Po sporządzeniu bilansu jątkowego i ustaleniu wartości ma-jątku netto (kapitału własnego) na koniec okresu obrachunkowego mo-żemy przystąpić do obliczenia metodą
„top-down” poszczególnych kategorii dochodowych w gospodarstwie wiej-skim:
• dochodu z gospodarstwa wiej-skiego (GW),
• dochodu z gospodarstwa rolni-czego (GR),
• dochodu rolniczego.
Kategoria dochodu z gospodar-stwa wiejskiego (dochodu osobistego) obejmuje zarówno dochody z gospo-darstwa rolniczego, jak i przychody spoza gospodarstwa. Kategoria ta po-kazuje, jakimi środkami dysponuje rolnik na konsumpcję i akumulację w ciągu roku obrachunkowego. Jest to wynik całościowy z gospodarstwa wiejskiego, którego wielkość decyduje o losach rodziny rolniczej. Z roku na rok rośnie procentowy udział pienię-dzy spoza gospodarstwa w dochodzie osobistym, natomiast maleje udział dochodów z działalności rolniczej.
Specification / Wyszczególnienie Wartość zł
GW income= dochód GW= 176 730
+ closing balance of equity + Kapitał własny na koniec roku 1 491 084 - opening balance of equity - Kapitał własny na początek 1 342 466 + home business withdrawals (private) + Wypłaty działalności domowej
(prywatnej) 24 000
-+ Withdrawals from household income -+ Pobrania z gospodarstwa 4 112
Specification / Wyszczególnienie Wartość zł
G.r income = dochód G.r = 124 080
+ G.W. income + dochód.G.W. 176 730
- Gd payments (in) (private) - Wpłaty Gd (prywatne) - 5 600 - transfers/inputs from Gd to Gr - Przekazania/wkłady z Gd do Gr
+ depreciation of fixed Gd assets + amortyzacja środków trwałych Gd + 2 950 - income from the sales of the
house-hold fixed assets - dochód ze sprzedaży środków trwałych gospodarstwa domowego - household extraordinary profits and
losses balance - Saldo zysków i strat nadzwyczajnych gospodarstwa domowego - Fixed G.d. assets revaluation
(capital income) - Przeszacowania środków trwałych G.d.
(dochody kapitałowe) - 50 000
Specification / Wyszczególnienie Wartość zł net agricultural income = dochód rolniczy netto = 48 300
+ G.r. income + dochód G.r. + 124 080
- income from the sales of Gr fixed
assets - dochód ze sprzedaży środków trwałych - Gr invesment grants - dotacje do inwestycji GrGr - Gr possesions extraordinary profits and
losses balance - Saldo zysków i strat nadzwyczajnych majątku Gr
- Fixed Gr assets revaluation (capital
income) - Przeszacowania środków trwałych Gr
(dochody kapitałowe) - 100 000 + Saldo Vat z działalności inwestycyjnej
Gr
+ 24 220 Obliczamy go według wzoru
zawarte-go w Tabeli 1.
Kategoria dochodu z gospodar-stwa rolniczego nie zawiera przycho-dów gospodarstwa domowego. Sta-nowi więc miarę korzyści, jakie rolnik osiąga z tytułu własności i prowadze-nia gospodarstwa rolniczego. Dla przykładowych danych, wychodząc od dochodu z gospodarstwa wiejskie-go, możemy go obliczyć według wzoru zawartego w Tabeli 2.
Dochód rolniczy jest to kategoria ukazująca efekty prowadzenia działal-ności rolniczej, a więc nie zawiera ani przychodów spoza gospodarstwa, ani też korzyści z gospodarowania posiada-nymi środkami trwałymi i inwestycja-mi gospodarstwa rolniczego. Tabela 3.
zawiera obliczenia dla przykładowych danych.
W ten sposób zostały omówio-ne w skrócie trzy wielkości charakte-ryzujące roczny wynik, które można obliczyć w sposób pośredni, wycho-dząc od przyrostu kapitału własnego (akumulacji) w ciągu roku obrotowego.
