w Polsce
Dr hab. Krystyna Krzyżanowska, prof. SGGW
szkoła główna gospodarstwa wiejskiego w warszawie warsaw university of life sciences - sggw
wProwadzenie
R
ozdrobnienie agrarne na polskiej wsi wciąż pozostaje jednym z kluczowych pro-blemów polskiego rolnictwa.W Polsce funkcjonuje ponad 1,5 mln gospodarstw rolnych o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych, w tym około 0,8 mln powyżej 5 ha oraz 0,4 mln powyżej 10 ha. Szacuje się, że tylko około 500 tys. gospodarstw pro-dukuje na rynek. W Polsce przeważają gospodarstwa małe (do 5 ha), które sprzedają na rynku niewielkie partie towarów lub produkują wyłącznie na samozaopatrzenie.
Jednym z pomysłów na poprawę sytuacji w tym zakresie jest wspieranie procesu powstawania grup producen-tów rolnych. Zakłada się, że integracja pozioma rolników będzie prowadzić do wzmocnienia ich siły przetargowej, a co za tym idzie - do poprawy ich do-chodów. Ponadto, współpraca między rolnikami może przynieść obniżenie kosztów produkcyjnych i marketingo-wych, poprawę jakości i wydajności produkcji rolnej, może również stano-wić podstawę do tworzenia integracji pionowej. Aby wspierać proces gospo-darczego organizowania się rolników, 15 września 2000 r. uchwalona została ustawa o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych ustaw [Dz. U. Nr 88 z 2000 r., poz. 983
z późn. zm.]. Aktualne dane dotyczą-ce tego prodotyczą-cesu wskazują, że proble-my do rozwiązania są znacznie więk-sze niż pierwotnie zakładano. Otóż, w ciągu dziesięciu lat powstało tylko 638 grup producentów rolnych (stan na 7.02.2011 r.)[www.minrol.gov.pl].
Z danych Krajowej Rady Spół-dzielczej [Martynowski 2010, s. 5] wy-nika, że według stanu na 31.12.2009 r., tylko około 2 proc. rolników produku-jących na rynek było członkami grup, a po dodaniu producentów tytoniu stanowi to około 5 proc.
Bardzo niski stopień zorgani-zowania producentów rolnych jest jedną z najsłabszych stron polskiego rolnictwa. Rolnicy produkują dobrej jakości produkty rolne i sprzedają je najczęściej pośrednikom, którzy opa-nowali znaczną część rynku. Sprzeda-jąc w sposób niezorganizowany rów-nież zakładom przetwórczym i firmom handlowym, rolnicy znajdują się na przegranej pozycji, ponieważ oferowa-ne partie towaru są z reguły niewielkie i niejednorodne.
Aby przybliżyć stan i perspekty-wy rozwoju grup producentów rolnych w Polsce, a także czynniki stymulujące i opóźniające ten proces, wykorzystano dane wtórne pochodzące z Minister-stwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Agencji Rynku Rolnego, Krajowej Rady Spół-dzielczej oraz literaturę przedmiotu.
dynamika rozwoju GruP ProduCentów roLnyCh w PoLSCe
Liczba grup producentów rolnych systematycznie wzrasta. Szczegółowe dane na ten temat przedstawiono na Rysunku 1.
W ciągu dziesięciu lat funkcjo-nowania Ustawy z dnia 15 września 2000 r. o grupach producentów rolnych i ich związkach do rejestrów wpisa-nych zostało około 638 grup produ-centów rolnych (stan na 7.02.2011 r.).
Z danych KRS wynika, że na koniec grudnia 2009 r. w rejestrach urzędów marszałkowskich odnotowano 509 wpisów grup (nie uwzględniono grup, które w międzyczasie zostały wykreślo-ne). Na przykład z 85 grup będących w rejestrach na koniec 2004 r. w dniu 31.12.2009 r. w rejestrach zostało 50.
Ze skreślonych z rejestru 35 grup część (tj. grupy owocowo-warzywne) zosta-ła przeniesiona do rejestru wstępnie uznanych grup lub organizacji owoców i warzyw - zgodnie z unijnymi przepi-sami dotyczącymi wspólnej organizacji rynku owoców i warzyw. Grupy pro-ducentów rolnych według województw przedstawiono na Rysunku 2.
Zainteresowanie rolników współ-działaniem w grupach producentów rolnych było zróżnicowane przestrzen-nie. Do końca 2010 r. najwięcej grup
Dominującą pozycję zajmowały grupy producentów ziaren zbóż i na-sion roślin oleistych (276). Na drugim miejscu uplasowały się grupy produ-centów trzody chlewnej (124), trze-cie miejsce zajęli producenci drobiu (122).
