rodzinnyCh GoSPo- GoSPo-darStw mLeCznyCh
4. kierunki zmian w GoSPodarStwaCh
4.5. Skutki ekonomiczne wy- wy-dzielonych dróg rozwoju
Efekty ekonomiczne przyjętych rozwiązań można mierzyć na różne sposoby. Na potrzeby artykułu przyję-to kategorię dochodu ogólnego rodzi-ny rolniczej (dochodu z gospodarstwa wiejskiego). Jest to kategoria ekono-miczna, w której ujmowane są dy z gospodarstwa rolniczego i docho-dy spoza gospodarstwa. Dodatkowo analiza zostanie wzbogacona informa-cjami dotyczącymi rentowności
zaan-gażowanego kapitału oraz dochodo-wości pracy. Wskaźniki te pozwolą odnieść się do kluczowych zasobów, często występujących w minimum w gospodarstwie rolniczym - zasobu pracy i kapitału. Należy zaznaczyć, że wyniki ekonomiczne będą różne w zależności od okresu, dla którego dokonywana jest analiza. W Tabeli 6.
prezentowane są wyniki ekonomiczne gospodarstwa po całkowitym „prze-stawieniu się”. W kalkulacjach przyjęto przeciętne ceny funkcjonujące na ryn-ku w 2009 r. [Seremak-Bulge, 2010.].
Celowo zrezygnowano z przyjęcia cen występujących na rynku w roku 2010, ponieważ autor uważa je za trudne do uzyskania w kolejnych latach.
Jak wynika z danych przedsta-wionych w Tabeli 6., najwyższy do-chód ogólny gospodarstwo osiągnie, zwiększając pogłowie krów mlecz-nych, a przez to skalę produkcji mleka (w prezentowanych wynikach przyjęto zwiększenie pogłowia krów mlecznych z 15 do 40 sztuk). Działanie to przy-czynia się do pełnego wykorzystania zasobów siły roboczej w gospodar-stwie rolniczym, a przez to prowadzi do stosunkowo wysokiej dochodo-wości pracy (najwyższej z analizowa-nych). Pod względem atrakcyjności ekonomicznej drugim rozwiązaniem jest rezygnacja z produkcji rolniczej.
Podjęcie pracy poza gospodarstwem, oddanie ziemi w dzierżawę oraz uzy-skanie odsetek z lokat długotermino-wych powstałych ze sprzedaży mająt-ku trwałego ruchomego dają rocznie dochody w kwocie 79,8 tys. zł. Ren-towność zaangażowanego kapitału jest w tym wariancie najwyższa, a docho-dowość pracy własnej plasuje się na drugim miejscu.
Po przeprowadzonej (dość ogól-nej) ocenie ekonomicznej powstaje pytanie, co może hamować „prze-ciętne” gospodarstwa mleczne przed wyraźnym zwiększaniem skali pro-dukcji mleka? Jednym z czynników jest
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
USa-350Wi / USa-350Wi 27 30 30 30 26 26 25 36 39 30
Germany-90n / niemcy-90n 26 30 29 33 36 33 39 48 46 48
Poland-65 / Polska-65 18 15 27 33 41 53 45
argentina-170 / argentyna-170 21 18 11 12 15 17 18 19 25 21 new Zeland-316 / nowa Zelandia-316 12 12 15 18 20 24 23 29 35 28
china-17 / chiny-17 18 16 11 11 21 22 23 36 35 35
Specification Wyszczególnienie
Jednostka Unit
Gospodarstwo wyodrębnione w systemie Fadn w typie
„krowy mleczne Farm selected out in a Farm accountancy data System in a type called „milkers”
Gospo-darstwo poddane analizie analyzed
farm an area of the own arable land /
Powierzchnia własnych użytków rolnych ha 12,8 15,0
an area of the leased arable lands /
Powierzchnia dzierżawionych użytków rolnych ha 3,9 6,1
Bonitation indicator / Wskaźnik bonitacji Ur - - 1,0
an area of fodder crops /
Powierzchnia upraw pastewnych ha 9,7 14,7
labour resources in general /
Zasoby robocizny ogółem godz. 3806,0 4400
milkers / Krowy mleczne S.d. 12,2 15
Swine / trzoda chlewna S.d. 0,3 0
animal staff / obsada zwierząt S.d./ha 1 1,2
milk efficiency of cows / Wydajność mleczna krów kg/krowę 4658,0 4700 Production of milk from a farm /
Produkcja mleka z gospodarstwa kg 56827 70500
Tabela 3. koszty produkcji 100 kg mleka (rzeczywiste + alternatywne) z wybranych typowych gospodarstw mlecznych (wy-odrębnionych w iFcn) w latach 2000-2009 [usd/100 kg].
