R. Elliot, J. C.Watson, R. N. Goldman, L. S. Greenberg21 opisali zasady psy-choterapii skoncentrowanej na procesie doświadczania, jako rodzaju terapii opartej na emocjach w przypadku nierozwiązanych krzywd interpersonal-nych i zespołu stresu pourazowego. Jak wykazano we wcześniejszej części pracy, ofiary molestowania seksualnego w dzieciństwie często doświadczają zespołu stresu pourazowego oraz wieloaspektowych trudności w kontaktach interpersonalnych.
Po doświadczeniu traumy klienci często przechodzą od niemożności odczuwania emocji do przytłoczenia uczuciami, tj. strach czy panika. Emo-cjonalne krzywdy i traumy zaburzają przetwarzanie narracji dotyczącej życia klienta oraz procesów tworzenia znaczenia, przełamując wcześniej spójną narrację życiową w historię przed- i powiktymizacyjną. Gdy osoba ulega wiktymizacji, przekształcone zostają jej wyjściowe schematy emocjonalne dotyczące siebie, ważnych aspektów życia oraz relacji z innymi ludźmi na schematy „patogenne”, tj. będące źródłem cierpienia. Składają się one z okre-ślonych doświadczeń samego siebie, innych i świata22:
• „ja” podatne na zranienia: „ja” doświadczane jest jako słabe, bezradne, pokawałkowane i może nawet zasługujące na dalszą, przyszłą wikty-mizację;
• niebezpieczny świat: świat jest zagrażający, jak i nieprzewidywalny;
• raniący inni: przemoc interpersonalna aktywuje schemat silnego, krzywdzącego prześladowcy lub agresywnej znaczącej osoby; po wik-tymizacji ta osoba jest postrzegana jako potencjalnie obecna w grupie innych, którzy wcześniej byli postrzegani jako nieszkodliwi, a nawet pomocni;
• nieudzielający pomocy ludzie: osoby, które powinny być pomocne, a które nie potrafiły zapobiec wiktymizacji, postrzegane są jako niesku-teczne lub nietroszczące się.
Doświadczenie krzywdy interpersonalnej powoduje utratę poczucia bez-pieczeństwa i prowadzić może do opisanych wcześniej przekonań. Istotne jest, że owa krzywda w przypadku molestowania seksualnego dotyczy intymnej sfery, a sprawcami przemocy seksualnej są często osoby spokrewnione lub znane ofierze23 (w tym czasem rodzice). W związku z tym w dziecku może
21 R. Elliot, J. C. Watson, R. N. Goldman, L. S. Greenberg, op. cit.
22 Ibidem, s. 332–333.
23 M. Beisert, Kazirodztwo. Rodzice w roli sprawców, Warszawa 2004.
wytworzyć się przekonanie, że jest osobą złą, może zasługującą na krzyw-dzenie, że inni są niebezpieczni, że nie można liczyć na pomoc nawet osób najbliższych. Jest to szczególnie bolesne, jeśli sprawcą jest osoba najbliższa, np. ojciec, a matka nie chroni dziecka przed przemocą.
R. Elliot, J. C. Watson, R. N. Goldman, L. S. Greenberg24 proponują cztery zasady pomocy klientom w rozwiązaniu doświadczeń traumatycznych i związanych z nimi trudności:
1. Zapewnij obecność troszczącej się osoby. Pomagające, empatyczne oto-czenie zapewnia odmienne, korektywne doświadoto-czenie emocjonalne wobec negatywnych wyobrażeń innych ludzi jako ignorujących, nie-skutecznych i złych;
2. Pomóż wzmocnić „ja”. Aby pokonać traumę, klient musi odzyskać poczucie umiejętności dokonywania znaczących wyborów i wrócić do planów życiowych, które zostały przerwane przez wiktymizajcę. Tera-peuta powinien pomóc klientowi w wyklarowaniu niezrealizowanego planu życiowego i wesprzeć go w jego podmiotowości i sprawstwie oraz w wyłaniających się tendencjach rozwojowych. Ponadto ma za zadanie pomóc klientowi w eksploracji i wyrażaniu emocji, szczególnie gniewu, który może pomóc w asertywnej samoobronie w obliczu potencjalnego naruszenia granic;
3. Zachęcaj do ponownego uznania świata za miejsce częściowo godne zaufania. Poczucie bezpieczeństwa i ufność są najpierw wykształcane w kontekście związku terapeutycznego. Klient powinien stawiać czoło swojemu otoczeniu i odkryć, że nie musi być aż tak czujny;
4. Pomóż przepracować traumę. Jedną z często spotykanych metod jest poproszenie klienta, aby opowiedział i ponownie doświadczył, a może nawet odegrał sytuację, w jakiej wydarzyła się trauma. Pomagając klientowi w przepracowaniu reakcji afektywnych i wspomnień z sytu-acji traumatycznej, terapeuta umożliwia przywrócenie równowagi i regulację emocji. Gdy umiejętność ta zostanie przywrócona, ludzie nie potrzebują już powstrzymywać emocji ani być nimi przytłoczeni.