Na 35 produktów i grup produk-tów, dla których mogą być tworzone grupy producentów rolnych, jak do-tychczas grupy powstały w 22 z nich.
Zdecydowana większość stanowi-ły grupy następujących produktów:
ziarno zbóż i nasiona roślin oleistych, trzoda chlewna i drób. Producenci kil-ku następujących produktów: mleka, ziemniaków, bydła i tytoniu zorgani-zowani byli w kilkunastu grupach, na-tomiast rolnicy produkujący pozostałe produkty utworzyli zaledwie pojedyn-cze grupy.
Formy Prawne
GruP ProduCentów roLnyCh
Grupy producentów rolnych muszą zarejestrować się jako pod-mioty gospodarcze i mogą przybie-rać różne formy prawne: spółdzielnie, spółki prawa handlowego, zrzeszenia i stowarzyszenia. Każda z tych form działa na podstawie innych uregulo-wań ustawowych. Przy prowadzeniu działalności gospodarczej najlepsze są spółdzielnie i spółki z o.o. Natomiast zrzeszenia i stowarzyszenia najlepiej sprawdzają się przy realizacji działań społecznych. Preferencje producentów rolnych w tym zakresie przedstawiono na Rysunku 4.
Wśród form prawnych najliczniej reprezentowane były spółki z o.o. oraz spółdzielnie, odpowiednio 64,9 proc.
i 26,3 proc., natomiast wyraźnie spadło zainteresowanie rolników zrzeszeniami i stowarzyszeniami. Te formy prawne dominowały przed integracją Polski ze strukturami UE (na przykład w 2002 r.
Rysunek 1. liczba grup producentów rolnych w latach 2004-2010.
Źródło: opracowanie własne na podstawie M. Mar-tynowski: Organizowanie się gospodarcze polskich rolników po 1990 roku. Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa, lipiec 2010, s.16 oraz dane ARR za 2010 (www.minrol.gov.pl. stan na 07.02.2011 r.).
Figure 1. the number of groups of agri-cultural producers in the years 2004-2010.
Source: self-study based on M. Martynowski. Economi-cal organizing of Polish farmers after 1990. National Cooperative Council, Warsaw, July 2010, p.16 and Ag-ricultural Market Agency data or 2010 (www.minrol.
gov.pl state for 07.02.2011)
Rysunek 2. Odsetek grup producentów rolnych według województw (stan na 07.02.2011 r.).
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ARR (www.minrol.gov.pl. stan na 07.02.2011 r.).
Figure 2Percentage of agricultural pro-ducers by the direction of the production (state on 07.02.2011)
Source: self-study based on Agricultural Mar-ket Agency data [www.minrol.gov.pl state for 07.02.2011]
wielkopolskie kujawsko-pomorskie dolnośląskie opolskie warmińsko-mazurskie zachodniopomorskie pomorskie lubuskie mazowieckie podlaskie podkarpackie śląskie lubelskie łódzkie świętokrzyskie małopolskie
producentów rolnych powstało na terenie województwa wielkopolskie-go, na drugim miejscu uplasowało się województwo kujawsko-pomorskie, a miejsce trzecie zajęło województwo dolnośląskie. Najmniejsze zaintere-sowanie współdziałaniem w grupach
przejawiali rolnicy mieszkający na terenie województw małopolskiego, świętokrzyskiego i łódzkiego. Grupy producentów rolnych według kierun-ku produkcji przedstawiono na Rysun-ku 3.
Figures charts tables / rysunki • wykresy • tabele
zrzeszenia i stowarzyszenia stanowiły 83 proc. wszystkich form prawnych) [Krzyżanowska 2003, s. 230.].
Czynniki StymuLu-jąCe i oPóźniaStymuLu-jąCe tworzenie GruP ProduCentów roLnyCh
Proces powoływania grup pro-ducentów rolnych odbywa się według obowiązujących w Polsce aktów praw-nych. Wejście w życie ustawy o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz stosownych rozporządzeń Mini-stra Rolnictwa i Rozwoju Wsi umożli-wiło rozpoczęcie procesu gospodarcze-go organizowania się rolników. Grupy wpisane do rejsertu wojewodów otrzy-mywały z budżetu krajowego wsparcie na działalność administracyjną. Jednak proponowane stawki były dużo niższe niż oczekiwane przez rolników i na do-datek z licznymi ograniczeniami. To prawdopodobnie spowodowało, że w ciągu 3,5 roku (tj. do 30.04.2004 r.) zorganizowało się tylko 65 grup (łącz-nie z sektorem owoców i warzyw) [Bo-guta, Gumkowski, Martynowski 2008, s. 69.].
