W polskich więzieniach karę pozbawienia wolności odbywają również osoby z niepełnosprawnością. Ich niepełnosprawność może swym zasięgiem obej-mować każdą płaszczyznę życia. Zdaniem W. Dykcika, niepełnosprawność można podzielić na ograniczenia fizyczne (stan wewnętrzny i zewnętrzny jednostki), psychologiczne (obiektywizacja), społeczne (socjalizacja). Ogra-niczenia fizyczne dotyczą problemów z narządem wzroku, słuchu bądź też problemy z narządem ruchu. Obiektywizacja dotyczy zaburzenia myślenia, percepcji, komunikacji, motoryki. Zaburzenia socjalizacyjne natomiast wska-zują m.in. na zachowania antyspołeczne i aspołeczne11. Wszystkie te rodzaje zaburzeń stanowią barierę i wyzwanie dla osób nimi dotkniętych, są rów-nież szczególnym wyzwaniem dla personelu penitencjarnego. W stereotypo-wym myśleniu, obiegowych opiniach, osoba z niepełnosprawnością jawi się jako cierpiąca, nieszczęśliwa, niezaradna itp. C. Barnes wskazał, że negatyw-ny wizerunek podsycają mass media, w których to osobę niepełnosprawną prezentuje się jako: godną pożałowania, przedmiot przemocy, groźną i złą, przedmiot drwin, superkalekę, wroga samego siebie, ciężar dla społeczeń-stwa, seksualnie nienormalną, niezdolną do pełnego udziału w życiu spo-łecznym. Ludzie niepełnosprawni często wymykają się z uporządkowanych klasyfikacji, skonstruowanego przez innych wizerunku, nie tylko nie czyniąc ze swych deficytów problemów, a wręcz przekłuwając je na atuty, czasem też nimi manipulując dla uzyskania określonych korzyści.
Nie powinien więc dziwić fakt, iż wśród blisko 78 tys. więźniów jest ponad cztery tys. osadzonych niepełnosprawnych. Ich populacja kształtuje się na zbliżonym poziomie, co można porównać do ogółu ludzi w społeczeń-stwie. Wszystkich osób niepełnosprawnych w polskich więzieniach jest 4283 (stan z 13 października 2014 roku), ale liczba niepełnosprawności wynosi 4845, ponieważ pojedynczy osadzony może borykać się z niepełnosprawno-ścią sprzężoną. Pośród nich tylko, lub aż, 42 osoby poruszają się na wózkach inwalidzkich, natomiast 258 skazanych korzysta z kuli lub kul łokciowych.
Podanie dokładnych liczb nie jest proste z uwagi na rozbieżności pomiędzy liczbą osób z niepełnosprawnością rzeczywistą (biologiczną) a niepełno-sprawnością uznaną przez kompetentny podmiot (prawną). Zgodnie z art. 1 wspomnianej powyżej Ustawy o rehabilitacji, osoby niepełnosprawne posia-dają orzeczenie wydane przez odpowiednie organy, tym samym eliminuje ono z tej grupy osób niepełnosprawnych jednostki, które owych orzeczeń nie posiadają. W warunkach zakładu karnego posiadanie czy nieposiadanie orze-czenia nie jest bynajmniej wyznacznikiem podejmowania wobec osadzonych
11 W. Dykcik, Pedagogika specjalna, Poznań 2006, s. 18.
oddziaływań leczniczych, wychowawczych czy terapeutycznych12. Osoby z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi, upośledzeni umysłowo, uzależnieni od alkoholu albo innych środków odurzających lub psychotropo-wych oraz skazani niepełnosprawni fizycznie – wymagający oddziaływania specjalistycznego, zwłaszcza opieki psychologicznej, lekarskiej lub rehabilita-cyjnej kierowani są do odbywania kary w systemie terapeutycznym (art. 96 i 97 kkw)13. Decyzję w sprawie kierowania do wykonywania kary w systemie terapeutycznym podejmuje: sąd orzekający (art. 62 kk)14, sąd penitencjarny (art. 74 § 1 kkw), komisja penitencjarna w pozostałych przypadkach (art. 76 § 1 pkt 2 kkw). Zgodnie z formalnymi zapisami skazani odbywający karę w sys-temie terapeutycznym powinni być umieszczani w oddziale terapeutycznym o określonej specjalizacji15. W przypadku pojawienia się jakichkolwiek nowych okoliczności, które mogą mieć wpływ na klasyfikację skazanych, niezwłocz-nie weryfikuje się decyzję wydaną przez powyższe organy. W systemie tym zabiega się szczególnie o powstrzymanie procesu pogłębiania się patologiza-cji skazanych, następuje przywracanie równowagi psychicznej osób i podno-szenie ich poziomu zdolności do umożliwienia im współżycia społecznego i samodzielnego dawania sobie rady z trudami życia. W przeciwieństwie do zwykłego i programowanego systemu odbywania kary pozbawienia wolności system terapeutyczny budzi najmniej kontrowersji, prawdopodobnie dlatego że w znacznym stopniu oparty jest na wcześniej funkcjonujących oddziałach dla skazanych wymagających stosowania szczególnych środków
leczniczo-12 Dla przykładu można wskazać, że w 2010 roku w oddziałach terapeutycznych dla skaza-nych z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi i upośledzoskaza-nych umysłowo, gdzie karę odbywają prawie wyłącznie osoby z niepełnosprawnością, orzeczeniem o jego stopniu legity-mowało się zaledwie 460 osób. Zob. J. Kudlak, A. Zboja-Domowicz, Funkcjonowanie oddziałów terapeutycznych dla skazanych z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi lub upośledzonych umysłowo, w: Oddziaływania penitencjarne i terapeutyczne w zakładach karnych i aresztach śledczych, red. T. Głowik, Warszawa 2011, s. 81.