Kluczowe wskazówki (zadania) dla terapeutów to25:
• zachęcanie do ponownego opowiadania o traumie i powiązanych z nią tematach zazwyczaj występuje na pierwszej sesji. Przydatne jest, aby klient zwerbalizował związane z traumą sytuacje więcej niż raz w trak-cie trwania terapii, gdyż powoduje to głębsze przetwarzanie informacji i związanych z nimi emocji;
24 R. Elliot, J. C. Watson, R. N. Goldman, L. S. Greenberg, op. cit., s. 334–335.
25 Ibidem, s. 335–336.
• „oczyszczanie” przestrzeni osobistej występuje wcześnie w terapii i polega na stworzeniu bezpiecznego, wewnętrznego miejsca, do którego klient może się udać w celu uzyskania spokoju czy ukojenia, stanowiącego bazę do eksploracji trudnych doświadczeń (może to być wyobrażenie odgrodzonego pokoju, w którym można się schować lub np. ulubionej ławki w parku);
• wyrażanie empatycznej afirmacji podatności na zranienie (ważne dla klientów, którzy cierpią w związku z silnymi uczuciami wstydu, bez-wartościowości, kruchości, rozpaczy, beznadziei) polega na pomocy klientowi w poczuciu się wystarczająco bezpiecznie, aby ujawnić i zbadać głębokie uczucie podatności na zranienie;
• praca nad „tworzeniem znaczenia” polega na zmianie własnych przeko-nań i związanych z nimi emocji, co zwykle następuje na drodze akcep-towania traumatycznego wydarzenia życiowego. Praca terapeutyczna dotyczy pielęgnowanych przekonań na temat siebie, świata i innych, które przed sytuacją traumy uznawane były za pewnik, a dotyczyły tego, że świat jest przewidywalny, że my nie jesteśmy podatni na zra-nienie i że inni będą zawsze wokół nas. Przekonania te były użyteczne w codziennym funkcjonowaniu, a zostały podważone poprzez sytuację traumatyczną, co powoduje utratę poczucia sensu;
• empatyczne eksplorowanie interpersonalnej traumy lub krzywdy może doprowadzić klienta do pracy nad wyrażaniem ważnych, związanych z traumą, schematów emocjonalnych, tj. poczucie kruchości, nieudziela-jący pomocy i krzywdzący inni, niebezpieczny świat i inni;
• praca z pustym krzesłem jest często stosowana w przypadku dorosłych ofiar molestowania seksualnego w dzieciństwie. Jednak wartość terapeutyczna umieszczania agresora lub krzywdzącej osoby na drugim krześle budzi kontrowersje26, gdyż może stanowić zbyt silne emocjonalne przeżycie (nie zalecane jest, gdy występuje ryzyko powtórnej traumy, samookaleczenia, skłonności samobójczych lub bardzo agresywnych zachowań). Dlatego też proponowane jest, aby rozpocząć pracę z pustym krzesłem, umiesz-czając na nim osobę, która nie udzieliła pomocy, np. drugiego rodzica, który akceptował przemoc. Czas na pracę z krzywdzącym rodzicem może nadejść później lub nigdy, w kliencie może bowiem nie być na to gotowo-ści. Ponadto jeśli klient jest silnie pobudzony emocjonalnie, praca z pustym krzesłem może być zbyt trudna i wtedy lepiej pracować nad „tworzeniem znaczenia”27. Ponieważ ta technika wywołuje największe kontrowersje, zostanie ona scharakteryzowana bardziej szczegółowo. Praca z pustym krzesłem w przypadku niedokończonych spraw jest oparta na
gestaltow-26 Ibidem, s. 336.
27 Ibidem, s. 337.
skiej zasadzie, mówiącej, że jeśli ważne potrzeby nie zostaną zrealizowane, to nie wycofują się w pełni ze świadomości28. Jeśli określone schematy emocjonalne powiązane z bliskimi osobami zostaną uruchomione, osoba ponownie przeżywa nierozwiązane reakcje emocjonalne. Praca z pustym krzesłem jest terapeutycznym sposobem wejścia w niedokończoną sytuację w wyobraźni, w szczególności, jeśli bliska osoba jest niedostępna, aby nie-wyrażone uczucia nie ciążyły na bieżących związkach. Technikę tę stosuje się w dwóch rodzajach niedokończonych spraw: zaniedbania lub opusz-czenia oraz traumy lub bycia ofiarą przemocy. Wyobrażenie bliskiej osoby umieszcza się pustym krześle, co spełnia integralną funkcję dla nawiązania dialogu. Praca ma kilka etapów: klient wyraża zranienie w związku z bliską osobą (etap pierwszy – „potwierdzenie markera”); wyraża nierozwiązane uczucia do wyobrażonej biskiej osoby (np. ból) (etap drugi – „rozpoczęcie”);
dokonuje rozróżnienia skarg na leżące u ich podstaw pierwotne uczucia i doświadczenia, wyraża adaptacyjne emocje (np. strach, smutek, wstyd, złość) (etap trzeci – „różnicowanie znaczenia i wyrażania pierwotnych emocji”); klient doświadcza, że ma prawo odczuwać potrzeby, które nie zostały zaspokojone (etap czwarty – „wyrażanie niezaspokojonych potrzeb i nadawanie im znaczenia – częściowe rozwiązanie”); klient zaczyna rozu-mieć i postrzegać bliską osobę na nowo, np. jako kogoś, kto sam ma pro-blemy (etap piąty – „zmiana wizji bliskiej osoby”); klient dokonuje afirmacji swojej osoby i godzi się z nierozwiązanym uczuciem przez zrozumienie, wybaczenie lub przeniesienie odpowiedzialności na drugą osobę (etap szósty – „autoafirmacja i pogodzenie – pełne rozwiązanie”)29.