**Liczba występująca przy nazwie danego kraju in-formuje o liczbie krów mlecznych utrzymywanych w gospodarstwie, np.: USA 350-350 krów mlecznych w typowym gospodarstwie amerykańskim.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Dairy Re-port, International Farm Comparison Network, 2010.
Table 3. costs of the production of 100 kg of milk (real + alternative) in the selected typical dairy-farms (singled out in iFcn) in the years 2000-2009 [usd/100 kg].
**Number accompanying the name of the particular country gives an information on the number of the milkers maintained in the farm, for instance: USA350 means 350 milkers ina typical American farm.
Source: Own study on based on the Dairy Report, Inter-national Farm Comparison Network, 2010.
Tabela 4. Podstawowe parametry cha-rakteryzujące przeciętne gospodarstwo wyodrębnione w systemie Fadn w typie
„krowy mleczne” oraz gospodarstwo pod-dane analizie.
Źródło: opracowanie własne oraz [Goraj 2009].
Table 4. basic parameters characterizing an average farm selected out in a Farm accountancy data system in a type called
„Milkers” and an analyzed farm.
Surce: Own study and [Goraj 2009].
Figures charts tables / rysunki • wykresy • tabele
Wyszczególnienie Specification
Punkt wyjścia Starting
Point
Kierunek 1 -Zwiększanie skali
produkcji mleka direction 1 -Growing the scale of milk production
Kierunek 2
-Ukierunkowanie się na produkcję zbóż i roślin technologicznie podobnych
direction 2 -orientation on the production of cereals and plants technologicallly
similar
Kierunek 3 -Ukierunkowanie się na
chów bydła mięsnego direction 3 -orientation on the
beef-cattle breeding
Kierunek 4 -rezygnacja z
pro-dukcji rolniczej direction 4 -Giving up the
agricultural production income of the farm
Przychody z gospodarstwa rolniczego 125 295 310 718 118 949 176 165
-Surplus value (gross)
Wartość dodana brutto 30 153 141 939 30 665 44 568
-Surplus value (net)
Wartość dodana netto 18 074 120 494 19 776 25 938
-income from a farm
dochód z gospodarstwa rolniczego 15 874 100 034 18 576 10 128
-General income of the agricultural family
dochód ogólny rodziny rolniczej 15 874 100 034 54 576 34 128 79800
Profitability of the invested capital [%]
rentowność zaangażowanego kapitału [%]* 2,18 8,13 7,52 2,95 15,02
Profitability of work [Pln/hour]**
dochodowość pracy [zł/godz]** 3,61 24,64 12,40 7,76 18,14
Tabela 5. konieczne działania inwestycyjne w założonych kie-runkach rozwoju.
Źródło: opracowanie własne.
Table 5. necessary investment activities in the supposed direc-tions of development.
Source: The author’s study
Tabela 6. wybrane mierniki i wskaźniki efektywności ekono-micznej wskazanych kierunków rozwoju „przeciętnych” gospo-darstw zajmujących się chowem bydła mlecznego po „przesta-wieniu się”.
*Rentowność zaangażowanego kapitału obliczono, przyjmując dochód ogólny rolnika i jego rodziny w relacji do zaangażowanego w prowadzenie działalności majątku.
**Dochodowość pracy określono, przyjmując dochód ogólny rolnika i jego rodziny w relacji do nakładów pracy (w gospodarstwie rolniczym i poza nim).
Źródło: opracowanie własne.
