Niepełnosprawność to termin, który od dawien dawna funkcjonuje w prze-strzeni społecznej. Czym innym jednak jest wyłącznie operowanie samym terminem, czym innym zaś jego zrozumienie, a jeszcze czymś innym usto-sunkowanie się do osób z niepełnosprawnością, bezpośredni z nimi kontakt, wejście w relację. Przez lata powstała cała gama mniej lub bardziej stygmaty-zujących słów opisujących osoby borykające się z problemami o różnej etiolo-gii i różnym nasileniu, utrudniających im społeczne funkcjonowanie, tak jak choćby: inwalidztwo, kalectwo, ułomność, upośledzenie umysłowe, imbecy-lizm, ociężałość umysłowa. Pomimo że społeczeństwo od najdawniejszych czasów musiało mierzyć się z kwestią niepełnosprawności, to podejmowane próby opisywania i wyjaśniania rozmaitych aspektów niepełnosprawności wpływają na rozmaite sposoby jej interpretowania, postrzegania, ustosunko-wania się wobec osób niepełnosprawnych. Wystarczy chociażby przywołać nurt przedstawicieli tzw. mentalności tajgejskiej, którzy wzorem starożyt-nych Spartan uśmiercających swych niepełnosprawstarożyt-nych poprzez zrzucanie ich w otchłanie wąwozów Tajgetu, opowiadają się za odsuwaniem,
zabija-niem słabszych i/lub niepełnosprawnych w imię litości1, dobra ogółu2 czy czystości rasy3. Mimo upływu czasu, rozwoju nauki, deklarowanej empatii, inkluzji społecznej oraz praktyk realizujących idee pedagogiczne adresowane do osób z niepełnosprawnością nadal pozostawiają wątpliwości, na ile ten deklarowany optymizm ma szanse urzeczywistnić się w przestrzeni spo-łecznej? Zdaniem Hartmanna, obok dążenia do społeczeństwa inkluzyjnego mamy dziś do czynienia z czymś zupełnie przeciwstawnym, określanym jako ekskluzywność społeczna i homogeniczność elit. Skutkiem tych procesów są rosnące podziały społeczne i wykluczanie słabszych warstw społeczeństwa.
Z jednej strony można to traktować jako zagrożenie dla osób z niepełno-sprawnością, z drugiej jednak trzeba być przygotowanym na pluralistyczne poglądy różnych warstw społecznych i powstające nieustannie nowe antago-nizmy. Inkluzja tak, ale nie za wszelką cenę, a raczej przy poszanowaniu praw i opinii niepełnosprawnych, i pełnosprawnych członków społeczeństwa oraz przy tworzeniu systemowych rozwiązań. Następstwem postępu i rozwoju, a tym samym swoistym zagrożeniem są m.in. zaawansowane możliwości me-dycyny prenatalnej i biotechniki, dzięki którym można uniknąć powołania do życia osoby z niepełnosprawnością. Technologia genetyczna – jak napisał Fukujama, da nam w przyszłości „idealne dzieci obdarzone idealnymi cecha-mi”. Podążanie za ideałem, kult ciała i piękna, tworzenie ludzi bez skaz i wad obarczone jest prawdopodobieństwem i niebezpieczeństwem powrotu do lan-sowanych niegdyś prymitywnych poglądów o osobach z niepełnosprawno-ścią jako „odmieńcach”, „podrzutkach” czy gatunku massa carnis, tj. „płodach szatańskich bez duszy”. Każde życie jest konstytutywnie powierzone danemu człowiekowi. Przeciwwagą zatem dla powyższych poczynań niech będzie ety-ka i to taki jej rodzaj, który zakłada afirmację życia i prawo do nauki ety-każdego człowieka, bez względu na to, czy jest on dotknięty niepełnosprawnością czy też nie. „To, co uważane jest za dobre i słuszne, nie może być uzależnione od
ja-1 Zob. M. Andrzejewski, Prawa dzieci niepełnosprawnych, w: Konwencja o prawach dziecka.
