiązań u kolegów – i w przypadku, gdy bliscy im rówieśnicy podejmują zachowania problemowe, np. agresywne, przestępcze używają środków psychoaktywnych – naśladują ich sposób zachowania.
Stabilizowanie się tożsamości oraz uczuć przypada na drugą fazę ado-lescencji, czyli na wiek młodzieńczy. Rozbudowują się wówczas interper-sonalne więzi młodzieży, rozwija się życie erotyczne, a stosunek do osób dorosłych staje się na ogół bardziej pozytywny16.
Intensywne zmiany zachodzą zarówno w sferze emocji: zwiększa się pobudzenie emocjonalne oraz chwiejność emocji, jak również w obrębie czyn-ności poznawczych (zgodnie z koncepcją Piageta dorastający przechodzą ze stadium operacji konkretnych do stadium operacji formalnych, które cha-rakteryzuje się rozwojem logicznego i abstrakcyjnego myślenia) oraz rozu-mowania moralnego (co opisał Kohlberg)17. Zdaniem Ziółkowskiej trzecia kategoria zadań rozwojowych adolescencji to przygotowanie do życia spo-łecznego, publicznego i posługiwanie się dojrzałym systemem wartości oraz norm etycznych. Zdaniem cytowanej autorki w obliczu kryzysu autorytetów źródłem inspiracji dla nastolatków mogą stać się guru sekt, liderzy lokalnych grup przestępczych i tym podobni18.
Gerald R. Adams19 dokonał analizy koncepcji naukowych wyjaśniających problematykę okresu adolescencji oraz danych uzyskanych z badań, aby spo-rządzić listę czynników mogących przyczynić się do powstania dysfunkcji u nastolatków. Różne perspektywy teoretyczne dysponują pewnymi ogól-nymi pojęciami, opisującymi, w jakich aspektach młodzieńcza eksploracja ma cechy dysfunkcjonalne. Informacje zaczerpnięte z perspektyw teoretycznych rozumienia okresu adolescencji wskazują na poniższe czynniki jako bezpo-średnie lub przewidywane problemy młodzieży:
• nadmierny niepokój związany z nieefektywnymi lub masywnymi mechanizmami obronnymi;
15 Zob. więcej: T. J. Wach, Profilaktyka i resocjalizacja nieletnich. Zagrożonych uzależnieniem od środków psychoaktywnych, Warszawa 2014.
16 I. Obuchowska, op. cit., s. 163–202.
17 Ibidem.
18 B. Ziółkowska, op. cit.
19 G. R. Adams, Adolescent Development, w: Handbook of adolescent behavioral problems: evidence-based approaches to prevention and treatment, red. T. P. Gullotta, G. R. Adams, New York 2005.
• silny międzypokoleniowy konflikt, który osłabia rodzinne więzi emo-cjonalne lub wsparcie rodziny w ogóle, a zwłaszcza ze strony rodziców;
• niepowodzenia w rozpoznawaniu w rodzinie rosnącej potrzeby auto-nomii poprzez brak psychologicznych lub ceremonialnych wydarzeń, które są wyrazem doceniania i akceptowania dojrzewania młodzieży;
• brak nadzoru lub nadmierny nadzór doświadczeń socjalizacyjnych młodzieży;
• wzorzec zbyt wczesnego lub zbyt późnego dojrzewania płciowego;
• opóźnione tworzenie tożsamości, zwłaszcza w postaci dyfuzji tożsamo-ści, co powoduje niskie możliwości samoregulacyjne.
Analiza ogólnych wzorców rozwoju młodzieży wskazała na następujące czynniki ryzyka dotyczące dysfunkcjonalności młodzieży:
• wczesne dojrzewanie seksualne dziewczynek może prowadzić je do sek-sualnych lub społecznych doświadczeń, na jakie nie są jeszcze gotowe;
• późny rozwój dojrzewania płciowego u chłopców może zmniejszyć ich możliwości eksperymentowania i działalności społecznej ze względu na powolny rozwój fizyczny;
• wczesny rozwój seksualny chłopców może prowadzić do podejmowa-nia ryzykownych zachowań przed pojawieniem się psychologicznej gotowości do konfrontacji z konsekwencjami podjętych działań;
• zbyt wolny rozwój formalnego myślenia operacyjnego może spowodo-wać u dorastających ograniczone możliwości poznawcze i niezdolność do zrozumienia złożonych interakcji społecznych lub interpretacji zdarzeń;
• niepowodzenia w osiągnięciu abstrakcyjnego myślenia formalnego ado-lescentów zmniejsza ich zdolność do znajdowania abstrakcyjnych relacji między różnymi czynnikami oraz do tworzenia krytycznego myślenia;
• niska samoocena jest związana z ograniczeniami w interakcjach spo-łecznych, wzrostem potrzeby aprobaty oraz podatnością na negatywne wpływy rówieśnicze;
• wielkościowe poczucie własnej wartości może odzwierciedlać problemy w zrozumieniu siebie i interakcję z innymi;
• brak rozwoju odpowiednich do wieku umiejętności emocjonalnych może być związane ze słabą samoregulacją emocji i wewnętrznymi problemami;
• słabe umiejętności społeczne mogą być przyczyną izolacji lub nawet odrzucenia przez rówieśników;
• podejmowanie ryzyka przy jednoczesnym braku nadzoru ze strony dorosłych lub ekstremalnie nasilone ryzykowne działania są związane z zagrożeniami dla zdrowia młodzieży.