Niniejszy artykuł poświęcony jest zagadnieniom opisującym trudne sytuacje doświadczane przez kobiety pozbawione wolności. Problematyka kobiet, które w warunkach izolacji penitencjarnej doświadczają licznych trudnych sytuacji jest okazjonalnie traktowana w polskich opracowaniach teoretycz-nych1. Sporadycznie prowadzi się także badania empiryczne, które dotyczą szeroko rozumianej resocjalizacji kobiet2. Z tych i z wielu innych powodów, o których traktuje niniejszy artykuł, warto dokonywać teoretycznych egzem-plifikacji, skoncentrowanych na opisie i wyjaśnianiu specyfiki funkcjonowa-nia człowieka w sytuacjach prizonizacji3.
1 Zob. A. Matysiak-Błaszczyk, Sytuacja życiowa kobiet pozbawionych wolności, Kraków 2010.
2 Zob. B. Toroń, Przestępczość skazanych kobiet i mężczyzn w perspektywie biograficznej, Kraków 2003; Kobieta w więzieniu – polski system penitencjarny wobec kobiet w latach 1998–2008, red. I. Dybalska, Warszawa 2009; J. Chojecka, Kobieta w więzieniu i jej resocjalizacja – zamierzenia a rzeczywistość, Poznań 2013.
3 Na temat społecznego wymiaru przestrzeni penitencjarnej zob. J. Modrzewski, Biogra-ficzny i społeczny wymiar przestrzeni penitencjarnej – zarys problemu (głos pierwszy), w: Blaski i cienie
Standardowy bieg ludzkiej egzystencji stawia człowieka w znanych, powtarzalnych, prostych sytuacjach, w których jednostka potrafi sprawnie i owocnie zareagować. Jednakże zdarzają się też sytuacje, w których jednostka ze względu na swe podmiotowe niedyspozycje nie potrafi zaspokoić swoich potrzeb4. Oprócz czynników podmiotowych niepodważalny wpływ na generowanie trudnych sytuacji mają czynniki przedmiotowe, ogólnie rzecz ujmując, związane z przemianami i warunkami społeczeństwa jako ogółu5. Czynniki podmiotowe i przedmiotowe najczęściej dualnie tworzą syndromy kształtujące typowe trudne sytuacje, tzn. jeden lub wiele czynników pod-miotowych determinuje powstawanie kolejnych czynników przedmioto-wych i odwrotnie. Współczesna biografia jest w literaturze socjologicznej określana mianem „spaceru po linie”, „ontologicznym ryzykiem”6, a więc zadaniem zagrożonym niepewnością i swoistą grą z losem. Współczesne procesy formowania się biografii człowieka są dziś pozbawione wskazówek i drogowskazów ich stabilizowania się w społeczeństwie i w swojej perspek-tywie7. W zmienionych warunkach ludzkiego funkcjonowania bardzo często brakuje umiejętności przestrzegania istotnych norm współżycia społecznego.
Coraz częściej występuje przeświadczenie o zagubieniu jednostki w świecie, o jej rozdarciu, uleganiu rozpaczy i o jej braku oparcia w instytucjonalnym
4 Za J. Modrzewskim do podmiotowych konsekwencji braku posiadania określonych kompetencji uczestnictwa w życiu społecznym zaliczam: niemożność zachowania przez jed-nostkę statusu dziedziczonego lub nabytego, niemożność podjęcia, odgrywania lub wyzbycia się roli społecznej, niemożność podjęcia, kontynuacji czy porzucenia określonych stosunków społecznych, w których jednostka już funkcjonowała lub zamierzała to czynić, niemożność podejmowania, podtrzymywania bądź zaniechania określonych form kontaktów społecznych, niemożność podejmowania, kontynuowania bądź zaniechania przejawiających się u jednostki społecznie oczekiwanych czynności. J. Modrzewski, Socjalizacja i uczestnictwo społeczne. Studium socjopedagogiczne, Poznań, 2004, s. 220.
5 Do przedmiotowych czynników sytuacji trudnych zaliczam: niewydolność ekonomiczną państwa, załamanie rynku pracy, deficyty państwa w sferze komunalnej i mieszkaniowej, konflikty społeczne występujące pomiędzy określonymi kategoriami osób i ich zajmowanymi pozycjami, wadliwe funkcjonowanie zinstytucjonalizowanego aparatu w sferze pomocy socjal-nej i wiele innych.