Rolnicy nieprowadzący ewidencji w ten właśnie sposób szacują efekty swojej działalności.
Do tych kategorii możemy dojść w sposób bezpośredni (bottom-up), obliczając je jako różnice przychodów i kosztów ich uzyskania w układzie ro-dzajowym. W zasadzie wszystkie dane możemy obliczyć na podstawie prze-pływów pieniężnych. Łączne strumie-nie wpłat i wypłat w kasie i na rachunku bankowym (które zostały zarejestro-wane w zestawieniach tygodniowych, a następnie przeniesione do kwartal-nych i roczkwartal-nych) uzupełnione stanem rozrachunków, pozwolą nam ustalić roczne wielkość sprzedaży (wpływów) oraz zakupów i opłat (wydatków). Tam, gdzie nie wystąpiły rozrachunki, wpłaty równe są wpływom, a wypłaty wydat-kom. Teraz dodatkowo możemy poli-czyć przychody, a więc faktycznie wy-tworzoną produkcję w danym okresie
obrachunkowym oraz koszty (zużycie), które zostały poniesione na jej wytwo-rzenie. Sprzedaż mogła dotyczyć pro-duktu wytworzonego w poprzednim okresie (znajdującym się na zapasie) i dlatego musi być pomniejszona o stan początkowy zapasu, a z kolei powięk-szona o stan końcowy, który nie został jeszcze sprzedany. Dotyczy to również zwierząt. Jeśli zwierząt przybyło, to produkcja powinna być skorygowa-na o różnicę wartości - jest większa, mimo że nie została sprzedana. Jeżeli w ciągu roku stan zwierząt zmniejszył się, to pomimo sprzedaży nie można zaliczyć wpływów do wyników oce-nianego roku. Odejmujemy więc stan początkowy i dodajemy stan końco-wy. Podobnie z uprawami - oziminy
w styczniu są wartością z roku poprzed-niego (odliczamy), zasiewy wycenione w grudniu stanowią część dorobku tego roku (doliczamy). W pasywach bilansu mogły wystąpić „przedpłaty otrzyma-ne” na dostarczenie przez gospodarstwo produktów lub usług - wówczas należy dodać stan początkowy, a odjąć stan końcowy. Zamiast dodawać i odejmo-wać całe pozycje z rozpoczęcia i zakoń-czenia roku można operować saldem, czyli różnicą stanów. Wreszcie trzeba wielkość rocznej produkcji powiększyć o tę jej część, która została przeznaczo-na przeznaczo-na spożycie bądź darowaprzeznaczo-na.
W Tabeli 4. przedstawiono zesta-wienie przychodów z działalności rol-niczej dla wybranego przykładu.
Tabela 1. / Table 1.
Tabela 2. / Table 2.
Tabela 3. / Table 3.
Figures charts tables / rysunki • wykresy • tabele
W gospodarstwie wystąpią jesz-cze pozostałe przychody z działalności operacyjnej, przestawione dla analizo-wanego przypadku w Tabeli 5.
Podobna procedura obowiązuje przy obliczaniu kosztów. Zużycie mogło dotyczyć wcześniej zakupionego środka znajdującego się na zapasie, a z kolei zakupione w tym roku materiały mogą nie być zużyte i zwiększyć zapas koń-cowy.
Ponieważ stany zapasów określa-my na początek i koniec roku, będzie-my odwoływać się do wielkości cało-rocznych wpływów i wydatków, pobrań i wkładów, itd. W bilansie zamknięcia, w ramach ewidencji analitycznej kalen-darza, sporządzany jest również obrót inwentarza żywego i wytwarzanych produktów w gospodarstwie.
Zestawienie kosztów bezpośred-nich produkcji rolniczej w
analizowa-nym gospodarstwie przedstawiono w Tabeli 6.
Pozostają jeszcze koszty pośred-nie przedstawione poniżej, które nale-ży pogrupować według odpowiednich kategorii - Tabela 7.