Analiza i wykładnia, pr. zb. pod red. T. Smyczyńskiego, Poznań 1999, s. 328; podaję za: E. Toma-sik, Problematyka teleologiczna i deontologiczna w pedagogice specjalnej, w: Wybrane zagadnienia pedagogiki specjalnej, red. E. Tomasik, Warszawa 1997, s. 14 i n.
2 Arystoteles w Etyce Nikomachejskiej świadomie wypowiadał się na temat „przejawów prze-rażającego bytu”, który powstał w wyniku choroby lub okaleczenia. W Atenach mord na „tych bezużytecznych” także traktowano jako konieczność Zob. O. Speck, Osoby z niepełnosprawnością intelektualną. Podręcznik dla celów wychowawczych i edukacyjnych, Gdańsk 2015, s. 14 i n.
3 W świetle naukowych badań medycznych w XIX wieku niepełnosprawność intelektu-alną uznano za anomalię i zaczęło wzrastać zjawisko wykluczania społecznego tychże osób.
Darwinizm społeczny wyraźnie wskazywał na dominację najsilniejszych i tym samym elimina-cję najsłabszych. Upośledzenie umysłowe stało się „życiem niewartym życia”, stąd w Stanach Zjednoczonym wraz z lansowanymi poglądami wykształciła się pierwsza koncepcja eugeniki negatywnej. Ibidem.
kichkolwiek warunków czy działań i podlegać relatywizacji; to, co dobre i słusz-ne, nie może zatem implikować jakiejkolwiek formy wykluczenia czy selekcji”4. Jest cechą współczesnej cywilizacji i wspomnianego jej rosnącego poziomu i rozwoju zwiększająca się liczba osób, które nie są w stanie samodzielnie rozwiązywać swoich problemów czy w ogóle bez pomocy innych osób funk-cjonować, na skutek wrodzonych wad organicznych, urazów czy przebytych chorób5. Zjawisko „odchylenia od normy” towarzyszy nam od zarania dzie-jów – było, jest i będzie obecne w społecznej rzeczywistości. Można jednak stwierdzić, że ta dzisiejsza „norma staje się coraz wyższa”6. Odchylonym od normy można być w sensie psychicznym, fizycznym, moralnym, społecznym, dlatego pojęcie niepełnosprawności jest wieloznaczne i wielopłaszczyznowe i może być rozpatrywane w ujęciu medycznym, prawnym czy społecz-nym. „Czynnikiem utrudniającym jednoznaczny odbiór pojęcia „niepełno-sprawny” są bez wątpienia ogólne i szczegółowe informacje tworzone m.in.
na użytek medyczny, prawny czy pedagogiczny. Uwzględniają one aspekt biologiczny (uszkodzenie), funkcjonalny (niepełnosprawność) i psychospo-łeczny (upośledzenie). Przypisują naruszonej sprawności organizmu wymiar czasowy lub trwały. To powoduje, że wciąż nie wszyscy zdają sobie sprawę z zawierania się w pojęciu „niepełnosprawni” szeregu różniących się pod wieloma względami grup”7.
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) wprowadza następujące pojęcia niepełnosprawności, uwzględniające stan zdrowia człowieka. Wskazuje na:
niesprawność (impariment), rozumianą jako każdą utratę sprawności lub nieprawidłowość w budowie czy funkcjonowaniu organizmu pod względem psychologicznym, psychofizycznym lub anatomicznym; niepełnosprawność (disability), czyli każde ograniczenie bądź niemożność (wynikające z nie-sprawności) prowadzenia aktywnego życia w sposób lub w zakresie uznawa-nym za typowe dla człowieka oraz ograniczenia w pełnieniu ról społecznych (handicap), tj. ułomność określonej osoby wynikająca z niesprawności lub niepełnosprawności, ograniczająca lub uniemożliwiająca pełną realizację roli społecznej odpowiadającej wiekowi, płci oraz zgodnej ze społecznymi i kul-turowymi uwarunkowaniami8.
