65 granic, wzmacniania tychże granic oraz kontroli. Są one uszeregowane według kolejności od najmniej do najbardziej zakłócających tok lekcji. Dzięki temu nau-czyciel-badacz może zorientować się, jak bardzo interwencyjnej strategii użył i czy wymaga ona znacznego, czy też niewielkiego zaburzenia w przebiegu lekcji.
W drugiej części narzędzia zidentyfikowano 46 zachowań problemowych, m.in. takich jak: absencja, gniew, problemy z koncentracją uwagi, niemożność uspokojenia się, kłamstwa, nieśmiałość, bójki, brak higieny, agresja fizyczna, podejrzenie o używanie narkotyków, kradzież, brak motywacji, przeszkadzanie innym czy rozmawianie oraz wiele innych.
Wskazania dla nauczycieli do poruszania się po podręczniku są w związku z powyższym następujące: kiedy nauczyciel zidentyfikuje już poziom motywacji ucznia i przeważający styl zachowania, zacznie się wyłaniać jego profil osobo-wości. Ta informacja wyposaży nauczyciela-badacza w wyjątkowe narzędzia iden-tyfikacji: a) jaka może być najbardziej skuteczna metoda komunikacji; b) pomoże wybrać odpowiednie strategie motywowania ucznia; c) pozwoli uniknąć tworzenia stresujących i problemowych zachowań; d) wskaże najbardziej skuteczny styl nauczania. Tak więc ażeby dobrze posłużyć się tym narzędziem, należy wyszukać problem, zaznaczyć poziom motywacji ucznia i jego styl zachowania, a stosowną (zaproponowaną) strategię będzie można odnaleźć w załączonym w podręczniku spisie zachowań problematycznych i tam zapoznać się z jej szczegółowym opi-sem. Jest to techniczna strona zadania stojącego przed nauczycielem-badaczem. Oprócz tego niezbędna i konieczna wydaje się jego ciągła refleksja i konfronto-wanie jej z rzeczywistością edukacyjną.
Zaproponowane narzędzie badawcze jawi się jako konkretny i praktyczny przewodnik, szczególnie użyteczny dlatego, że ukazuje nie tylko jedno podejście, lecz kilka alternatyw dla każdej napotkanej kwestii oraz pozwala nauczycielowi--badaczowi na modyfikacje i zaadoptowanie wybranych strategii, a także wybór strategii interwencji odpowiedni, jego zdaniem, do określonej grupy wiekowej, w której znajduje się uczeń. Dodatkowo, powodowani zindywidualizowanym po-dejściem do oceny stylu zachowania i poziomu motywacji każdego z uczniów, nauczyciele-badacze mogą użyć strategii, które sprawdzą się w kontekście różnic rodzajowych, kulturowych czy etnicznych.
4.5. Dobór i charakterystyka badanej grupy
Próbując odpowiedzieć na postawione pytania badawcze, przeprowadzono zaplanowane badania. Spośród 195 szkół podstawowych (nauczyciele klas I-III, klas IV-VI), gimnazjów i szkół średnich (liceów ogólnokształcących, techników i zasadniczych szkół zawodowych) powiatu bydgoskiego, tucholskiego i inowro-cławskiego oraz 127 szkół podstawowych, gimnazjów i szkół średnich miasta Bydgoszczy wybrano losowo 10 szkół z każdej grupy. W tej grupie z każdego
szczebla edukacji wyłoniono losowo pierwszą grupę badawczą 45 nauczycieli płci męskiej i żeńskiej (15 nauczycieli ze stażem do 5 lat, 15 ze stażem od 5 do 10 lat oraz 15 ze stażem powyżej 10 lat pracy). W sumie do badań zaproszonych zostało 270 nauczycieli z miast poniżej 100 tysięcy mieszkańców i 270 nauczycieli z miasta Bydgoszczy (liczącego ok. 360 tysięcy mieszkańców). Do badań przy-stąpiło 516 nauczycieli z zaplanowanej grupy 540. Grupy zróżnicowane były pod względem stażu, płci, środowiska szkoły, statusu w rozwoju zawodowym oraz realizowanego przedmiotu nauczania.
Badania przebiegały dwuetapowo. Objęto nimi 516 osób – 403 kobiety i 106 mężczyzn. Od siedmiu osób nie uzyskano odpowiedzi na temat ich płci. Przewa-żali wśród nich ludzie ze średnią wieku 36,6 (41,5% respondentów było w wieku 31-40 lat). Stosunkowo wysoko był też reprezentowany przedział wieku do lat 30 (26,9%) oraz nie mniej liczny przedział od 41 do 50 lat (22,1%). Tylko 4,7% w badanej grupie to nauczyciele po 50. roku życia. 4,8% badanych nie przyznało się do swojego wieku.