Mając obliczone kategorie przy-chodów i kosztów, można obliczyć nad-wyżkę bezpośrednią, wartość dodaną brutto i netto, dochód rolniczy brutto i netto, dochód z gospodarstwa rolni-czego, a także (po korekcie o przycho-dy spoza gospodarstwa) dochód z go-spodarstwa wiejskiego. Uzyskujemy w ten sposób pełne zamknięcie roku obrachunkowego dla gospodarstwa jako całości. Wyniki dla wcześniej ob-liczonych kategorii metodą „top-down”
będą identyczne.
Jeżeli rolnik zainteresowany jest bardziej szczegółowymi zestawieniami przychodów i kosztów, w kalendarzu ma do dyspozycji kartę „rośliny-pola”, na której znajdują się dane dotyczące np. nawożenia roślin, zwalczania chwa-stów i szkodników oraz zasobności po-szczególnych pól.
W produkcji zwierzęcej rolnik może prowadzić ewidencję w oparciu o kartę lochy, kartę krowy, itd. Kar-ty pól i zwierząt zawsze powinny być prowadzone chronologicznie. W przy-padku kalendarza prowadzonego przez dłuższy okres możliwe jest kontynu-owanie zapisów na karcie pola w roku następnym. Podobnie jest ze wszyst-kimi istotnymi informacjami z lat po-przednich. Mogą one być zachowane i wykorzystane do sporządzania analiz wieloletnich.
Ewidencja analityczna (na po-szczególne działalności) będzie bar-dzo przydatna przy wymagalności re-alizacji zasady wzajemnej zgodności (cross compliance) i spełnianiu różnych ograniczeń w stosowanych technolo-giach. Wykaz zastosowanych środków ochrony roślin i preparatów biobój-czych na danym polu w gospodarstwie może okazać się bardzo pomocny pod-Specification / Wyszczególnienie Wartość (zł)
Value (Pln)
Struktura (%) Structure (%) Crop procution including: Produkta roślinna, w tym: 67 544 37,9
- sale - sprzedaż 69 820
- commodity stocks difference - różnica zapasów towarowych - 3360 - subsistence and production inventory
in progress difference - różnica zapasów nietowarowych
i produkcji w toku 1 085
Livestock production including: Produkcja zwierzęca, w tym: 110 822 62,1
- sale of animals - sprzedaż zwierząt 40 390
- sale of animal products - sprzedaż produktów zwierzęcych 97 472 - increase in animals value - przyrost wartości zwierząt -27 040 - stocks of animal products difference - różnica zapasów produktów zwierz.
-total agricultural production Razem produkcja rolnicza 178 366 100
Specification / Wyszczególnienie Wartość (zł)
Value (Pln) Struktura (%) Structure (%) direct additional payments dopłaty bezpośrednie 27 292 100,0
total other revenues razem przychody pozostałe 27 292 100
direct costs / Koszty bezpośrednie Wartość (zł)
Value (Pln) Struktura (%) Structure (%)
crop production Produkcji roślinnej 63 302 64,9
animal production Produkcji zwierzęcej 34 272 35,1
total razem koszty bezpośrednie 97 574 100
Spefication / Wyszczególnienie Wartość (zł) Value (Pln)
Struktura (%) Structure (%) i. total indirect costs without the cost of
external factors and depreciation i. razem koszty pośrednie bez kosztów
czynników zewnętrznych i amortyzacji 25 797 43,1 ii. total depreciation…………. ii. razem amortyzacja…………. 18 395 30,8 iii. total costs of external factors iii. razem koszty czynników zewnętrznych 15 593 26,1
total raZem KoSZtY Pośrednie 59 785 100
Tabela 4. / Table 4.
Tabela 5. / Table 5.
Tabela 6. / Table 6.
Tabela 7. / Table 7.
Figures charts tables / rysunki • wykresy • tabele
czas kontroli Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR).