„...osoby, które mają długotrwale naruszoną sprawność fizyczną, umy-słową, intelektualną lub w zakresie zmysłów, co może, w oddziaływaniu
4 Ibidem, s. 77.
5 F. Wojciechowski, Szanse i zagrożenie okresu dorastania osób niepełnosprawnych, w: Pedago-gika specjalna – kontynuacja tradycji dla przyszłości, red. K. J. Zabłocki, D. Grajewska, Warszawa 2004, s. 25.
6 Z. Sękowska, Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Warszawa 1998, s. 45.
7 D. Gorajewska, Fakty i mity o osobach z niepełnosprawnością, Warszawa 2006, s. 17.
8 http://www.unic.un.org.pl/niepelnosprawnosc/definicja.php (dostęp z dnia: 28.07.2015).
z różnymi barierami, utrudniać im pełny i skuteczny udział w życiu społecz-nym, na zasadzie równości z innymi osobami”, to definicja skonstruowana w Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych9.
„...osoby, których sprawność fizyczna, psychiczna lub umysłowa trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych…” uznane zostały z kolei za niepełno-sprawne w świetle Uchwały Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 1 sierpnia 1997 roku – Karta Praw Osób Niepełnosprawnych. Natomiast definicja osoby niepełnosprawnej, zgodnie z Ustawą z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabi-litacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2011 roku Nr 127, poz. 721 z późn. zm.), brzmi: „niepełnosprawnymi są osoby, których stan fizyczny, psychiczny lub umysłowy trwale lub okre-sowo utrudnia, ogranicza bądź uniemożliwia wypełnianie ról społecznych, a w szczególności ogranicza zdolności do wykonywania pracy zawodowej”.
Ustawa określa również trzy stopnie niepełnosprawności: znaczny, umiarko-wany i lekki.
Na podstawie badań przeprowadzonych w 2011 roku w ramach Naro-dowego Spisu Powszechnego oszacowano, że w Polsce żyje 12,2 proc. osób z różnorodną niepełnosprawnością10. Wśród nich znajdują się osoby, dla których niepełnosprawność nie stanowi przeszkody w realizowaniu się w określonej roli w życiu społecznym, niejednokrotnie publicznym, są też osoby nieskłonne bądź niezdolne do realizowania się w rolach społecznych, często wykluczane – wykluczające się. W tej grupie można także spotkać osoby nieprzestrzegające norm prawnych i popełniające takie same czyny zabronione jak pozostali przestępcy.
9 Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych i protokół fakultatywny do niej zostały przyjęte przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 13 grudnia 2006 roku, na mocy rezolucji nr 61/106. Konwencja i protokół zostały otwarte do podpisu 30 marca 2007 roku dla państw oraz dla organizacji integracji regionalnej. Tego dnia konwencję podpisało 81 państw, w tym Polska. Dnia 6 września 2012 roku prezydent RP Bronisław Komorowski ratyfikował Konwencję (Dz. U. z 2012 roku, poz. 1169).
10 http://www.niepelnosprawni.gov.pl/p,79,informacje-i-dane-demograficzne (dostęp z dnia: 28. 07.2015). Dana jednostka może borykać się z jednym rodzajem niepełnosprawności, ale też może posiadać więcej niż jedno schorzenie narządów: ruchu, słuchu, wzroku, krążenia, neurologiczne i inne. Warto w tym miejscu przytoczyć kilka faktów na temat niepełnospraw-ności: niepełnosprawność jest pojęciem względnym, jest wiele przyczyn niepełnosprawności, niepełnosprawność nie wynika tylko z ograniczeń człowieka, niepełnosprawność jest zjawiskiem wielowymiarowym i ponadczasowym, każdy może stać się człowiekiem niepełnosprawnym, osoby z niepełnosprawnością żyją w każdej części świata, w Polsce jest ponad pięć mln ludzi z niepełnosprawnością, liczba osób z niepełnosprawnością wzrasta, osoby z niepełnosprawnością stanowią największą mniejszość na świecie, zob. D. Gorajewska, Fakty i mity o osobach z niepełno-sprawnością, Warszawa 2006, s. 105.