w któryCh małe GoSPodarStwa
PoSiadają PrzewaGę
Jak każdy podmiot funkcjonujący na rynku, gospodarstwo rolne powinno poszukiwać nisz rynkowych, w których
może znaleźć stabilne warunki do dzia-łania, prowadząc produkcję, do której jest najbardziej predestynowane i któ-ra może zapewnić odpowiednią efek-tywność ekonomiczną. Gospodarstwa indywidualne (rodzinne), szczególnie te mniejsze, najczęściej dysponują nad-wyżką zasobów pracy. Może to stanowić dla nich element przewagi konkuren-cyjnej przy podejmowaniu pracochłon-nych kierunków produkcji. Szansą dla takich gospodarstw jest produkcja w ra-mach systemów jakości żywności.
W ostatnich latach zaobserwo-wano zmianę postawy konsumentów wobec jakości żywności. Wynika to m.in. ze wzrostu zamożności, większe-go zainteresowania kwestiami wpływu odżywiania na stan zdrowia, a także rosnącego zainteresowania tradycjami kulinarnymi. Efektem jest stale rosnące zainteresowanie produktami wysokiej jakości. W UE opracowano systemy ja-kości żywności obejmujące zasady, które gwarantują utrzymanie jakości w okre-ślonych obszarach. Zaliczają się do nich przede wszystkim systemy ustanowione dla certyfikacji:
• produktów ekologicznych,
• produktów regionalnych i tradycyj-nych (rejestrowatradycyj-nych jako Chronio-na Nazwa Pochodzenia lub Chro-nione Oznaczenie Geograficzne, lub Gwarantowana Tradycyjna Specjal-ność),
• Integrowanej Produkcji (IP).
Produkcja ekologiczna jest w Pol-sce najbardziej rozpowszechnionym kierunkiem produkcji żywności o pod-wyższonej jakości. Według danych GUS, połowa gospodarstw ekologicznych to gospodarstwa o sile 0-4 ESU, czyli ni-skotowarowe. Równocześnie jednak, jak wynika z badań FAPA, 80 proc. spo-śród nich, to podmioty o powierzchni powyżej 5 ha. [3]. Produkcja ekologicz-na w gospodarstwach rolnych rozwi-ja się dość dynamicznie W ubiegłym roku było zarejestrowanych 20 626
gospodarstw ekologicznych11. Przyby-wa również przetwórni ekologicznych (264 zarejestrowane przetwórnie), co jest ważne z punktu widzenia możliwo-ści szerszego wprowadzania produktów ekologicznych na rynek.
Rynek żywności ekologicznej na-leży uznać za przyszłościowy, w miarę wzrostu świadomości społeczeństwa.
Dla wzrostu tej świadomości bardzo istotne są odpowiednie działania pro-mocyjne, które mogą znacząco przy-śpieszyć rozwój rynku. Nie mniej waż-ne jest wykształcenie dla produktów ekologicznych odpowiednich kanałów dystrybucyjnych, zapewniających jed-nocześnie bezwzględne utrzymanie standardów jakościowych.
Dla jakości produktów rolnych ważny jest nie tylko kontekst ekologicz-ny. Coraz większą grupę konsumentów szczególnie interesują niektóre aspek-ty wytwarzania żywności, jak np. do-brostan zwierząt. Przykładem takiego podejścia jest stosowana klasyfikacja jaj spożywczych, w której uwzględnia się cztery sposoby utrzymania kur12. Podobne podejście można sobie wy-obrazić w produkcji mleka i jego prze-tworów, np. specjalnie oznakowane mleko (i jego przetwory) pochodzące z niewielkich stad krów utrzymywa-nych w chowie wolnowybiegowym, żywionych z zastosowaniem zróżnico-wanej diety uwzględniającej pobyt na pastwisku. Organizatorem tego rodza-ju produkcji mogłyby być niewielkie spółdzielnie mleczarskie zrzeszające rolników spełniających ustalone kry-teria. Odpowiednie wsparcie (działania promocyjne skierowane do konsumen-tów) mogłoby znacząco przyspieszyć rozwój takiej formy produkcji.