Tak więc rolnicy będą musieli m.in.
prowadzić dokumentację dotyczącą ewidencji i magazynowania środków ochrony roślin, atestów bezpieczeństwa i kontroli stanu technicznego opryski-waczy, a także posiadać zaświadczenia o ukończeniu przez osoby wykonujące zabiegi agrotechniczne odpowiednich kursów. Jeszcze szerszy zakres kontroli może dotyczyć bezpieczeństwa żywno-ści i pasz. Jeżeli kontrola wykaże nie-prawidłowości, wówczas właściciela gospodarstwa rolnego czekają surowe sankcje finansowe w postaci odebrania dopłat bezpośrednich i dotacji z fundu-szy unijnych.
W takiej sytuacji ARiMR powinna wyjść z propozycją kompleksowej ewi-dencji pozwalającej na wykorzystanie raz zebranych danych (ilościowych) do tworzenia sprawozdań finansowych i obliczaniu dochodów w gospodar-stwach wiejskich. Tę sytuację można wykorzystać do propagowania korzyści płynących z wdrożenia systemu plano-wania i ewidencji przez rolników. Wy-daje się, że Rolniczy Kalendarz Rachun-kowy jest właśnie taką propozycją.
PodSumowanie
Problem budowania systemów informacyjnych wspierających zarzą-dzanie w gospodarstwach wiejskich jest bardzo trudny, gdyż wymaga on uwzględniania specyficznych uwarun-kowań gospodarstw rolniczych. Gospo-darstwo rolnicze stanowi szczególnie złożony system. Oprócz organicznego charakteru wynikającego ze złożoności produkcyjno-organizacyjnej, ważnym wyróżnikiem jest rodzinny charakter prowadzonej działalności i realizowa-na ideologia paterrealizowa-nalizmu. Ozrealizowa-nacza to, że choć traktujemy gospodarstwo jak przedsiębiorstwo, to jednak w je-go funkcjonowaniu należy również uwzględniać ograniczenia wynikające
z sytuacji rodziny rolniczej. Propono-wany system ewidencji i gromadzenia informacji powinien być prosty i do-stosowany do możliwości rolnika. Pol-skie gospodarstwa są pod względem prowadzenia ewidencji gospodarczej zdecydowanie mniej zaawansowane od gospodarstw w krajach Unii Europej-skiej. Najbardziej naturalnym i prostym urządzeniem ewidencyjnym jest kalen-darz, służący zapisywaniu bieżących i planowanych zdarzeń.
W opracowaniu przedstawiono propozycję ewidencji i przetwarzania informacji w rolniczym kalendarzu rachunkowym. Ten sposób groma-dzenia wiedzy o gospodarstwie został pozytywnie oceniony i zaakceptowany przez rolników. W szczególności pod-kreślano jego funkcjonalność. Zakres gromadzonych informacji pozwala na obliczanie najważniejszych kategorii dochodów gospodarstwa, a także (po zintegrowaniu z systemem planowa-nia) na okresową kontrolę odchyleń wielkości planowanych ze zrealizowa-nymi. Daje to możliwość uczenia się i poszerzania nabytej wiedzy.
W niedalekiej przyszłości wszyst-kie podstawowe działania, a także czyn-ności społeczne projektowane będą z milczącym założeniem posiadania dostępu do coraz większej ilości infor-macji. Rozwój systemów informatycz-nych doprowadzi do głębokich zmian zarówno w organizacji społeczeństw, jak i w działalności gospodarczej, tak-że gospodarstw wiejskich. Nie powin-na to być jedpowin-nak rewolucja, której się ulega, a ewolucja, którą się świadomie przygotowuje. W chwili obecnej należy większą uwagę zwrócić na upowszech-nianie w rolnictwie systemów najprost-szej ewidencji, pozwalającej rolnikowi na ustalenie podstawowych kategorii wynikowych i wykorzystanie ich w po-dejmowaniu bieżących decyzji.
