Dodatkowe wykształcenie nauczycieli a zakres indywidualizacji z uwzględnie-

jedynie  pewnym  uzupełnieniem,  a  przygotowania  do  nich  nie  mogą  narzucić  i zapełnić całego wachlarza działań podejmowanych na zajęciach dodatkowych. 

Z drugiej strony przygotowania do konkursu czy zawodów mogą być dla ucznia  doskonałą  przygodą.  Pod  warunkiem  zachowania  umiarkowanej  dozy  rywa­

lizacji  dają  możliwość  określenia  własnych  możliwości,  wytyczania  dalszych  ścieżek rozwoju, ale stwarzają także szanse na poznawanie rówieśników, dzie­

lenie się pasjami, wymianę doświadczeń. Podczas dodatkowych zajęć przygoto­

wujących uczniów do konkursów nauczyciel ma możliwość lepszego poznania  swoich  podopiecznych,  indywidualizowania  różnych  obszarów  oddziaływań,  dostosowywania procesu kształcenia do potrzeb i możliwości najmłodszych.

6.2. Dodatkowe wykształcenie nauczycieli a zakres indywidualizacji

z uwzględnieniem zdolności kierunkowych uczniów edukacji wczesnoszkolnej

Utrzymujący  się  obecnie  trend  uczenia  się  przez  całe  życie  powoduje,  że  wiele osób ciągle dąży do systematycznego poszerzania swojej wiedzy i umie­

jętności uczestnicząc w różnych formach doskonalenia. Grupą zawodową szcze­

gólnie  zobligowaną  do  stałego  dokształcania  się  są  nauczyciele.  Bogata  oferta  dydaktyczna obejmuje różne warsztaty, szkolenia, kursy, a także trwające kilka  semestrów  studia  podyplomowe,  które  zazwyczaj  dają  możliwość  zdobycia  dodatkowych  kwalifikacji.  Wspinanie  się  po  szczeblach  awansu  zawodowego  dodatkowo mobilizuje nauczycieli do ciągłego dokształcania się.

Nieznacznie  ponad  połowa  nauczycieli  uczestniczących  w  badaniu  (51%)  zadeklarowała,  że  ukończyła  studia  podyplomowe.  Wśród  wymienianych  kie­

runków studiów znalazły się filologia polska, filologia angielska, filologia nie­

miecka,  matematyka,  oligofrenopedagogika,  terapia  pedagogiczna,  logopedia,  sztuka  (w  zakresie  muzyki  lub  plastyki),  wychowanie  fizyczne,  informatyka,  przyroda, historia, socjoterapia, zarządzanie placówkami oświatowymi, geogra­

fia, gimnastyka korekcyjna. Zaznacza się tu pewna tendencja, która może wy­

nikać z obawy przed utratą pracy. Nauczyciele edukacji wczesnoszkolnej często  wybierają takie studia podyplomowe, które dadzą im kwalifikacje do nauczania  dodatkowego  przedmiotu.  Stanowi  to  rodzaj  zabezpieczenia  na  wypadek  np. 

niżu  demograficznego  i  zmniejszenia  liczby  klas  edukacji  wczesnoszkolnej. 

Jednocześnie wiedza i umiejętności zdobyte na tego typu studiach niewątpliwie  mogą  pomóc  nauczycielom  w  diagnozowaniu  i  wspieraniu  rozwoju  zróżnico­

wanych zdolności kierunkowych uczniów, zdecydowanie sprzyjają poszerzeniu  spektrum profesjonalnych oddziaływań, wzbogacają warsztat pracy.

6. Czynniki determinujące zakres indywidualizacji procesu kształcenia…

120

Jednym z etapów analizy danych była próba wskazania zależności między  badanymi  cechami  oraz  ocena  ich  siły  z  wykorzystaniem  testu  niezależności  χ²,  współczynnika  zbieżności  Czuprowa  oraz  współczynnika  kontyngencji  C Pearsona.

Postawiono następujące hipotezy:

H₀:   Nie  występuje  statystycznie  istotna  zależność  między  zakresem  indywi­

dualizacji  procesu  kształcenia  uczniów  a  dodatkowym  wykształceniem  nauczycieli.

H₁:   Występuje statystycznie istotna zależność między zakresem indywidualiza­

cji procesu kształcenia uczniów a dodatkowym wykształceniem nauczycieli.

Ta b e l a   7 Zakres indywidualizacji procesu kształcenia uczniów 

a dodatkowe wykształcenie nauczycieli Zakres 

indywidualizacji

Dodatkowe  wykształcenie 

nauczycieli Razem

tak nie

Wąski   32   36   68

Przeciętny   95   79 174

Szeroki   21   28   49

O g ó ł e m 148 143 291

χ² = 2,62;      χ²0,05;2 = 5,99 Ź r ó d ł o:   Wyniki  badań  własnych

Zastosowanie statystyki pozwoliło na stwierdzenie braku zależności pomię­

dzy  zmiennymi,  a  zatem  samo  dodatkowe  wykształcenie  nauczycieli,  zdobyte  podczas  studiów  podyplomowych,  nie  ma  związku  z  realizowanym  przez  nich  zakresem indywidualizacji procesu kształcenia uczniów. Możliwe, że nauczycie­

le, którzy realizują szeroki zakres indywidualizacji procesu kształcenia, opierają  się  na  doświadczeniach  zdobytych  podczas  wieloletniej  pracy  pedagogicznej. 