11 Według MRiRW. Strona internetowa:
http://www.minrol.gov.pl/pol/Jakosc- zywnosci/Rolnictwo-ekologiczne-w-Polsce/ (odczyt z dn. 28.04.2011 r.).
12 Klasa A: 0 - chów ekologiczny, 1 - chów z wolnym wybiegiem, 2 - chów ściółko-wy, 3 - chów klatkowy.
W zakresie systemów jakości Chro-niona Nazwa Pochodzenia, Chronione Oznaczenie Geograficzne lub Gwaran-towana Tradycyjna Specjalność na liście polskich produktów znajdują się aktu-alnie13 24 nazwy zarejestrowane, osiem wniosków o rejestrację opublikowanych w Dzienniku Urzędowym UE i cztery wnioski o rejestrację przesłane do KE.
Krajowym systemem jakości produkcji jest Integrowana Produkcja (IP) - system pozwalający na uzyskanie produktów rolnych o najwyższych wartościach bio-logicznych i odżywczych wytwarzanych w ramach kontrolowanego do samego zbioru procesu produkcyjnego14. Pro-dukty te kontroluje się także w zakresie pozostałości środków ochrony roślin, nawozów i innych substancji niebez-piecznych dla zdrowia.
Wymienione systemy nie wyczer-pują możliwości potwierdzania cech, które świadczą o wysokiej jakości żyw-ności. Bazując na takich przykładach z krajów unijnych15, polskie organiza-cje branżowe stworzyły nowe systemy jakości dotyczące produkcji:
• wołowiny (QMP),
• wieprzowiny (PQS),
• różnych produktów (QAFP) - obecnie wieprzowiny i drobiu,
• produktów tradycyjnych (Jakość, Tradycja).
Zaproponowane dla gospodarstw rolnych kierunki działań służących wzmocnieniu pozycji rolników w łań-cuchu żywnościowym poprzez koncen-trację podaży, poszerzanie asortymentu oferowanych produktów żywnościo-wych i poprawę ich standardów jako-ściowych, wymagają odpowiedniego wsparcia administracyjnego (w tym
le-13 Wg IJHARS. Strona internetowa: http:
ijhars-s.gov.pl/produkty-regional-ne-i-tradycyjne.html (odczyt z dn.
28.04.2011 r.).
14 Wg PIORiN. Strona internetowa: http://
piorin.gov.pl/index.php?pid=1499.
15 Takich, jak: francuski „Label Rouge”, austriacki „AMA Güte Singel”, czy nie-miecki „QS”.
gislacyjnego) zarówno ze strony orga-nów UE, jak i orgaorga-nów krajowych. Muszą więc być silniej akcentowane w ramach Wspólnej Polityki Rolnej i polityki kra-jowej poprzez tworzenie odpowied-nich instrumentów uwzględniających w szczególności obecność małych go-spodarstw rodzinnych i wspierających udział tych gospodarstw w działaniach konsolidacyjnych i systemach jakości żywności.
Nie mniej ważną rzeczą jest pro-mocja żywności o podwyższonej jako-ści i żywnojako-ści o specyficznych cechach.
Promocja ta powinna być skierowana jednocześnie do konsumentów i rolni-ków. Funkcjonowanie rynku produktów wytwarzanych w systemach jakości jest uzależnione od popytu na te produkty, a ten jest rosnący. Odpowiednia promo-cja i informapromo-cja może „ujawnić” znaczną liczbę konsumentów, którzy nie zwraca-li dotychczas uwagi na jakość żywności.
Wobec obserwowanego w społeczeń-stwie coraz bardziej prozdrowotnego nastawienia do komponowania diety, zapewnienie odpowiedniej informacji w połączeniu z większą dostępnością zdrowej żywności stwarza szansę na dalszy rozwój rynku. Kształtowaniu konsumpcji służą, realizowane już na znaczną skalę przez Agencję Rynku Rolnego, działania w ramach progra-mów Szklanka mleka i Owoce w szkole.
