Działalność artystyczna dzieci w wieku szkolnym w świetle założeń programowych oraz wybranych podręczników i przewodników do nauczania muzyki w szkole

Kształcenie współczesnego człowieka, zdolnego do pokonywania życiowych trudności, jakie oferuje nam współczesna rzeczywistość wymaga zintegrowanych działań systemu edukacji szkolnej i pozaszkolnej, środowiska rodzinnego, mediów oraz całego systemu edukacji estetycznej. Zgodnie z wolą rodziców i państwa, szkoła przygotowuje ucznia do życia w społeczeństwie. Stwarza warunki do wykształcenia człowieka o zintegrowanej osobowości, myślącego krytycznie, twórczo i kreatywnie, który sprosta wyzwaniom teraźniejszości i przyszłości. Wprowadza go w świat podejmowania trudnych decyzji, wyborów i wyzwań w świetle demokracji, szczęśliwego w społeczeństwie, żyjącego w przyjaźni z innymi i w zgodzie z samym sobą, realizującego się życiowo.

Przygotowanie do pełnienia określonej roli w życiu dorosłym rozpoczyna się już w momencie przyjścia na świat. Ku radości swoich rodziców dziecko wzrasta pod ich opieką, stopniowo rozszerza zasięg kontaktów z osobami bliskimi, dalszą rodziną, środowiskiem rówieśniczym-przedszkolnym i szkolnym, pracowniczym, by w końcu móc dokonywać wyboru ostatecznej drogi życiowej, a następnie przekazywać zdobytą wiedzę, umiejętności, wartości i mądrości życiowe kolejnemu pokoleniu. Zanim jednak dziecko stanie się dorosłym, na każdym etapie dorastania przystosowuje się do życia, doświadcza wielu wpływów i różnorodnych działań edukacyjnych, które mają na celu ukształtowanie człowieka wartościowego, empatycznego i samodzielnego.

Do zadań szkoły w zakresie edukacji wczesnoszkolnej³⁸⁷ należy m.in.: wspieranie wielokierunkowej aktywności dziecka przez organizowanie sytuacji edukacyjnych umożliwiających eksperymentowanie i nabywanie doświadczeń oraz poznawanie

387 Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej, Anna Zalewska. (Rozporządzenie wchodzi w życie z dniem 1września 2017 r.), Warszawa dnia 24 lutego 2017 r. Poz. 356, załącznik nr 2, s. 16-17.

98 polisensoryczne; stymulowanie jego rozwoju we wszystkich obszarach: fizycznym, emocjonalnym, społecznym i poznawczym; zapewnienie prawidłowej organizacji zabawy, nauki i odpoczynku dla uzyskania ciągłości procesów adaptacyjnych w odniesieniu do wszystkich dzieci, w tym rozwijających się w sposób nieharmonijny, wolniejszy lub przyspieszony; wspieranie aktywności dziecka, kształtującej umiejętność korzystania z rozwijających się umysłowych procesów poznawczych, niezbędnych do tworzenia własnych wzorów zabawy, nauki i odpoczynku; wspieranie rozwoju mechanizmów uczenia się dziecka, prowadzące do osiągnięcia przez nie kompetencji samodzielnego uczenia się.

Celem nadrzędnym zintegrowanej edukacji wczesnoszkolnej jest wspomaganie dziecka w jego całościowym rozwoju (fizycznym, intelektualnym, estetycznym, emocjonalnym i społecznym) tak, aby było przygotowane, na miarę swoich możliwości, do życia w zgodzie z ludźmi, z przyrodą i z samym sobą³⁸⁸. Zintegrowana edukacja wczesnoszkolna obejmuje z jednej strony łączenie - scalanie treści, a z drugiej, łączenie form aktywności uczniów, co w rezultacie tworzy jednolitą całość. Według definicji Marii Cackowskiej integracja to „proces scalania części w całość (…)” ³⁸⁹. W aspekcie pedagogicznym integracja, to sposób nauczania mający na celu pokazywanie związków między wszystkimi kierunkami, czy zakresami edukacji oraz ukazywanie nauki jako całości. Tak więc integracja, to łączenie elementów w całość, ale ta całość nie jest sumą elementów, ale jest nową jakością”³⁹⁰.

Realizacja integracji ucznia w młodszym wieku szkolnym opiera się głównie na holistycznym postrzeganiu jego osobowości i form aktywności. Zgodnie z tą koncepcją, dziecko jest spójną, zintegrowaną całością i dlatego należy je wspomagać w całościowym, a nie tylko koncentrować się na rozwoju umysłowym, intelektualnym. Wszystkie sfery: psychiczna, fizyczna, umysłowa muszą rozwijać się równomiernie³⁹¹. Ideą przewodnią edukacji kształcenia integralnego, jak podaje Krystyna Duraj-Nowakowa, jest ukazywanie uczniom scalonego obrazu świata, tj. rozpatrywanie faktów, zjawisk, procesów i wydarzeń z różnych punktów widzenia, a to wymaga umiejętności integracji treści, metod w zakresie różnych przedmiotów (obszarów edukacji), wychodzenia od doświadczeń dzieci, a następnie stopniowego ich poszerzania³⁹². Nauczanie całościowe, jak podkreśla K. Duraj-Nowakowa, uwzględnia,

388 Zob. B. Kamińska, Integracja treści muzycznych z treściami edukacji wczesnoszkolnej, [w:] Wybrane zagadnienia z teorii i metodyki wczesnej edukacji muzycznej w przedszkolu i klasach początkowych szkoły podstawowej, red. M. Kołodziejski, B. Pazur, Lublin 2015, s. 192.