Table 6. the selected meters and indicators of the economic efficiency of the presented directions of development of the „average” farms focused on the milkers breeding after a „transformation
*Profitability of the invested capital was calculated according to a general income of the farmer and his family in a relation to the capital invested in this activity
**Profitability of work was described according to the general income of a farmer and his family in a relation to the work expense (in a farm and outside it) Source: Own study
Wyszczególnienie Specification
Kierunek 1 -Zwiększanie skali produkcji
mleka direction 1 -Growing the scale of milk
production
Kierunek 2 -Ukierunkowanie się na produkcję zbóż i roślin
techno-logicznie podobnych direction 2 -orientation on the production of cereals and plants
techno-logically similar
Kierunek 3 -Ukierunkowanie się na chów
bydła mięsnego direction 3 -orientation on the beef-cattle
breeding
Kierunek 4 -rezygnacja z produkcji
rolniczej direction 4 -Giving up the agricultural
production minimalne nakłady inwestycyjne
minimal investment expenditures 486 000 180 000 390 000
-Wpływy ze sprzedaży majątku trwałego
income from a sale of the real estate 12 000 zł 21 000 zł 21 000 zł 180 000 zł
Źródło finansowania inwestycji Source of financing the investments
80% kredyt preferencyjny.
okres spłaty - 15 lat 80% preferential loan.
repay-ment period - 15 years
80% kredyt preferencyjny.
okres spłaty - 15 lat 80% preferential loan.
repay-ment period - 15 years
80% kredyt preferencyjny.
okres spłaty - 15 lat 80% preferential loan.
repay-ment period - 15 years
-Figures charts tables / rysunki • wykresy • tabele
wysokie zapotrzebowanie na kapitał (szczególnie na kapitał obcy). Towarzy-szy temu obawa o zachowanie zdolności płatniczej w warunkach zmieniających się cen mleka i środków do produkcji.
W przyjętym rozwiązaniu niezbęd-ne nakłady inwestycyjniezbęd-ne wynoszą 486 tys. zł. Sfinansowane one mogą być częściowo w oparciu o kredyt preferencyjny (80 proc.) i w oparciu o środki własne (20 proc.). Minimal-ne zapotrzebowanie na środki własMinimal-ne wynosi wówczas 97,2 tys. zł. Często są to środki, których nie ma w gospo-darstwach. Finansowanie działalno-ści inwestycyjnej w oparciu o fundu-sze strukturalne (PROW 2007-2013) także napotyka na barierę w postaci wkładu własnego. W przypadku więk-szości działań inwestycyjnych realizo-wanych w ramach PROW 2007-2013 wymagane jest w pierwszej kolejno-ści wykonanie określonej inwestycji, a dopiero później istnieje możliwość częściowego jej rozliczenia w ramach wspomnianych funduszy struktural-nych. Bariera kapitału własnego oraz wysokie ryzyko ekonomiczne i przyrod-nicze prowadzenia produkcji rolprzyrod-niczej mogą powodować dalsze wycofywanie się „przeciętnych gospodarstw” z pro-wadzenia produkcji rolniczej (szcze-gólnie produkcji mleka).
5. PodSumowanie i wnioSki
1. Na początku analizowanego okresu (lata 1989-1992) gospodarstwa rolnicze znalazły się w bardzo trud-nej sytuacji ekonomicztrud-nej. Skutkiem tego było zmniejszenie się produk-cji rolniczej, w tym bardzo wyraźny spadek produkcji mleka. W 1989 r.
produkcja mleka w Polsce wynosiła 15 926 mln litrów, natomiast w roku 1992 - 12 770 mln litrów (zmniejsze-nie o 20 proc.). Jeszcze wyraź(zmniejsze-niejsze zmiany zaszły w skupie mleka reali-zowanym przez mleczarnie. W 1989 r.
wynosił on 11 385 mln litrów, nato-miast w 1992 roku tylko 6 696 mln li-trów.
2. Lata 1993-1997, określone jako czas dochodzenia do nowej rów-nowagi przy ogólnie wysokim tempie wzrostu gospodarczego, charaktery-zowały się niewielkimi zmianami w produkcji i skupie mleka. W po-czątkowym okresie (lata 1993-1995) w dalszym ciągu następował niewiel-ki spadek produkcji mleka (nastąpiło zmniejszenie o 1 467 mln litrów mle-ka). W roku 1996 zanotowano zaha-mowanie spadku produkcji i skupu mleka.
3. Lata 2005-2009 to okres star-cia się rolnictwa polskiego z rolnictwem globalnym (okres członkostwa Polski w UE). Polski sektor mleczny zniósł to starcie dość dobrze. Na początku analizowanego okresu skorzystali rol-nicy, którzy otrzymali za swoje mleko wyraźnie wyższe ceny. Nieco później korzyści odnieśli także przetwórcy, zwłaszcza mleczarnie wytwarzające dobre jakościowo produkty kierowane na eksport.