Programy te skierowane są do dużych zbiorowości dzieci i młodzieży. Waż-ne jest także propagowanie produkcji żywności w systemach jakości wśród producentów rolnych oraz zalet tej żyw-ności wśród konsumentów. Szczegól-nie istotne jest dotarcie z informacją do małych gospodarstw, które zazwyczaj mają mniejszy kontakt z rynkiem i jed-nocześnie dysponują nadwyżkami siły roboczej. To właśnie dla nich produk-cja w systemach jakości może stanowić niepowtarzalną szansę.
We wszystkich działaniach związa-nych z promocją i informacją, szczegól-nie tymi skierowanymi do konsumen-tów i gospodarstw rolnych, ogromną rolę
odgrywają media. Promowanie wśród konsumentów zdrowej żywności można traktować jako element misji społecznej nie tylko na rzecz wspierania rolnic-twa, lecz także na rzecz poprawy stanu zdrowotnego społeczeństwa i stanu śro-dowiska naturalnego. Do uczestnictwa w realizacji takiej misji powinny czuć się zobowiązane wszystkie media. Cię-żar przekazu informacji skierowanej do rolników spoczywa natomiast głównie na mediach zajmujących się tematyką rolniczą i wiejską. Treści przekazywane w tych mediach mogą mieć szerszy, bar-dziej specjalistyczny zakres i dotyczyć m.in. działań konsolidacyjnych służą-cych wzmocnieniu pozycji rolników w łańcuchu żywnościowym, o których była mowa wcześniej. Niestety, media nie zawsze obiektywnie prezentują punkt widzenia wszystkich uczestni-ków łańcucha żywnościowego. Często, pod pozorem dbałości o konsumenta, wykorzystywane są do jednostronnego prezentowania stanowiska firm dystry-bucyjnych.
Analiza warunków funkcjonowa-nia rodzinnych gospodarstw rolnych w sytuacji szybko następujących zmian w otoczeniu rolnictwa wymaga syste-matycznego monitorowania zachodzą-cych zmian i trendów. To z kolei rodzi potrzebę dysponowania odpowiednią bazą informacyjną dotyczącą nie tylko samego rolnictwa, lecz także innych ogniw łańcucha żywnościowego. Szcze-gólną rolę ma tu do odegrania statysty-ka publiczna, która ze względu na spe-cyfikę badań (tajemnica statystyczna) może być niekiedy jedynym źródłem informacji. Statystyka ta nie nadąża, niestety, w zakresie dostarczanych da-nych za tempem zmian zachodzących w gospodarce. Dotyczy to w szczegól-ności handlu, w odniesieniu do które-go brak jest danych odnośnie nowych form organizacyjnych (sieci handlowe, w tym dyskontowe i inne, e-handel) i form działania (marki własne, fran-czyza). Konieczna wydaje się zmiana
tego stanu i rozszerzenie obszaru badań o brakujące elementy.
Na styku produkcji rolnej i innych ogniw łańcucha dostaw, a także między tymi ogniwami, pojawia się wiele proble-mów, które powinny być przedmiotem szczegółowych badań. Do badań takich najbardziej predystynowane są instytucje naukowe dysponujące odpowiednią ka-drą i doświadczeniem, a także instytucje państwowe (np. Urząd Ochrony Konku-rencji i Konsumentów). W programach działania tych instytucji pożyteczne by-łoby zastosowanie bardziej komplekso-wego podejścia, uwzględniającego cały łańcuch, w tym kontakty między gospo-darstwami rolnymi a przetwórstwem i dystrybucją żywności. Propozycje ze strony nauki mogłyby się przyczynić do przyjęcia rozwiązań legislacyjnych i or-ganizacyjnych ograniczających zjawiska niekorzystne zarówno dla producentów, jak i konsumentów.
Literatura:
1. Adamowicz M, Lemanowicz M.
Producer Groups as a Form of En-terpreneurship and Tool for Streng-thening the Competitive Position of Private Firms in Poland w In-ternational Agi Food Chains and
Networks Wageningen Academic Publisher, Holandia 2006.
2. Chechelski P.: Ocena wpływu świa-towego kryzysu na globalną gospo-darkę żywnościową, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, Nr 4, Warszawa 2010.