389 Zob. M. Cackowska, Koncepcja integracji w nauczaniu początkowym, „Życie Szkoły” 1994, nr 4.

390 Zob. T. Kotarbiński, Kurs logiki dla prawników, Warszawa 1960, s. 181.

391 Zob. R. Majzner, Piosenka jako forma aktywności wokalno-muzycznej małego dziecka, [w:] Wybrane zagadnienia z teorii i metodyki wczesnej edukacji muzycznej w przedszkolu i klasach początkowych szkoły podstawowej, red. M. Kołodziejski, B. Pazur, Lublin 2015, s. 40.

392 Zob. K. Duraj-Nowakowa, Integrowanie edukacji wczesnoszkolnej: modernizacja teorii i praktyki,

99 zróżnicowane podstawy doboru i układu treści (materiału edukacji początkowej), co wynika m.in. z opracowania możliwie „pełnego” tematu, czy stosowania zasady stopniowania trudności³⁹³.

W młodszym wieku szkolnym dziecko łatwiej i trwalej zapamiętuje to, co przyciąga jego uwagę, jest dla niego ciekawe i atrakcyjne. Dziecko, współpracując z innymi doświadcza radości i dzieli się zdobytymi umiejętnościami z innymi. Warto też odwoływać się do jego zamiłowań czy zainteresowań, co również staje się bogatym i ważnym źródłem motywacji do poznawania najbliższego otoczenia i świata. Szczególną dziedziną sztuk pięknych, która włączona w proces integracji na płaszczyźnie treściowej, metodycznej, wychowawczej i organizacyjnej jest muzyka, która stymuluje całościowo, wielostronnie i harmonijnie rozwój ucznia na każdym etapie edukacyjnym.

Duże znaczenie dla pełnego rozwoju ucznia edukacji wczesnoszkolnej odgrywa zintegrowana działalność artystyczna³⁹⁴ np. w zakresie sztuki muzycznej, plastycznej, literackiej czy teatralnej. Zintegrowane podawanie treści artystycznych daje korzyści m.in.

dla emocjonalnego rozwoju ucznia, na którego oddziaływanie wieloma bodźcami, różnymi znakami sztuki powoduje wzmożoną percepcję, a szczególnie stwarza szansę zainteresowania sztuką każdego z nich³⁹⁵. Działalność artystyczna pełni szereg funkcji, m.in. wychowawcze, poznawcze, kształcące, kompensacyjno-terapeutyczne, estetyczne, etyczne, identyfikacyjne komunikacyjne, integracyjne, ludyczne (zabawowe) czy kreacyjne. Zintegrowane treści nauczania korelują między przedmiotami, a integracja form w zakresie muzyki prowadzi do pełniejszej realizacji kształcenia i wychowania, do harmonijnego rozwoju psychicznego, fizycznego i intelektualnego uczniów³⁹⁶.

Edukacja muzyczna na pierwszym szczeblu nauczania integruje różne formy działalności, korelując z innymi przedmiotami pełni rolę, nie tylko wychowawczą, ale też ogólnorozwojową. Muzyka ma nieoceniony wpływ na samodyscyplinę, integruje grupę, działa odprężająco, poprawia samopoczucie, redukuje napięcia, oddziałuje na sferę emocjonalno-wyobrażeniową, wzbogaca przeżycia, sprzyja kształtowaniu pożądanych postaw społecznych, uczy odpowiedzialności, a nawet przeciwdziała agresywnemu zachowaniu. W związku z tym przyczynia się do kształtowania osobowości młodego człowieka otwartego na współczesne

Kraków 1998, s. 110-111.

393 Zob. K. Duraj-Nowakowa, Integrowanie edukacji wczesnoszkolnej: przez całościowo-systemowy dobór treści, „Nauczyciel i Szkoła” 2001, 3-4, s. 54.

394 Zob. M. Kapłon, Spotkania z Małym Księciem: wykorzystanie sztuki w pracy pedagogicznej z dziećmi, Kraków 2006.

395 Zob. B. Kamińska, Integracja treści muzycznych…, op. cit., s. 190.

396 E. Lipska, M. Przychodzińska, Muzyka w nauczaniu początkowym. Metodyka, Warszawa 1991, s. 262-263.

100 wyzwania zintegrowanego świata. „Współczesność postawiła przed szkołą konieczność wychowania człowieka twórczego, o zintegrowanej osobowości, mogącego sprostać wyzwaniom przyszłego świata. Dlatego znaczącą rolę w wychowaniu odgrywa kształcenie i stymulowanie procesów twórczej ekspresji oraz aktywnej percepcji”³⁹⁷. Nauczanie początkowe daje jedyną i niepowtarzalną szansę wykorzystania i rozwinięcia potencjału twórczego dziecka, którą warto wykorzystać, bowiem twórcza ekspresja artystyczna najlepsza jest na pograniczu dzieciństwa i lat młodzieńczych³⁹⁸. Warto zauważyć iż, jak podaje Helena Danel-Bobrzyk, „Aktywność twórcza osiągana wskutek oddziaływań poprzez muzykę często