Rolniczy kalendarz rachunkowy ma dostarczać rolnikowi informacji potrzebnych do prowadzenia
gospo-darstwa i pozwalać na dopasowanie zakresu ewidencji prowadzonej na potrzeby własne, jak i instytucji z nim współpracujących. Rodzaj zbieranych informacji może ulegać zmianom. Rol-nik sam musi zdecydować, czy chce dalej rozszerzać zakres zbieranych da-nych i wprowadzać elementy bieżącej kontroli. Jeżeli podejmie taką decyzję, wówczas musi określić, czego spodzie-wa się w kolejnych okresach. Propono-wany system ewidencji daje możliwość planowania w kolejnych kwartałach w sposób kroczący, tzn. następny kwar-tał planujemy po zakończeniu i analizie poprzedniego. W szczególności doty-czy to przepływów środków pienięż-nych, na podstawie których obliczane są następnie pozostałe kategorie wyni-kowe. Dalszym etapem jest prowadze-nie szczegółowej ewidencji nakładów na kartach „roślino-pól” i „zwierząt”, które pozwalają na określanie kosztów poszczególnych upraw, chowu i ho-dowli zwierząt. W ramach RKR dajemy rolnikowi możliwość wyboru stopnia szczegółowości prowadzonej ewiden-cji w myśl zasady „jeżeli chce mu się chcieć, to może”.
W naszym kraju na rozwój no-woczesnych systemów zarządzania wiedzą w rolnictwie wpływ ma wiele czynników i uwarunkowań. Niewąt-pliwie najważniejszym czynnikiem li-mitującym zastosowania praktyczne w gospodarstwach będzie sam rolnik.
Należy więc większą wagę przywiązy-wać do edukacji rolników i współpra-cujących z nimi doradców. Wydaje się, że nie należy spodziewać się radykalnej zmiany postaw rolników. Najprostsze systemy z tego zakresu będą stanowi-ły podstawę, na której będzie możliwe budowanie bardziej skomplikowanych i zaawansowanych rozwiązań. Jeżeli po-trafimy opracować zestawy informacji, które rolnik będzie mógł wykorzystać dla własnych potrzeb i usprawnienia zarządzania gospodarstwem, będzie to również szansa na stworzenie
wa-runków do pozyskiwania właściwych i wiarygodnych danych w skali całego kraju i Unii Europejskiej.
bibLioGraFia:
1. Bet G., Janiak W., Nowakowski M., Piątkowski S.: Rolniczy Kalen-darz Rachunkowy narzędziem upo-wszechniania rachunkowości, Praca dyplomowa, Podyplomowe Studia Rachunkowości Gospodarstw Rol-niczych, Zarzeczewo, 1998 r.
2. Grontkowska A., Tchorzewska E.: Wybrane problemy związane z wdrażaniem ZSRGR (w opinii rol-ników), Materiały konferencji na-ukowej pt. Rachunkowość rolnicza
wobec wyzwań XXI wieku, SGGW, Warszawa 2000.
3. Kondraszuk T.: Systemy informa-cyjne w gospodarstwach i przedsię-biorstwach rolniczych, Monografia, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2000.
4. Kondraszuk T.: Ewidencja pozak-sięgowa w gospodarstwie rolniczym jako element systemu planowania i kontroli. Monografia. Rachunko-wość w zarządzaniu jednostkami gospodarczymi, Uniwersytet Szcze-ciński i AR w Szczecinie, Szczecin 2004.
5. Kondraszuk T.: Gospodarstwo wiej-skie jako podstawa rachunku eko-nomicznego - ujęcie metodyczne.
Roczniki Naukowe SERIA Tom
VIII Zeszyt 1., Warszawa-Poznań, 2006.
6. Kondraszuk T.: Wzrost wartości ma-jątku netto gospodarstwa wiejskiego.
Roczniki Naukowe, SERIA, Tom X, Zeszyt 3., Warszawa-Poznań-Lu-blin, 2008.
7. Manteuffel R.: Rachunkowość rol-nicza Tom 1, PWRiL, Warszawa 1965.
8. Palasik A.: Rolniczy kalendarz ra-chunkowy na przykładzie wybrane-go wybrane-gospodarstwa, Praca dyplomowa, Podyplomowe Studia Rachunko-wości Gospodarstw Rolniczych, Warszawa 2000.
9. Kondraszuk T.: Rolniczy Kalendarz Rachunkowy, Wydawnictwo „Wieś Jutra”, Warszawa 2011.