Duży odsetek badanej grupy stanowili zarówno nauczyciele o ustabilizowanej pozycji zawodowej, to jest 35,3% nauczyciele dyplomowani, jak i nauczyciele na drugim stopniu awansu zawodowego, a więc nauczyciele kontraktowi – 30,6%. Nauczycieli mianowanych odnotowano 27,9%. Najmniej liczną grupę stanowili nauczyciele stażyści – 5,6%, a trzy osoby nie udzieliły na to pytanie odpowiedzi w ogóle.
Zgodnie z założeniami udało się pozyskać do badań w miarę zrównowa-żony odsetek nauczycieli wszystkich szczebli kształcenia: klas I-III (14,5%), klas IV-VI (11,6%), gimnazjów (11,4%), liceów ogólnokształcących (10,5%), nauczy-ciele techników i zasadniczych szkół zawodowych ujęci zostali pod względem liczebności w grupę jednolitą, ponieważ znakomita większość z nich pracuje w obydwu typach szkół – 27,9% (w badaniu brały udział zespoły szkół, w których pracuje ta sama kadra pedagogiczna w obydwu typach placówek). Jeśli chodzi o nauczane przedmioty, to w badanej grupie dominowali nauczyciele tzw. „języ-kowcy” 30,4% (nauczyciele języka polskiego i języków obcych). Bardzo liczną grupę 20% stanowili nauczyciele przedmiotów ścisłych (nauczyciele matematyki, fizyki, biologii, chemii, geografii, techniki, informatyki). Trzecią co do wielkości grupę reprezentowali nauczyciele edukacji wczesnoszkolnej – klas I-III (13%). Przedmiotów zawodowych nauczało w badanej populacji 12% respondentów, a przedmiotów humanistycznych (oprócz języków) – 7,8%. Nauczyciele wycho-wania fizycznego stanowili 7,6%. Nauczyciele religii zostali potraktowani jako kolejna grupa i reprezentowali 3,5% badanych, nauczyciele przedmiotów arty-stycznych – 1,7%, a 0,6% stanowili nauczyciele przysposobienia obronnego. W badaniu wzięły udział idealnie równoliczne grupy osób z dwóch planowa-nych środowisk szkolplanowa-nych. Miasto powyżej 100 tysięcy mieszkańców reprezen-towali nauczyciele ze szkół bydgoskich (50%,) a nauczyciele ze szkół w Mogilnie,
4.5. Dobór i charakterystyka badanej grupy
67 Inowrocławiu (powiat inowrocławski), Koronowie, Solcu Kujawskim (powiat byd-goski) i Świeciu (powiat świecki) stanowili reprezentację miast poniżej 100 tysięcy mieszkańców (50%). W znacznej mierze udało się zgromadzić planowaną liczbę nauczycieli będących reprezentacją poszczególnych przedziałów lat pracy w za-wodzie nauczyciela. I tak: zbadano 147 nauczycieli z najdłuższym stażem pracy, czyli powyżej 15 lat (28,5%), najliczniejszą grupę 152 osób stanowili nauczyciele ze stażem od 5 do10 lat pracy (29,5%). Nieco mniej liczną 24% (124 osoby) re-prezentowali nauczyciele z najkrótszym stażem do 5 lat pracy w zawodzie. Naj-mniej liczną grupę 88 nauczycieli udało się pozyskać w przedziale od 11 do 15 lat pracy (17,1%). 1% poddanych badaniu nie podał danych dotyczących liczby prze-pracowanych lat w zawodzie nauczyciela.
Warto zwrócić uwagę na informacje, których dostarcza analiza danych doty-czących uczestnictwa badanych nauczycieli w formach doskonalenia zawodowego związanego z zagadnieniami dyscypliny i kierowania klasą szkolną. Informacja ta może okazać się interesująca z punktu widzenia placówek organizujących kursy doskonalące, kwalifikacyjne lub studia podyplomowe dla nauczycieli. Niepokojące mogą wydać się wyniki ankiety, w której tylko 11 nauczycieli, a więc 2% populacji jest w stanie przypomnieć sobie udział w kursie lub szkoleniu dotyczącym dyscy-pliny i kierowania klasą. Tylko 18 (tj. 3,5%) spośród wszystkich badanych nau-czycieli (N = 516) wskazało na uczestnictwo w kursie lub szkoleniu dotyczącym pracy z uczniem z ADHD. Do uczestnictwa w formach doskonalenia zawodowego związanych tematycznie z agresją i przemocą w szkole przyznaje się 21 nauczy-cieli, co stanowi 4,1% badanych. Jednym z głównych sposobów doskonalenia za-wodowego nauczycieli różnych szczebli kształcenia pozostawały szkoleniowe rady pedagogiczne organizowane przez rodzime placówki pracy (19 nauczycieli – 3,7%). Jeśli chodzi o dalszy udział procentowy w formach doskonalenia zawodo-wego z zakresu dyscypliny, to 19,6% badanych zadeklarowało udział w jednym szkoleniu. Faktem jest, że 40% badanych nie udzieliło w ogóle odpowiedzi na po-stawione pytanie.