Po wejściu Polski do UE znacznie poprawiły się warunki pomocy dla po-wstających grup producentów rolnych.
Nowelizacja ustawy o grupach produ-centów rolnych i ich związkach z dnia 18 czerwca 2004 r. umożliwiła członko-stwo w grupie oprócz osób fizycznych również jednostkom organizacyjnym nieposiadającym osobowości prawnej oraz osobom prawnym [Dz. U. Nr 162 z 2004 r., poz. 1694]. To rozwiązanie zostało wprowadzone, aby dostosować nasze ustawodawstwo do legislacji UE.
Większe stawki pomocy finansowej dla grup i miejszy rygor ich wykorzystania były bardzo ważną propozycją przy za-kładaniu grup producentów rolnych.
Duże znaczenie miało również
umoż-liwienie członkostwa w grupie osób prawnych, co spowodowało, że rolnicze spółdzielnie produkcyjne i spółki z o.o.
(powstałe głównie na bazie likwidowa-nych państwowych gospodarstw rol-nych) zaczęły tworzyć grupy. Podmioty te wykorzystują własne biura, prawni-ków i służby finansowe, czym nie dys-ponują producenci o małym i średnim potencjale produkcji. W związku z tym sytuacja tych drugich już na etapie ini-cjatywy tworzenia grupy jest o wiele trudniejsza niż w wypadku osób praw-nych. Ponad 30 rolniczych spółdzielni
produkcyjnych utworzyło grupy pro-ducentów rolnych poprzez tworzenie grupy jako spółdzielni osób prawnych lub grupy z udziałem współpracują-cych indywidualnych rolników.
Kolejna nowelizacja ustawy o gru-pach producentów rolnych i ich związ-kach z dnia 15 grudnia 2006 r. wprowa-dziła oczekiwane przez producentów kolejne zmiany, a mianowicie:
• zwolnienie z podatku dochodowe-go dotyczącedochodowe-go dochodów grupy, pochodzących ze sprzedaży pro-duktów lub grupy propro-duktów, dla Rysunek 3. Odsetek grup producentów
rolnych według kierunku produkcji (stan na 07.02.2011 r.).
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ARR (www.minrol.gov.pl. stan na 07.02.2011 r.).
Figure 4. the percentage of agricultural producers groups according to legal forms (state for 07.02.2011)
Source: self-study based on Agricultural Market Agency data
Rysunek 4. Odsetek grup producentów rolnych według form prawnych (stan na 07.02.2011 r.).
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ARR (www.minrol.gov.pl. stan na 07.02.2011 r.).
Figure 3. the percentage of agricultural producers groups by the direction of the production (state on 07.02.2011)
Source: self-study based on Agricultural Market Agency data (www.minrol.gov.pl state for 07.02.2011) Figures charts tables / rysunki • wykresy • tabele
których grupa została utworzona, wyprodukowanych w gospodar-stwach jej członków (ograniczone przeznaczeniem na zakup środków do produkcji lub szkolenia);
• zwolnienie z podatku od nieru-chomości od budynków i budow-li w całości zajętych przez grupę, wykorzystywanych wyłącznie na przygotowanie i sprzedaż produk-tu, dla którego grupa jest utworzo-na oraz zaopatrzenie w środki pro-dukcji [Dz. U. Nr 251 z 2006 r., poz.
1847].
Zmiany te, chociaż bardzo po-trzebne, nie są jeszcze w pełni wyko-rzystywane, bowiem grupy zakładane przez producentów w większości nie mają jeszcze budynków i budowli, więc nie mogą z tych zwolnień korzystać.
Natomiast zwolnienie z podatku do-chodowego grupy jest również prze-pisem rzadko wykorzystywanym, gdyż nie wydaje się, aby większa liczba grup wypracowywała zysk. Grupy (w szcze-gólności w formie spółdzielczej) two-rzy się przede wszystkim dla wspólnych zakupów środków do produkcji, kon-centracji podaży i wspólnej sprzedaży wytworzonych produktów, a głównym celem ich działania jest przynoszenie jak największych korzyści członkom, w tym płacenie możliwie najwyższych cen za dostarczone do grupy produkty.
Wprowadzone przepisy spowodowały jednak, że przestano mówić o podat-kowych przeszkodach w tworzeniu grupy.
Szczegółowe wytyczne dotyczą-ce produktów i grup produktów, dla których mogą być tworzone grupy, mi-nimalne liczby członków grupy oraz wielkości produkcji zawiera Rozporzą-dzenie MRiRW z dnia 9 kwietnia 2008 r.