6 U. Beck, Społeczeństwo ryzyka w drodze do innej nowoczesności, Warszawa 2002.
7 Zob. w pracach: A. Gizy-Poleszczuk, M. Marody, A. Rycharda, Strategie i system. Polacy w obliczu zmiany społecznej, Warszawa 2000; Zmiana społeczna. Teorie i doświadczenia polskie, red.
J. Kurczewska, Warszawa 1999; Ofiary sukcesu. Zjawiska marginalizacji społecznej w Polsce, red.
K. Frieske, Warszawa 1997; P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2003; P. Tobera, Niepokojąca nowoczesność, „Kultura i społeczeństwo” 2000, nr 3; T. Frąckowiak, Liberalizm i męstwo bycia. Pytania o niepewność, w: Edukacja a życie codzienne, red. A. Radziewicz-Winnicki, E. Bielska, t. 1, Katowice 2002; Socjologia codzienności, red. P. Sztompka, M. Bogunia-Borowska, Kraków 2008;
M. Bogunia-Borowska, Barwy codzienności. Analiza socjologiczna, Warszawa 2009 i wielu innych.
systemie państwa. Skuteczne do niedawna mechanizmy adaptacyjne nie wystarczają już do funkcjonowania w nowych warunkach społecznych. Czło-wiek stoi wobec problemu przyswajania nowych reguł osiągania tradycyj-nych wartości, dynamicznie formułujących współczesne realia społecznego uczestnictwa; nabywania i realizowania umiejętności niezbędnych w dobie globalizmu8. Wzory życia propagowane w społeczeństwie konsumpcyjnym znacznie odbiegają od ich prototypów w społeczeństwach tradycyjnych.
Człowiek ponowoczesny, jak pisze B. Urban, jest wyzwolony spod nacisków i wszelkich wzorów i sam musi sobie dostarczyć zasad i życiowych wskazó-wek. Aby zaistnieć, musi coś zrobić, aby skorzystać z instytucjonalnej oferty, musi dokonać wyboru, podjąć ryzyko i zainwestować wysiłek. Te wszyst-kie autonomiczne decyzje i inwestycje mogą skończyć się sukcesem, ale też klęską (...)9.
Sytuacje trudne najczęściej są opisywane w naukach psychologicznych10 jako dysharmonia warunków przedmiotowych i ograniczenie możliwości podmiotu, aby racjonalnie rozwiązywać zadania i sprawnie funkcjonować w cyklu biograficznym. Sytuacja trudna, zdaniem T. Tomaszewskiego,
„powstaje wówczas, gdy wewnętrzna równowaga sytuacji normalnej zasta-nie zakłócona tak, że normalny przebieg aktywności podstawowej zostazasta-nie zakłócony i prawdopodobieństwo realizacji zadania na poziomie normalnym stanie się mniejsze”.W działalności człowieka w naturalnych sytuacjach
8 Opis problematyki człowieka zewnątrzsterownego i wewnątrzsterownego czytelnik odnajdzie w pracy D. Riesmana, Samotny tłum, Warszawa 1996. Natomiast problematyka obecności społecznej człowieka w epoce globalizacji ujęta jest przez Z. Baumana w pracy pt.
Globalizacja, Warszawa 2000. Czytelnika zachęcam też do następujących pozycji objaśniających komplikacje społecznej rzeczywistości: M. Marody, Wymiary życia społecznego. Polska na przeło-mie XX i XXI wieku, Warszawa 2002; A. Manterys, Wielość rzeczywistości w teoriach socjologicznych, Warszawa 1997; E. Mokrzycki, Kryzys i schizma, Warszawa 1984; W biegu czy w zawieszeniu?
Ludzie i instytucje w procesie zmian, red. K. Frieske, W. Morawski, Warszawa 1994; A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość, Warszawa 2002.