3. Chlebicka A., Fałkowski J., Wołek T., Małe gospodarstwa w Polsce charakterystyka, FAPA, Warszawa 2009.
4. High Food Proces and the Food Cri-sis - Experiences and Lessons Lear-ned, FAO, 2009.
5. Kłosiewicz U., Słowińska B.: Handel artykułami żywnościowymi w Pol-sce w ocenie ekspertów, Polskie Wy-dawnictwo Fachowe, Warszawa 1999.
6. Kowalczyk S., Globalizacja agro-biznesu: specyfika, wymiary, kon-sekwencje. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 2, Warszawa 2010.
7. Urban R.: Przemysł spożywczy w procesie integrowania z Unią Eu-ropejską [w:] 6. Polski sektor żywno-ściowy w pierwszych latach członko-stwa (Synteza). Program Wieloletni 2005-2009, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2010.
8. Rynek wewnętrzny w 2009 r., GUS, Warszawa 2010.
9. Komunikat Komisji do Parla-mentu Europejskiego, Rady, Eu-ropejskiego Komitetu Ekono-miczno-Społecznego i Komitetu Regionów: Ceny żywności w Eu-ropie, COM(2008)821.
10. Opinia Europejskiego Komite-tu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie komunikatu Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekono-miczno-Społecznego i Komitetu Regionów: Poprawa funkcjono-wania łańcucha dostaw żywności w Europie COM(2009)591. (2011/
C 48/25).
11. Opinia z inicjatywy własnej Komi-tetu Regionów: Przyszłość WPR po 2013 r. (2010/C 267/03).
12. Powołanie Międzyresortowego Zespo-łu, Biuletyn MRiRW, nr 3/2010.
13. Wstępne Wyniki Powszechnego Spi-su Rolnego 2010, GUS, Warszawa 2011.
14. The State of Agricultural Commo-dity Markets. High Food Prices and the Food Crisis - Experiences and Lessons Learned, FAO 2009.
P
otential developments of the family premises in the cur-rent market situationIn the past two decades, the agro-food business in Poland has undergone deep changes. Important changes have taken place in the vicinity of agriculture, which has been linked with transition from centrally-planned economy into a market economy. Re-placement of the shortage economy (producers market) with the economy
of surplus supply of agri-food products (consumer market) was fundamen-tal, increased by the market opening on an international scale. This led to a sharp increase in so far smaller ex-ternal competition. Polish agriculture, agri-food processing and foreign trade in agriculture products were covered by the new rules of economic policy defined by the Common Agricultural Policy. The domestic market became a part of the unitary market in the
European Union. All the cells of the food chain have undergone multi-di-rectional transformations (proprietary, structural, technological, etc.) in order to adapt to new conditions. Evolution of eating habits causes changes in the structure of demand which must be included in the offer of producers and traders. Market analysis and business decision-making (in particular those concerning the disposal of the prod-ucts) became more complex. You can,
the future of family farms in PolanD
anD the euroPean union
1ed under GATT/WTO regarding the liberalization of world trade (includ-ing trade of food). Business fluctua-tions that occur for various reasons, on a global scale are perceived immedi-ately by European agriculture (includ-ing Polish) and they are reflected by the level of agricultural prices. This does not always finds understanding among consumers and farmers themselves, who sometimes does not realize from the scope of the already existing global food markets linkages and the fact that the development of agricultural prices is not any more on a national basis, or even the EU single market.
Despite the efforts undertaken at international level, as a result of the increase in food prices in 2007-2008 the area of chronic hunger absorbed additional 115 milion people [13].
More than 1 billion people in the world starve, and the projected increase of world population requires a doubling of food production by the year 2050. At the same time, we are dealing with in-creased demand for food in the rapidly developing Asian countries (China, In-dia), as well as in other countries (Rus-sia, Turkey, Mexico, Brazil), in which there is an increase of middle class and change in dietary habits. A certain side effect of the global economic crisis (on real estate and financial markets) is increased interest in certain agricul-tural products for investment purposes.