W  trakcie  jej  trwania  uczestniczą  w  różnego  rodzaju  warsztatach,  szkoleniach,  kursach,  jednak  sposób  wykorzystania  zdobytej  dzięki  temu  wiedzy  zależy  w znacznym stopniu od charakteru, osobowości, motywacji i mobilizacji ich od­

biorców. Mimo braku statystycznie istotnej zależności nie można bagatelizować  roli systematycznego dokształcania się nauczycieli. Aktualizowana wiedza i do­

świadczenie poszerzają horyzont spojrzenia na ucznia i pomagają w odkrywaniu  jego zdolności, a także słabszych stron, które wymagają większego wsparcia.

Na  polskim  rynku  edukacyjnym  wciąż  brakuje  skierowanej  do  nauczy­

cieli  oferty  edukacyjnej,  która  przygotowywałaby  ich  do  indywidualizowania  procesu  kształcenia  uczniów  z  uwzględnieniem  ich  zdolności  kierunkowych. 

Jedną z nielicznych inicjatyw edukacyjnych tego typu było uruchomione przez  Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Podyplomowe Studium Pedagogiki 

121

6.2. Dodatkowe wykształcenie nauczycieli…

Zdolności i Twórczości, przeznaczone dla nauczycieli z różnych miast i ośrod­

ków w Polsce, oraz Podyplomowe Studium Edukacji Dzieci Zdolnych na Obsza­

rach Rustykalnych, przeznaczone dla nauczycieli z obszarów wiejskich. Celem  tych studiów było wyposażenie słuchaczy w kompetencje i umiejętności, które  pozwoliłyby  na  identyfikowanie  i  diagnozowanie  zdolności,  tworzenie  struk­

tur  edukacyjnych  oraz  wspieranie  rozwoju  osób  zdolnych.  Program  studiów  podyplomowych  został  tak  skonstruowany,  że  podczas  realizacji  wybranych  przedmiotów  przekazano  słuchaczom  wiedzę  na  temat  możliwości  stosowania  różnorodnych  form  i  metod  pracy  z  uczniem  o  zdolnościach  kierunkowych,  twórczych lub ogólnych. Wyniki badań ankietowych przeprowadzonych wśród  absolwentów  pokazują,  że  studia  wpłynęły  na  wzbogacenie  warsztatu  pracy  nauczycieli.  Respondenci  deklarowali  łączne  stosowanie  kilku  różnych  form  pracy  (np.  stosowanie  treningów  twórczości  w  nauczaniu  lub  wychowaniu,  prowadzenie  w  toku  podstawowych  zajęć  grupy  uczniów  o  zdiagnozowanych  zdolnościach kierunkowych lub ogólnych). Wzrosła również liczba programów  autorskich lub innych innowacji stosowanych w pracy z dzieckiem zdolnym¹⁷.

Rezultaty  badań  własnych  oraz  przytoczonych  wcześniej  badań  innych  autorów wyraźnie wskazują na konieczność kształcenia nauczycieli w zakresie  wspierania rozwoju zdolności uczniów. Jest to zbieżne z tendencjami panującymi  w państwach Unii Europejskiej. Przykład stanowi inicjatywa Franza J. Mönksa,  który zaproponował zorganizowanie europejskich podyplomowych studiów dla  osób będących absolwentami studiów licencjackich lub magisterskich. Kursy te  organizowane są we współpracy z Europejskim Stowarzyszeniem ds. Wybitnych  Zdolności i można w nich uczestniczyć w Holandii, Niemczech, Szwajcarii czy  na Węgrzech. Także w Stanach Zjednoczonych na studiach realizuje się moduły  edukacyjne związane z kształceniem ucznia zdolnego, odnotowuje się też dzia­

łalność licznych punktów przy uniwersytetach lub niezależnych od uczelni wyż­

szych,  które  integrują  działania  w  zakresie  edukacji  uczniów  o  różnorodnych  zdolnościach. Jak zauważają Wiesława Limont i Joanna Cieślikowska, dobrym  pomysłem,  który  umożliwiłby  rozwój  teorii  i  praktyki  edukacji  uczniów  zdol­

nych w Polsce, byłoby powołanie Ogólnopolskiego Centrum Edukacji i Badania  Zdolności.  Mogłoby  ono  prowadzić  działalność  w  zakresie  opracowania  me­

tod diagnozowania i identyfikowania uzdolnień, wspierania rozwoju i edukacji  uczniów szczególnie zdolnych z całej Polski w systemie struktur pozaszkolnych,  dokształcanie nauczycieli uczniów zdolnych, prowadzenie badań podstawowych  i  wdrożeniowych  na  temat  zdolności  i  twórczości,  upowszechnianie  metod  i programów edukacji uczniów szczególnie zdolnych¹⁸. Jest to kolejny głos w tej  sprawie.  Niewątpliwie  w  Polsce  wciąż  brakuje  inicjatyw,  które  uczyłyby  wła­

  17  W. L^iMont, j. ciEśLikoWSka: Czy potrzebna jest pedagogika zdolności? W: Teoria i prak-tyka edukacji uczniów zdolnych. Red. W. L^iMont. Kraków, Impuls 2004, s. 41—56.