Dobór nauczycieli do drugiej części badań – o charakterze jakościowym – był doborem losowo-celowym. Z grupy szkół biorących udział w pierwszej części badań wylosowano 10 szkół, z których poproszono dyrektorów placówek o wy-typowanie nauczycieli do dalszej części badań. Dyrektorzy szkół poproszeni zos-tali o wskazanie nauczycieli, którzy borykają się z problemami z utrzymaniem dyscypliny w klasie i/lub tych, którzy chcieliby wziąć udział w badaniu. Dobór ten, jak w większości badań jakościowych, nie był wolny od czynników, na które badacz nie może mieć niekiedy wpływu. Pomimo iż dyrektorzy placówek szkol-nych proszeni byli o wskazanie nauczycieli mających kłopoty z kierowaniem klasą i dyscypliną lub chcących uczestniczyć w badaniu, to zdarzało się, że typowali nauczycieli tzw. „najlepszych”. Być może spowodowane to było chęcią pokazania się szkoły od jak najlepszej strony, choć dyrektorzy byli uprzedzeni o tym, że
wy-niki badań będą anonimowe i nie zostaną wykorzystywane w żaden inny sposób (np. nie będzie na ich podstawie tworzony ranking szkół), jak tylko w celu badań naukowych oraz że nie będą one ujawniane osobom trzecim.
Do drugiej części badań planowano zaprosić grupę 24 nauczycieli, jednakże ostatecznie udało się zgromadzić grupę 10-osobową. Byli w niej nauczyciele, któ-rzy swój udział w badaniu określali jako okazję do nauczenia się czegoś nowego, z czym do tej pory nie mieli do czynienia. Liczba uczestników-badaczy, którą udało się zebrać, wynika z kilku ważnych powodów: po pierwsze – po udziale w pierwszej części badań kilku dyrektorów placówek nie wyraziło już chęci uczestnictwa w drugiej ich części, argumentując ów fakt tym, że „u nich w szkole nie ma problemów z dyscypliną”; po drugie – część nauczycieli zaproponowanych przez dyrektorów szkół nie wyraziła zgody na udział w skomplikowanej oraz wy-magającej z ich strony zaangażowania i poświęcenia swojego czasu tej części badań; po trzecie – w grupie, którą udało się zgromadzić, byli również trzej nau-czyciele bardzo niechętnie i sceptycznie nastawieni do badania (rodzaj zaangażo-wania i rola refleksyjnego praktyka, którą należało przyjąć, była zupełnym novum i rodziła wiele wątpliwości), którzy traktowali samo szkolenie oraz własne pro-wadzenie badań jako trudność i dodatkowe obciążenie; po czwarte – prawie wszyscy poproszeni o to nauczyciele nie wyrazili zgody na prowadzenie w trakcie badania obserwacji przez osobę postronną. W związku z powyższym obserwacja w pełnej wersji uczestnictwa była znacznie uniemożliwiona lub trudna. Tylko jedna osoba biorąca udział w badaniu – nauczycielka edukacji wczesnoszkolnej – zaprosiła do klasy obserwatora, który mógł przebywać w niej cztery godziny lekcyjne. Kolejna nauczycielka wybrała strategie interwencji wymagającą dużej dyskrecji i nieujawniania przed grupą młodzieży ani tym bardziej przed samym uczniem, w stosunku do którego stosowano interwencję, rodzaju podejmowanych działań. Ograniczono się zatem do obserwacji przeprowadzanej podczas pobytów w szkołach w celu prowadzenia zaplanowanych wywiadów z nauczycielami.
Wszystkie szkoły, w których pracowali nauczyciele wyłonieni do badań, to placówki o statusie szkół publicznych: jedno z renomowanych gimnazjów/liceów bydgoskich, trzy tzw. „dobre” licea bydgoskie prowadzące również gimnazja, ze-spół szkół (technikum i zasadnicza szkoła zawodowa) w Bydgoszczy, technikum gastronomiczne w Bydgoszczy, integracyjna szkoła podstawowa w Bydgoszczy, zespół szkół (technikum i zasadnicza szkoła zawodowa) w Koronowie, renomo-wane liceum i gimnazjum w Inowrocławiu oraz zespół szkół w Solcu Kujawskim.
4.6. Organizacja i przebieg badań
Ze względu na zaplanowaną liczbę badanych nauczycieli oraz umożliwienie sprawnego przeprowadzenia pierwszego etapu badań zabiegano i uzyskano ho-norowy patronat kujawsko-pomorskiego Kuratora Oświaty w Bydgoszczy nad