4. Liczba towarowych gospo-darstw mlecznych w Polsce sukcesyw-nie się zmsukcesyw-niejsza. W roku kwotowym 2004/2005 liczba rolników produku-jących mleko na sprzedaż wynosiła 323 664, natomiast w roku kwotowym 2008/2009 było ich już tylko 186 820 (zmniejszenie o 42 proc.). Obserwu-je się Obserwu-jednak wzrost globalnej pro-dukcji mleka w Polsce, co świadczy o zwiększaniu produkcji z gospodar-stwa mlecznego. Przeciętne towarowe gospodarstwo mleczne w Polsce sprze-dawało rocznie w roku kwotowym 2008/2009 nieco ponad 49 860 kg mleka. W roku kwotowym 2004/2005 było to 25 760 kg.
5. W pewnym zakresie zmiany na rynku mleka wyjaśniane są przez funkcjonujące w danym okresie ceny poszczególnych produktów, środków do produkcji i czynników produkcji.
Na początku analizowanego okresu (lata 1989-1991) konkurencyjność cenowa mleka w stosunku do innych produktów (głównie zbóż) była niska.
Druga połowa lat dziewięćdziesiątych to okres wahania się cen i stopniowej poprawy relacji cenowej mleka do innych produktów. Lata 2000-2004 to czas, w którym konkurencyjność cenowa mleka w stosunku do innych produktów utrzymywała się na dość stabilnym poziomie z niewielką ten-dencją wzrostową. Pierwszy pełny rok członkostwa Polski w UE (2005) to najlepszy dla producentów mleka okres pod względem relacji ceno-wych.
6. Największe piętno na proces zmian w gospodarstwach mlecznych odcisnęły mleczarnie. Dzięki temu, że prowadziły one działalność szkole-niową i doradczą dla rolników, a także egzekwowały zachowanie parametrów jakościowych skupowanego mleka, widoczny jest wyraźny postęp w pol-skim sektorze mlecznym. Mleczarnie oddziaływały głównie za pomocą kal-kulowania ceny za mleko. Sposób ten zmieniał się w czasie. Istotą jego było wspieranie pożądanych zachowań rol-ników.
7. Występuje duża różnorod-ność systemów dopłat do gospo-dartw mlecznych (produkcji mleka) w różnych krajach na świecie. Taki stan zakłóca warunki konkurencji ekonomicznej w sektorze mlecznym.
Z wyodrębnionych 134 typowych gospodarstw mlecznych z 44 krajów na świecie w Międzynarodowej Sieci Gospodartw Porównawczych (IFCN), największym poziomem dopłat cha-rakteryzowały się gospodarstwa eu-ropejskie. Najwyższy ich poziom re-alizowany był w Islandii. W 2007 r.
dopłaty do produkcji mleka stanowiły w typowym gospodarstwie mlecznym z tego kraju około 40 proc. w struktu-rze przychodów.
8. Tylko 52 proc. gospodarstw wyodrębnionych w Międzynarodo-wej Sieci Gospodartw Porównawczych (IFCN) w 2007 r. osiągało dodatni do-chód z zarządzania bez uwzględnia-nia dopłat bezpośrednich. Głównie realizowały go gospodarstwa poza-europejskie. Na poziomie dochodu z chowu bydła mlecznego, ustalanego z uwzględnieniem dopłat bezpośred-nich i z pominięciem kosztów alterna-tywnych, prym wiodły gospodarstwa europejskie.
9. Polityka rolna UE i sposób jej wdrażania jest jednym z decydujących czynników wpływających na decyzje o rozwoju bądź zaniechaniu produkcji w gospodarstwach mlecznych. Polity-ka rolna UE na lata 2013-2020 ciągle jest nieokreślona. W przedstawionych przez Komisję Europejską informa-cjach proponuje się zupełnie różne warianty realizacji polityki rolnej.
10. Przedstawiona analiza kie-runków rozwoju gospodarstwa mlecz-nego, zbliżonego swym potencjałem produkcyjnym i skalą produkcji do przeciętnego gospodarstwa mlecznego w Polsce w roku 2009, pokazuje, że dochód ogólny rodziny rolniczej (po całkowitym dostosowaniu się) może być najwyższy po wyraźnym zwiększe-niu produkcji mleka z gospodarstwa (z poziomu 70 tys. kg do 240 tys. kg.).
