Mając na uwadze konieczność pomocy ofiarom przestępstw w 1999 roku, Ministerstwo Sprawiedliwości – we współpracy z instytucjami i organizacja-mi rządowyorganizacja-mi i pozarządowyorganizacja-mi – przygotowało Kartę Praw Ofiary. Polska Karta Praw Ofiary określa, iż ofiarą jest osoba fizyczna, której dobro prawem chronione zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestęp-stwo, a także jej najbliżsi. W przedmowie przeczytać można, iż „Karta praw ofiary powołuje się na zagwarantowaną w Konstytucji przyrodzoną i niezby-walną godność człowieka i obywatela, będącą źródłem jego wolności i praw, które władze publiczne mają obowiązek szanować i chronić oraz fakt, iż Rzeczpospolita Polska jest państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej, w którym każdy ma obowiązek przestrzegania prawa, a także zalecenia wypracowane przez międzynarodową społeczność, kształtujące politykę postępowania z ofiarami przestępstw”. Jak podkreśli-ła H. Suchocka, ówczesny minister sprawiedliwości, karta jest zestawieniem obowiązujących praw przysługujących ofiarom przestępstw. Jej treść obejmu-je zagadnienia: czego i od kogo ofiary przestępstw mogą się domagać. Ma służyć pomocą dla każdego pokrzywdzonego w sytuacji, gdy jego prawa nie są respektowane oraz przypominać policjantom, prokuratorom i sędziom, że dążąc do zebrania materiału dowodowego oraz ustalenia i osądzenia faktycz-nych sprawców przestępstw, nie mogą zapominać o szczególnej sytuacji po-krzywdzonego. Jednocześnie podkreślone zostały prawa ofiary, do których zaliczyć można prawo do pomocy; godności, szacunku i współczucia; wolno-ści od wtórnej wiktymizacji; dostępu do wymiaru sprawiedliwowolno-ści; mediacji i pojednania ze sprawcą; do restytucji i kompensacji. Prawa te oznaczają, że każda ofiara ma mieć realny dostęp i możliwość do skorzystania z procedur
17 https://www.mswia.gov.pl/pl (dostęp z grudnia 2015).
gwarantujących realizację praw, szczególnie, gdy są one naruszane lub nie-wypełniane. Prawa te, choć gwarantowane, nie oznaczają „zlikwidowania”
w ofierze obaw, które dotyczą składania zeznać, gdy oskarżony przebywa na sali rozpraw, obaw, że kara nie będzie wystarczająca, aby powstrzy-mać sprawcę od popełnienia kolejnego przestępstwa, a także obawy przed próbą zastraszenia ofiary przez sprawcę, obawy o wiedzy sprawcy o miej-scu zamieszkania ofiary oraz lęku o życie czy zdrowie ofiary. Czasem obawy dotyczą także sytuacji, w której ofiara będzie „zmuszona” podczas rozpra-wy ujawnić szczegóły ze swojego życia prywatnego, których wolałaby nie nagłaśniać. Zrozumiałą obawą jest także ta, która dotyczy uniknięcia przez sprawcę kary lub jego ucieczki jeszcze przed rozprawą18. Poczucie, iż sprawca przestępstwa przebywa w zakładzie karnym, może dać chwilowe poczucie uwolnienia od problemu, pewnej formy odwetu czy zadośćuczynienia, ale jednocześnie uruchomić obawę, iż będzie miał on możliwość wcześniejszego wyjścia na wolność, przy jednoczesnym braku psychicznego przygotowania ofiary do możliwości zetknięcia się ze swoim oprawcą19.
Pomoc osobom starszym to przede wszystkim zwrócenie uwagi na edu-kację w zakresie przeciwdziałania różnym formom wykorzystywania osób w tej grupie wiekowej. Edukacja jest pojęciem szerokim, ale w tym rozumieniu chodzi o uczulenia opiekunów, sąsiadów i rodzin osób starszych, aby podej-mowali temat zagrożeń w rozmowach. Celne wydaje się także nagłaśnianie spraw w mediach, oferowanie ulotek, poradników osobom starszym o zagro-żeniach i formach pomocy, choć należy podkreślić, że te działania przyniosą skutek wówczas, gdy będą czytelne, zrozumiałe i wskażą na konkretne rozwiązania. W przypadku mediów nie powinno zamienić się to w politykę strachu, która przynosi zysk komercyjnym formom przekazu, ale ma służyć podawaniu rzetelnych informacji o przestępstwach i możliwościach ochrony przed nimi. Wiedza daje szansę poradzenie sobie w sytuacji zagrożenia, walki z problemem poprzez kontakt z innym człowiekiem, uzyskanie od niego informacji. Jest to, jak pisze Z. Szarota, konsekwencja przynależności człowieka do sieci społecznych, zarówno tych formalnych grup odniesienia i instytucji, jak i nieformalnych. „Do zasobów wsparcia społecznego należą:
zasoby rodzinne i pozarodzinne – grupy nieformalne (sąsiedzi, przyjaciele, znajomi, współpracownicy, członkowie grupy wyznaniowej), czyli pier-wotne grupy wsparcia oraz wtórne grupy wsparcia, czyli struktury formalne (instytucje, stowarzyszenia, doradcy oraz osoby zawodowo przygotowane do