  18  Ibidem, s. 56—58.

6. Czynniki determinujące zakres indywidualizacji procesu kształcenia…

122

ściwego  diagnozowania  i  wspierania  zdolności  dzieci.  I  nie  chodzi  tu  jedynie  o tzw. wyławianie diamentów, czyli uczniów o wybitnych zdolnościach. Należy  uwrażliwiać  osoby  pracujące  z  dziećmi  na  potencjał  tkwiący  w  każdym  pod­

opiecznym.  Czasami  wystarczy  wskazać  możliwości,  aby  uruchomić  machinę  pozytywnego wsparcia.

Z  badań  ankietowych  przeprowadzonych  przez  Janowicza  wynika,  że  nauczyciele  edukacji  przedszkolnej  i  wczesnoszkolnej  korzystają  z  różnych  form  doskonalenia  w  zakresie  rozwijania  zdolności  dziecka  (warsztaty,  kursy,  szkolenia),  jednak  odsetek  takich  osób  nie  jest  wysoki.  Z  jednej  strony  może  to  wynikać  z  faktu,  że  są  to  w  większości  nauczyciele  o  długim  stażu  pracy,  mający stopień nauczyciela dyplomowanego, wobec czego mogą się czuć mniej  zmotywowani  do  dalszego  dokształcania.  Z  drugiej  strony  oferta  warsztatów  i kursów w zakresie pracy z uczniem zdolnym nie jest zbyt rozległa. Niewielki  odsetek  nauczycieli  w  ramach  doskonalenia  w  zakresie  pracy  z  uczniem  zdol­

nym  bierze  udział  w  konferencjach,  prelekcjach  i  spotkaniach  metodycznych,  studiach podyplomowych, korzysta z fachowej literatury i Internetu¹⁹. Możliwe,  że problem zaczyna się już na początku drogi edukacyjnej przyszłego nauczy­

ciela.  Niestety,  na  podstawie  rekrutacji  na  studia  opartej  na  wynikach  matury  nie można przewidzieć, który z kandydatów przejawia rzeczywistą motywację  i  predyspozycje  do  pracy,  a  dla  którego  osiągnięcie  w  przyszłości  stopnia  na­

uczyciela  dyplomowanego  będzie  oznaczało  możliwość  zaprzestania  dalszego  doskonalenia  zawodowego.  System  awansu  zawodowego  miał  zmotywować  nauczycieli do działania, jednak wydaje się, że nie do końca się to sprawdziło. 

Wywołał  jedynie  lawinę  nie  zawsze  w  pełni  profesjonalnie  przygotowanych  szkoleń czy kursów, które miały dostarczyć zaświadczeń niezbędnych do teczek  awansów.  Nie  zmienia  to  jednak  faktu,  że  dobrze  przemyślane  inicjatywy  do­

skonalenia zawodowego, ukierunkowane na wyposażenie nauczycieli w wiedzę  i  umiejętności  z  zakresu  indywidualizacji  procesu  kształcenia  mogą  stanowić  impuls  do  wdrażania  działań  praktycznych,  uwzględniających  różne  poziomy  i rodzaje zdolności  uczniów. Powinny  dostarczać  również narzędzi, pomysłów  oraz inspiracji do fachowego rozwoju potencjału dzieci.

Jak zauważa Irena Stańczak, wspieranie rozwoju zdolności uczniów w edu­

kacji  wczesnoszkolnej  jest  jednym  z  najbardziej  odpowiedzialnych  zadań  nauczyciela  nauczania  początkowego.  Ponoszenie  przez  nauczyciela  odpowie­

dzialności  za  to  zadanie  oznacza  podejmowanie  odpowiednich  kroków  i  dzia­

łań  lub  powstrzymywanie  się  od  nich.  W  związku  z  tym  konieczne  jest,  aby  nauczyciele  zdobyli  umiejętności,  które  warunkują  podejmowanie  przez  nich  pracy wspierającej rozwój zdolności najmłodszych uczniów²⁰.

  19  W. janoWicz: Nauczyciel i samorząd lokalny wobec ucznia zdolnego…, s. 155—157.

  20  i. S^tańczak: Zamiast zakończenia. W: Wspieranie rozwoju zdolności uczniów w edukacji wczesnoszkolnej: teoria i praktyka. Red. I. S^tańczak. Kielce, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP  2008, s. 70.

123