13 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. z 1997 roku Nr 90, poz. 557, z późn. zm.).
14 Procedura ta ma miejsce na wcześniejszym etapie postępowania karnego i dla oceny stanu zdrowia psychicznego sprawcy sąd ma możliwość skorzystania z licznych informacji i narzędzi, włącznie z opiniami biegłych uzyskanymi dzięki obserwacji sprawcy w zakładzie leczniczym.
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku – Kodeks karny (Dz. U. z 1997 roku Nr 88, poz. 553, ze zm.).
15 Wykaz jednostek penitencjarnych, w których funkcjonują oddziały terapeutyczne dla osób uzależnionych od alkoholu, dla osób uzależnionych od środków odurzających lub sub-stancji psychotropowych, dla osób z zaburzeniami psychicznymi lub upośledzonych umysłowo, zamieszczę w aneksie do niniejszej pracy. Wydawać by się mogło, iż zakłady karne posiadają wystarczającą liczbę oddziałów terapeutycznych. Biorąc jednak pod uwagę, że aktualnie w dys-pozycji więziennictwa polskiego pozostaje 70 aresztów śledczych i 87 zakładów karnych – to liczba 44 oddziałów na 157 jednostek penitencjarnych nie rysuje zbyt optymistycznej wizji.
-wychowawczych. W oddziałach tych od wielu lat dbano o zatrudnianie specjalistycznego personelu penitencjarnego, prowadzono ze skazanymi szeroko rozumianą terapię indywidualną i grupową, stosowano odstępstwa regulaminowe16. Obecnie również dba się o bogatą ofertę specjalistycznych oddziaływań leczniczych, rehabilitacyjnych i terapeutycznych17, ponieważ przestępczość osadzonych w systemie terapeutycznym determinowana jest przez takie właściwości, jak: zaburzenia psychiczne, uzależnienie od alkoholu, uzależnienie od środków odurzających lub psychotropowych czy zaburzenia preferencji seksualnych. Tworzone są dla nich oddziały o określonej specjal-ności (Kodeks karny wykonawczy nie przewiduje dla tych skazanych odrębnego zakładu karnego). Z założenia system terapeutyczny jest systemem przejścio-wym, dlatego jeśli skazany był w nim umieszczony ze względów wychowaw-czych lub na czas niezbędny do przeprowadzenia terapii antyalkoholowej, antynarkotykowej18 i nie boryka się z poważnymi zaburzeniami osobowości, zachowania, kierowany jest zgodnie ze swoim wyborem do zwykłego lub programowanego systemu wykonywania kary.
16 Już w ustawie o organizacji więziennictwa z 1939 roku wyodrębniono formalnie specjalne więzienia dla skazanych niepełnosprawnych psychicznie i fizycznie. Kodeks karny wykonawczy z 1969 roku także przewidywał odrębne zakłady dla skazanych wymagających stosowania szczególnych środków leczniczo-wychowawczych. Jednak dopiero po wejściu w życie kkw z 1997 roku wykonywanie kary pozbawienia wolności wobec skazanych niepełno-sprawnych zostało ujęte jako system. To przedsięwzięcie, zdaniem T. Kolarczyka, to „dobitny dowód dalszego eksponowania w postępowaniu karno-wykonawczym zasady indywiduali-zacji”. T. Kolarczyk, Terapeutyczny system wykonywania kary pozbawienia wolności, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 1995, nr 10, s. 38. Zob. Ewelina Silecka, Nowe formy i metody pracy penitencjarnej ze szczególnym uwzględnieniem systemu programowanego oddziaływania, Poznań 2005 (niepublikowana rozprawa doktorska).
17 Jak słusznie zwraca uwagę T. Głowik, oddziaływania te mogą dotyczyć każdej pozbawionej wolności osoby, „dotyczą one również wielości i różnorodności oddziaływań, począwszy od bycia dla skazanych powiernikiem sprawach rodzinnych związanych z pobytem w zakładzie karnym (…), po interwencje zapobiegania zachowaniom autoagresywnym, w tym samobójstwom. Rzadko nazywane są terapią. Bez wątpienia okazują się jednak bardzo terapeutyczne w rozumieniu ich lecz-niczych właściwości bądź w rozumieniu ich skuteczności”. Bynajmniej nie dopuszcza się stosowa-nia wszelkich metod i środków, będących funkcją osobowości skazanego, m.in. metod wychowastosowa-nia, resocjalizacji, rehabilitacji, rewalidacji. Indywidualizacji w procesie wykonywania kary podlegają usankcjonowane przez ustawodawcęmetody i środki oddziaływania penitencjarnego. Niezmienną pozostaje zaś reguła, aby dostosować metody i środki do uprzednio rozpoznanych, dzięki diagnozie cech osobowości sprawcy. Szerzej na ten temat: T. Głowik, Relacje terapeutyczne w więzieniu – spo-tkanie personalne, „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 2007, z. 1; P. Szczepaniak, Kara pozbawienia wolności a wychowanie, Kalisz–Warszawa 2003, s. 24 i n.
18 W niniejszym artykule pomijam problematykę profilaktyki, leczenia i rehabilitacji antyalkoholowej i antynarkotykowej w zakładach karnych, ponieważ przekracza ona ramy niniejszego opracowania.