Many private funds changed the direc-tion of interest and buys agricultural raw materials (cereals, milk powder, etc.), recognizing these investments to be more promising in terms of possible profits. This contributes to the instabil-ity of agricultural and food markets, that has no direct relation with level of agricultural production or the real demand for agricultural products. De-velopment of futures market creates an additional danger here. Because of this unfavorable for agriculture and consumer phenomenon there are
voices that call for better regulation and monitoring of trade in agricultural products at an international scale.
Factors which have a profound impact on the production of agricul-tural raw materials are the climatic conditions. Observed, even in the re-cent period, disruptions of these con-ditions have resulted in natural disas-ters (droughts and floods in Australia, droughts and fires in Russia), and also essentially affected global food mar-kets. The intensification of a short term climate disruption is often as-sociated with the long term processes most likely caused by a human activ-ity. They also will have to be included in the methods and the structure of agricultural production in many coun-tries in a closer or further future. In terms of livestock production, to large perturbations in the markets have led dangerous for animals (and sometimes also for people) diseases. For example, you might have BSE in bovine animals, avian influenza in poultry and the in-fluenza virus in swine. These events have contributed to significant eco-nomic losses. They created the need for liquidation of herds and limiting the marketing of products of animal origin. This was due to the decrease in consumer confidence in those prod-ucts. Such a decline is also caused by the occurring incidents in production process threatening the consumer’s health by the deterioration of prod-uct quality, which occurs as a result of their contamination (pollution) of hazardous ingredients, such as dioxins (most recently in Germany). Growing impact on food markets exerts the use of raw materials of agricultural origin for the production energy needs. Pro-duction of biocomponents and bio-fuels provides an additional direction of production for agriculture, at the same time increasing energy security and creating an alternative source of fuel. Use of agricultural land for energy however, say that Polish agriculture
and processing industry tackled well in complying with the functioning of the new rules. This does not mean, howev-er, end of the efforts and possibility of rest on one’s laurels. Dynamic changes in agricultural markets, as well as the increasing complexity of the natural and economic factors affecting these markets make it necessary to perma-nently respond to new changes.
Agricultural markets are subjects of increasing globalization - the situa-tion in these markets is influenced by network of links on a worldwide basis, with all the positive and negative ef-fects of it.
The main causes of the globaliza-tion are considered to be the liberal-ization of trade and the development of transport and communications [6].
This process does not proceed in the same pace in all the agro-business cells. The highest level of globalization reaches its extreme links, i.e. manufac-ture of capital goods and trade in food and agri-food processing. To a lesser degree, agriculture itself is a subject to globalization. This does not mean, however, that these processes have no impact here - even small farms have to deal with companies belonging to the global agro-business and are in-creasingly dependent on them. In all the areas related to the economy of food (from the supply of capital goods through the production of agricultural raw materials and food production, to trade in foods) the importance of transitional corporations is growing.
They are organizationally focused and they impose their technological and quality standards. EU agriculture, and therefore also the agriculture of each EU member, operates on the markets increasingly dependent on the pros-perity in the world market.
To the speedup of the globaliza-tion of the food chain substantially contributed i.a. negotiations
conduct-purposes may, however, compete with food production. Such situation does not arise in the production of next-generation fuels, which production is based on the use of raw materials other than those produced on the farm land or waists forming i.a. in the produc-tion of food. Development of next-generation fuels production is still in the initial stage. Manifestation of the food safety violation as a result of the confluence of several adverse factors mentioned above is observed in the global rise in food prices. The trend of strong growth in food prices ap-peared in late 2006 and in 2007-2008 they experienced a dramatic increase (Figure 1). The dynamic of growth has been the highest from 30 years. Food crisis for years 2006-2008 revealed the global food shortages, resulting pri-marily from imperfections in the dis-tribution of food in different regions of the world. Developing countries are the one which suffer the most from the effects of the crisis [4]. This increase (less acute in wealthier countries) was one of the major causes of serious po-litical repercussions in the countries of the North Africa. There is concern that the rising food prices are more prolonged and preventing it can be more difficult than e.g. in relation to the fuel prices.