[Dz. U. Nr 72 z 2008 r., poz. 424].
Zmiany, które dotyczyły zmniej-szenia minimalnej rocznej wielkości produkcji towarowej dla poszczegól-nych województw, były wprowadzone z myślą o producentach o mniejszym
potencjale - w praktyce nie przyczyniły się do znacznego przyśpieszenia tempa powstawnia grup. Obniżenie minimal-nej liczby członków (z dziesięciu do pięciu) znacznie pomogło w organizo-waniu się dużych towarowych gospo-darstw, których właściciele zakładali i nadal zakładają pięcioosobowe, często rodzinne spółki. Zmniejszenie mini-malnej rocznej produkcji towarowej dla gospodarstw (np. miodu ze 100 tys. zł, na 50 tys. zł), czy zmniejszenie wymo-gu obszarów upraw kilku produktów nie spowodowały organizowania się producentów tych produktów.
Przyczyn słabego organizowania się producentów o małym i średnim potencjale produkcji rolnej, jak rów-nież organizowania się producentów produktów niszowych, nie należy szu-kać wyłącznie w minimalnej dla grupy wielkości produkcji towarowej. Należą do nich również czynniki o charak-terze:
• świadomościowym (niska świado-mość ekonomiczna, brak zaufania producentów do siebie nawzajem, złe doświadczenia z przeszłości, brak liderów),
• ekonomicznym (brak wystarczają-cych środków na rozpoczęcie dzia-łalności, trudności z zawieraniem kontraktów, brak zaplecza w po-staci niezbędnych nieruchomości i urządzeń),
• prawnym (niedoskonałe rozwiąza-nia prawne dla grup i ich związków, brak powiązań z rynkiem),
• organizacyjno-doradczym (brak fachowego doradztwa prawnego, ekonomicznego, handlowego).
Kluczowym problemem doty-czącym organizowania się rolników w grupy jest niska świadomość eko-nomiczna wielu producentów, ale i odbiorców produktów, która nie po-zwala rolnikom zobaczyć wprost ko-rzyści wspólnego działania na rynku, a odbiorcom uświadomić sobie zalet współpracy z grupą (np. duże i bardziej
jednorodne partie produktu, ciągłość i stabilizacja dostaw w kolejnych latach, itp.). W efekcie znacznie szybciej orga-nizują się producenci legitymujący się średnim i wyższym wykształceniem.
Podobna sytuacja występuje wśród odbiorców. Ci, którzy rozumieją ko-rzyści współpracy ze zorganizowany-mi producentazorganizowany-mi, sazorganizowany-mi zachęcają ich do tworzenia grup i tym warunkują współpracę.
Wymienione akty prawne stano-wią dużą pomoc w procesie tworze-nia organizacji producenckich. Trzeba jednak pamiętać, że sam fakt istnienia odpowiednich uregulowań prawnych dotyczących organizowania się pro-ducentów rolnych w grupy nie uchro-ni zainteresowanych prowadzeuchro-niem wspólnej działalności gospodarczej przed popełnieniem błędów zarówno na etapie tworzenia zespołu, jak i w cza-sie jego funkcjonowania. Przydatna jest tu dokładna znajomość przepisów za-wartych w ustawach i umiejętność ich interpretowania, a także dostęp do fa-chowego doradztwa oraz doświadczeń osób, które odniosły sukces, działając w podobnych organizacjach.
Aby zdynamizować proces roz-woju grup producentów rolnych, dobrze byłoby zainteresować rolni-ków możliwością organizowania się w związki w celu reprezentowania swoich interesów. Zgodnie z ustawą z dnia 15 września 2000 r. o grupach producentów rolnych i ich związkach.
oraz o zmianie innych ustaw związek może być utworzony do realizacji na-stępujących celów:
• organizowania i koordynowania zaopatrzenia w środki produkcji,
• organizacji i koordynacji zbywania produktów lub grupy produktów będących przedmiotem działalno-ści grup,
• przechowywania i przygotowania do obrotu produktów lub grup pro-duktów oraz ich wstępnego prze-twarzania,
• reprezentowania zrzeszonych grup wobec organów samorządowych oraz organów administracji pań-stwowej, promowania efektywnych metod produkcji i jakości oraz do-stosowania produkcji do wymogów rynku przez informowanie oraz do-radzanie grupom i ich członkom,
• promowania technologii produkcji korzystnych dla środowiska,
• prowadzenia analiz rynku i szko-lenia producentów,
• prowadzenia, za zgodą grup, ich obsługi prawnej i księgowej.