Nieco gorszym rozwiązaniem pod względem dochodu ogólnego jest całkowita rezygnacja z prowadzenia produkcji rolniczej.
11. Uwzględniając ryzyko eko-nomiczne (przejawiające się głównie możliwością utraty płynności finanso-wej) i przyrodnicze (wynikające z cech produkcji rolniczej) oraz wysokie za-potrzebowanie na kapitał niezbędny do zwiększenia rozmiarów produkcji, okazuje się, że rezygnacja z prowadze-nia produkcji rolniczej (praca poza gospodarstwem) może dawać „bez-pieczniejsze” dochody niż zwiększanie
rozmiarów produkcji rolniczej (szcze-gólnie produkcji mleka).
12. Aby następował rozwój go-spodarstw mlecznych w Polsce, mu-szą być prowadzone działania, które będą dostrzegać specyfikę produk-cji mleka (wysoką kapitałochłonność i pracochłonność produkcji). Powinny być kierowane celowe środki (fundu-sze strukturalne lub długotermino-we niskooprocentowane kredyty) na budowę lub modernizację budynków inwentarskich, które będą przyczynia-ły się do zwiększenia skali produkcji i zmniejszenia uciążliwości pracy.
Literatura
1. Źródło: http://www.lex.com.pl/
serwis/mp/2009/0112.htm.
2. Kasztelan P. System regulacji pro-dukcji mleka w Polsce. Roczniki Nauk Rolniczych. Seria G - Ekono-mika Rolnictwa 2009, T. 96, Z. 1.
3. Krawiec F., 2007: Zasadnicza zmia-na drogą do sukcesu przedsiębior-stwa XXI wieku, Wydawnictwo Difin - Warszawa.
4. Malak-Rawlikowska A., Milcza-rek-Andrzejewska D., Fałkowski J., 2007: Restrukturyzacja sektora mleczarskiego w Polsce - przyczyny i skutki, Roczniki Nauk Rolniczych seria G - Ekonomika Rolnictwa, T. 94, Z. 1.
5. Niewęgłowska A., 1996: Koncep-cja „zarządzania przez jakość” na przykładzie Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej w Piątnicy. Praca ma-gisterska.
6. Parzonko A., 2008, Strategie rozwo-ju polskich gospodarstw ukierunko-wanych na produkcję mleka w kon-tekście wspólnej polityki rolnej UE;
Wydawnictwo SGGW, Bibliogr.
s. 182-184.
7. Parzonko A., 1996: Analiza spół-dzielczości mleczarskiej na terenie województwa białostockiego na przykładzie spółdzielni
mleczar-skiej „Bielmlek” w Bielsku Podla-skim. Praca magisterska.
8. Pr. Zbiorowa pod redakcją J. Sere-mak - Bulge: Rynek rolny - numery z roku 2007-2010.
9. Pr. zbiorowa pod redakcją L. Go-raja; Wyniki standardowe uzyskane przez gospodarstwa rolne uczest-niczące w Polskim FADN w 2008 roku, Warszawa 2009.
10. Praca zbiorowa. Rynek mleka - stan i perspektywy. Analizy rynkowe 1999 - 2009. IERiGŻ, Warszawa.
11. Rocznik Statystyczny Rolnictwa i Obszarów Wiejskich, Warszawa 2005, 2008.
12. Rocznik Statystyczny Rolnictwa, Warszawa 1998, 2001.
13. Seremak-Bulge J. 2005: Rozwój rynku mleczarskiego i zmiany jego funkcjonowania w latach 1990-2005, Program Wieloletni 21/1990-2005, IERiGŻ, Warszawa.
14. Sych-Winiarek J. 2007: Rynek mle-ka w roku 2007. Biuletyn Informa-cyjny ARR, nr 11, Wydawnictwo ARR, Warszawa 2007.
15. Sych-Winiarek J., 2009: Krajowy rynek mleka 2008/2009, Biuletyn Informacyjny ARR, nr 5. (maj), Wydawnictwo ARR.
16. Woś A.,: W poszukiwaniu modelu rozwoju polskiego rolnictwa, Wy-dawnictwo IERiGŻ, 2004 r.