18 Jestem pokrzywdzony przestępstwem i co dalej? Informator pokrzywdzonego, red. T. Sroka, Kraków 2008.
19 Szerzej na temat strachu odczuwanego przez ludzi starszych przed przestępstwem:
J. Czapska, Zapobieganie wiktymizacji ludzi starszych, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjolo-giczny” 1999, Rok LXI, z. 1.
niesienia pomocy, grupy samopomocowe)”20. Coraz większą rolę odgrywają także Kościoły, które nie tylko ostrzegają przed niebezpieczeństwami i zagro-żeniami, ale także przekazują informacje na temat odbywających się warsz-tatów czy spotkań osób starszych z przedstawicielami np. Policji. Działania profilaktyczne realizowane są także podczas spotkań w klubach seniorów;
odbiorcami są także studenci Uniwersytetów Trzeciego Wieku, mieszkańcy domów pomocy społecznej. Działania prowadzone wobec tych osób starszych, które aktywnie uczestniczą w życiu społecznym, są ułatwione, gdyż nie ma problemu z dotarciem do odpowiedniej grupy odbiorców. Problem stanowią osoby, które nie są w stanie, ze względów np. zdrowotnych lub też niechęci, niewiedzy o spotkaniach, szkoleniach, warsztatach, uczestniczyć w tych działaniach. Szansą na przekazanie informacji ostrzegających o oszustach są programy telewizyjne lub radiowe na powyższy temat. Warto zaznaczyć, iż komendy wojewódzkie poprzez stacje/kanały regionalne informują o nie-bezpieczeństwie oszustwa, przekazując ostrzeżenia na pasku informacyjnym, np. podczas trwania dzienników regionalnych lub innych programów, które cieszą się dużą oglądalnością. Szanse na uzyskanie pozytywnych rezultatów zwiększają się w momencie zaangażowania się w problem różnych osób z różnych placówek/instytucji.
System pomocy kierowany dla ofiar przestępstw funkcjonuje, jak pisze E. Bieńkowska21, w wielu krajach. Jest on zróżnicowany, często sformali-zowany w mniejszym lub większym stopniu, ale podstawowe nastawienie i założenie dotyczy właśnie pomocy osobom pokrzywdzonym przestęp-stwem, w tym także osobom starszym.
Wnioski
Przeciwdziałanie przestępstwom możliwe jest poprzez rzetelne informo-wanie o zagrożeniach nie tylko w mediach, lecz także poprzez działania na szczeblu lokalnym. Dotyczyć mogą one zarówno prelekcji na temat przemocy stosowanej wobec osób starszych, konsekwencji z nią związanych, ale także możliwości wyjścia z tak trudnej sytuacji. Prelekcje obejmować powinny za-równo słuchaczy Uniwersytetów Trzeciego Wieku, klubów seniora, domów pomocy społecznej, ale także osób poinformowanych o nich, poprzez np. Ko-ścioły. Przydatne są też warsztaty organizowane przez komendy wojewódz-kie Policji, które dotyczą następujących kwestii:
20 Z. Szarota, Wsparcie społeczne i polityka społeczna wobec późnej dorosłości i starości, w: Sta-rość. Między diagnozą a działaniem, red. R. J. Kijak, Z. Szarota, Warszawa 2013, s. 23.
21 E. Bieńkowska, Wiktymologia…, op. cit., s. 45.
1) zwrócenia uwagi na kwoty pieniędzy, które senior pozostawia w domu lub zabiera podczas wyjścia, a także podkreślenie, aby nie przeprowa-dzać transakcji z akwizytorami i inkasentami;
2) informacji dotyczących wykonywania w prawidłowy sposób tele-fonów sprawdzających osobę, która chce pobrać od nich pieniądze.