9 B. Urban, Koncepcje rozwoju społecznego a możliwości ograniczania patologii społecznej, w: Resocjalizacja instytucjonalna, red. F. Kozaczuk, Rzeszów 2004, s. 23. Czytelnika zainteresowa-nego źródłem przemian społecznych odwołuję do prac: M. Marody, A. Giza-Poleszczuk, Prze-miany więzi społecznych. Zarys teorii zPrze-miany społecznej, Warszawa 2004, s. 19; B. Hołyst, Zagrożenia ładu społecznego, t. 1 i 2, Warszawa 2014.
10 Por. J. Reykowski, Funkcjonowanie osobowości w warunkach stresu psychologicznego, War-szawa 1996; T. Tomaszewski, O sytuacjach trudnych, w: Nerwice dziecięce i higiena psychiczna, Warszawa 1965; A. Lewicki, Psychologia kliniczna w zarysie, Poznań 1968; A. Lewicki, L. Pary-zek, B. Waligóra, Podstawy psychologii penitencjarnej, w: Psychologia kliniczna, red. A. Lewicki, Warszawa 1969; M. Tyszkowa, Zachowanie się dzieci szkolnych w sytuacjach trudnych, Warszawa 1972; H. Sękowa, Orientacja w sytuacjach społecznych, Poznań 1980; M. Ciosek, Psychologia sądowa i penitencjarna, Warszawa 2003.
życiowych11 wyróżniamy sytuacje: 1) optymalne – szczególnie korzystne dla realizacji wyznaczających tę sytuację zadań, zaspokojenia potrzeb, uzyskania zaprogramowanego poziomu wykonywanych czynności; 2) normalne – ist-nieją możliwości pomyślnego wykonania określonych czynności, choć może to wymagać wysiłku oraz pokonania napotykanych przy tym trudności.
W zależności od sytuacyjnie uwarunkowanych możliwości kształtują się osiągane wyniki działań12. M. Jarosz pisze: „sytuacje zawierające czynniki powodujące zagrożenie dla jednostek sygnalizowane lub bezpośrednio doznawane – bądź powodujące pozbawienie cenionych wartości, możliwości zaspokojenia potrzeb lub czynniki zakłócające bądź uniemożliwiające dzia-łanie zmierzające do osiągnięcia celu (rozwiązania zadania, zaspokojenia potrzeby), lub utrzymania stanu posiadania (cenionych wartości); sytuacja trudna wyzwala stan wzmożonej aktywizacji i obciąża lub przeciąża system regulacji zachowania”13.
Inna definicja sytuacji trudnych wskazuje na to, że „mówimy o nich wówczas, gdy człowiek napotyka przeszkody na swojej drodze do celu (fru-stracja), gdy przeżywa niepowodzenie, gdy musi wykonać złożone i wyma-gające niezwykłego wysiłku zadania (przeciążenia), gdy musi wykonać pracę w warunkach niesprzyjających (utrudnienia), gdy coś lub ktoś zagraża istotnej dla niego wartości – życiu, zdrowiu, poczuciu bezpieczeństwa, możliwości realizowania zamierzeń, dobrej opinii, samoocenie (zagroże-nia), gdy zostaje pozbawiony możliwości zaspokojenia potrzeb, utrzymania korzystnych warunków życia, bezpieczeństwa osobistego, kontaktów ze światem (deprywacja). Sytuacje trudne przy całej swojej różnorodności mają kilka podstawowych cech wspólnych, czyli: zawierają czynniki zakłócające normalny tok aktywności człowieka, niosą ze sobą zagrożenia dla potrzeb, dążeń i wartości cenionych przez jednostkę, wywołują u jednostki przykre przeżycia emocjonalne i stany silnego napięcia psychicznego, które są reakcją na przeciążenia psychiczne”14. Według B. Hołysta, powszechnie występują sytuacje trudne, które nazwiemy sytuacjami niepełnej świadomości. Autor definiuje je jako takie, w których człowiek odczuwa pewną trudność lub
11 Zob. W. Ambrozik, Sytuacja dziecka z rodziny alkoholicznej w kulturowo zaniedbanym regionie wielkiego miasta, Poznań, 1983, s. 7; J. Pieter, Poznawanie środowiska wychowawczego, Wrocław–
Kraków 1960, s. 32–33; M. Winiarski, Integracja społeczna, w: Elementarne pojęcia pedagogiki i pracy socjalnej, red. P. Lalak, T. Pilch, Warszawa 1994, s. 293; H. Sęk, Orientacja w sytuacjach społecznych, Poznań 1980, s. 10.