Podkreślenie wykonywania tych połączeń tylko po rozłączeniu się z osobami dzwoniącymi i tylko na numery odpowiadające numerom policyjnym;
3) kontaktu z placówką/instytucją, na którą powołuje się osoba wykonu-jąca telefon lub odwiedzawykonu-jąca osobę starszą – ale nie na numer podany przez wskazaną osobę;
4) zapamiętywania rysopisu sprawcy, pokazywanie wzorów legitymacji;
5) unikania miejsc mało uczęszczanych, tzw. skrótów, zwłaszcza w sytu-acji uprzedniego wypłacenia gotówki;
6) stosowania zasady „ograniczonego zaufania” wobec nieznajomych osób.
Propagowanie idei bycia ostrożnym, aby nie narazić się na bycie osobą pokrzywdzoną oszustwem, odbywać się może przez uczestnictwo w kon-ferencjach z udziałem znanych aktorów lub czytanie poradników skierowa-nych bezpośrednio do seniora. Poradniki te powinny jednak być napisane w sposób czytelny, zarówno co do treści, jak i czcionki, która nie zniechęci do czytania. W działaniach na rzecz zapobiegania staniu się ofiarą oszustwa warto zaangażować też prawdziwych wnuczków, którzy uczuleni na pro-blem oszustw, przekażą niezbędne informacje swoim dziadkom. Zaanga-żowanie młodego pokolenia w profilaktykę wydaje się słuszną drogą, gdyż oprócz międzypokoleniowej wymiany informacji daje możliwość uwiary-godnienia informacji przekazywanych przez obce osoby, które przecież są z seniorami określony czas podczas prelekcji czy warsztatów. Szukanie przez seniorów pomocy w przedstawionych powyżej sytuacjach zapobiega izolowaniu się ich, pozostaniu samotnym w przypadku zaistniałych proble-mów, a przede wszystkim zwiększa szansę na poradzenie sobie z trudną sytuacją w przyszłości.
Bycie ofiarą przestępstwa wiąże się z obawą stania się nią po raz kolejny;
strach ten ma swoje uzasadnienie w poprzednich przeżyciach, ale jednocze-śnie może też spowodować mobilizację sił do działania na rzecz ochrony siebie i swojego mienia. Bycie ofiarą nie powinno i nie jest powodem do wstydu, warto czasem wykorzystać swoje doświadczenie do ostrzegania innych przed popełnianiem tych samych czy podobnych błędów w relacji oszust–poszkodowany, sprawca przemocy – ofiara przemocy.
Bibliografia
Arystoteles, Retoryka, ks. I, przeł. H. Podbielski, Warszawa 1988.
Bedyńska S., Brzezicka A., Korzeniowski K., Radkiewicz P, Skarżyńska K., Przemoc w rodzinie wobec osób starszych i niepełnosprawnych. Raport z badania ogólnopolskiego, Warszawa 2009.
Bezpieczne życie seniorów. Wielkopolski program profilaktyczny – poradnik.
Bieńkowska E., Osoby starsze grupą o podwyższonym stopniu ryzyka wiktymizacji, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i socjologiczny” 1999, Rok LXI, z. 1.
Bieńkowska E., Wiktymologia. Zarys wykładu, Warszawa 2000.
Czapska J., Zapobieganie wiktymizacji ludzi starszych, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1999, Rok LXI, z. 1.
Hołyst B., Wiktymologia, Warszawa 1997.
Hołyst B., Rola ofiary w genezie zabójstwa, „Państwo i Prawo” 1964/4.
Jestem pokrzywdzony przestępstwem i co dalej? Informator pokrzywdzonego, red. T. Sroka, Kraków 2008.
Johnson T., Clinical issues In the definition of elder mistreatment, w: Elder Abuse: Conflict In the Family, red. K. A. Pillemer, R. S. Wolf, Dover 1986.
Kryminologia, red. J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, Gdańsk 2001.
Kuć M., Wiktymologia, Warszawa 2010.
Pospiszyl I., Ofiary chroniczne. Przypadek czy konieczność, Warszawa 2003.
Przemoc w rodzinie wobec osób starszych i niepełnosprawnych. Poradnik dla pracowników pier-wszego kontaktu, red. D. Jaszczak-Kuźmińska, K. Michalska, Warszawa 2010.
Słownik Języka Polskiego, red. nauk. M. Szymczak, Warszawa 1998.
Solarska A., Przemoc wobec osób starszych, Biuro Pełnomocnika Rządu do Spraw Równego Traktowania.
Szarota Z., Wsparcie społeczne i polityka społeczna wobec późnej dorosłości i starości, w: Starość.
Między diagnozą a działaniem, red. R. J. Kijak, Z. Szarota, Warszawa 2013.
Szukalski P., Ageizm – przejawy indywidualne i instytucjonalne, w: Człowiek dorosły i starszy w sytuacji przemocy, red. M. Halicka, J. Halicki, A. Sidorczuk, Białystok 2009.