12 Z. Skorny, Mechanizmy regulacyjne ludzkiego działania, Warszawa 1989, s. 82.
13 Za: M. Jarosz, Psychologia i psychopatologia życia codziennego, Warszawa 1975, w: Przemoc w rodzinie. Teoria i rzeczywistość, red. J. Mazur, Warszawa 2002, s. 26.
14 P. Tyrała, Sytuacja kryzysowa, w: Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, red. P. Lalak, T. Pilch, Warszawa 1994, s. 291–292.
zdaje sobie niejasno z niej sprawę, że przeważnie dotyczy ona natury psy-chicznej, lecz nie potrafi jej dokładnie określić. Ponieważ nie umie tego zrobić, jednocześnie jest zmuszony do poradzenia sobie z nią – „odwraca się” więc niejako od trudnej sytuacji, niekiedy wręcz neguje jej istnienie i zwraca się ku sytuacjom łatwiejszym, sprawiającym mu przyjemność15. W sytuacji kobiet
„uwięzionych” możemy mówić o chęci zmiany swej przestępczej biografii, jednak zamiary te są niepotwierdzone żadnym sprecyzowanym planem na dalsze życie. Z upływem czasu izolacji sytuacja ta przybiera postać adaptacji do warunków zamknięcia, a zmiana postępowania pozostaje tylko w działa-niach naprawczych personelu więziennego.
Inną grupą trudnych sytuacji są tzw. sytuacje indukowane – czyli takie, w których za pomocą bądź presji społecznej, bądź środków masowego oddzia-ływania, lub nakazów odgórnych (albo też za pomocą wszystkich czynników) wymuszone są na człowieku zachowania wewnętrzne i zewnętrzne, które sprzeczne są z jego najgłębszymi dążeniami, z jego sumieniem – znajduje się on w trudnej sytuacji. Są to sytuacje niepełnej świadomości bądź też te, w których trudność bywa rozpoznawana i określona, lecz nie zupełnie wia-domo, jak sobie z nią poradzić16.
Trudne sytuacje nie stanowią jednolitej klasy sytuacji, lecz są grupą zróżnicowaną wewnętrznie17. W literaturze naukowej spotykamy najczęściej podział trudnych sytuacji na pięć rodzajów (za T. Tomaszewskim): 1) sytu-acje deprywacji; 2) sytusytu-acje przeciążenia; 3) sytusytu-acje utrudnienia; 4) sytusytu-acje konfliktowe; 5) sytuacje zagrożenia18. Przewlekłe trudne sytuacje powodują różnorakie zaburzenia dotyczące sfer psychologicznej, fizjologicznej, behawio-ralnej człowieka. Długotrwałe trudne sytuacje uruchamiają szereg mechani-zmów obronnych jednostki, które pomagają zminimalizować lub zredukować niekomfortowe reakcje stresowe, jednakże mechanizmy te nie zmieniają już zastanej sytuacji, a jedynie sposoby jej percepcji. Większość działań instytucji oddziałujących na jednostki przeżywające trudne sytuacje to próby rozwią-zywania ich problemów społecznych, psychologicznych, kontrola zachowań dewiacyjnych oraz uzupełnianie niedostatków rozwojowych19.
15 B. Hołyst, Człowiek w sytuacji trudnej, w: Społeczeństwo Demokracja Edukacja. Nowe Wyzwa-nia w Pracy Socjalnej, red. K. Marzec-Holka, Bydgoszcz 2000, s. 87; B. Hołyst, ZagrożeWyzwa-nia ładu społecznego, t. 1 i 2, Warszawa 2014.
16 B. Hołyst, Człowiek w sytuacji…, op. cit., s. 88.
17 M. Ciosek, Psychologia sądowa…, op. cit., s. 274.
18 Dokładną analizę psychologiczną poszczególnych rodzajów trudnych sytuacji opisuje T. Tomaszewski, op. cit., s. 32–36.
19 E. Goffman, Asylumus Essays on The Socjal Situation of Mental Patiens and other inmetes, New York 1961, za: K. Hurrelamnn, Struktura społeczna a rozwój osobowości, Poznań 1994, s. 84.