„przenoszona” była na inne obszary pracy umysłowej dziecka (tzw. Prawo transferu)”³⁹⁹. Wychowawcze i edukacyjne działania szkoły na etapie edukacji wczesnoszkolnej powinny wspierać proces kształtowania postawy twórczej ucznia w każdej dziedzinie jego aktywności. Takie możliwości stwarza m.in. wychowanie muzyczne, rozumiane jako „(…) zorganizowana aktywność psychofizyczna, mająca na celu rozwinięcie u uczniów przede wszystkim dyspozycji twórczych, umożliwienie im – przez odpowiednie zabiegi wychowawczo-pedagogiczne, kształcące nawyki i potrzeby uczestnictwa i rozkoszowania się kulturą muzyczną. Współdziała ono w formowaniu szczególnie pożytecznych cech osobowości, takich jak: pomysłowość, fantazja, zdolności twórcze, wyobraźnia, samodzielność, zaradność, zdyscyplinowanie, skłonność do utrzymywania więzi społecznych, wrażliwość emocjonalna i systematyczność”⁴⁰⁰. W dziedzinie muzyki przyjmuje się, że „twórczość”, to „(…) proces świadomy, przemyślany i weryfikowany (myślenie twórcze), wspierany artystyczną intuicją (fantazja-wyobraźnia), wiedzą i doświadczeniem, będący wreszcie wyrazem dojrzałych przeżyć (motywacje i uczucia)”⁴⁰¹. Muzyka dostarcza wielu różnorodnych możliwości i środków do podejmowania przez dziecko twórczych działań, bez względu na jego wrodzone uzdolnienia muzyczne⁴⁰².

Istotne znaczenie dla rozwoju sfery społeczno-moralnej i intelektualnej oraz dla kariery szkolnej ma przede wszystkim środowisko rodzinne lub opiekuńcze, otoczenie dydaktyczno-pedagogiczne bogate w programy, treści i metody nauczania w szkole oraz nauczyciel, jego

397 Zob. A. Delecka-Bury, Nauczyciel – wychowawca – edukator – animator kultury, [w:] Wybrane zagadnienia z teorii i metodyki wczesnej edukacji…, op. cit., s. 21.

398 B. Kamińska, Integracja treści muzycznych …, op. cit., s. 190.

399 Zob. H. Danel-Bobrzyk, Muzyka we wszechstronnym wychowaniu dziecka, [w:] Muzyka w edukacji i wychowaniu, red. Danel-Bobrzyk, współudział J. Uchyła-Zroski, Katowice 1999, s. 12.

400 L. Kataryńczuk-Mania, red., Nauczanie muzyki, [w:] Dziedziny kształcenia w klasach I-III, red. M. Magda- Adamowicz, L. Kataryńczuk-Mania, Warszawa 2013, s. 163-180.

401 J. Dyląg, Muzyka jako źródło kształcenia i wychowania, czyli jedna z dziedzin wychowania przez sztukę, [w:] Szkoła w świecie współczesnym, red., B. Muchacka, M. Szymański, Kraków 2008, s. 245-252.

402 R. Majzner, Piosenka jako forma aktywności…, op. cit., s. 37.

101 postawa, zaangażowanie, a także działalność artystyczna. Temat nauczyciela jako inspiratora aktywności muzycznej dziecka zostanie bliżej przedstawiony w rozdziale czwartym.

Aktywność uczniów w obszarze muzyki, w świetle założeń programowych⁴⁰³, dotyczy wielokierunkowego stymulowania dziecka. Podczas zajęć zintegrowanych spontaniczna działalność ucznia przeplata się z twórczą i odtwórczą ekspresją muzyczną niemal podczas każdych zajęć edukacyjnych. Jak podaje M. Kisiel „Dzięki ekspresji twórczej, odtwórczej i percepcji inicjowanej wielorakimi działaniami dziecko angażuje się emocjonalnie, podejmuje samodzielne myślenie, zaspokajając potrzebę aktywności oraz daje ujście nadmiernie nagromadzonemu napięciu. Małe dziecko wpadające w zachwyt, zdziwienie, usiłujące pochwycić nowości z otaczającego świata jest szczególnie kreatywne -twórcze”⁴⁰⁴.

Opracowany system edukacji sprzyja rozwijaniu wielokierunkowych wielorakich inteligencji⁴⁰⁵ – zdolności i umiejętności uczniów poprzez zintegrowane podejście do treści nauczania. Dokładniej na temat integracyjnych działań dydaktyczno-wychowawczych w aspekcie muzyki, jako sztuki w pedagogice, w edukacji elementarnej opisuje M. Kisiel⁴⁰⁶.

Zintegrowany system nauczania oraz interdyscyplinarne podejście do realizacji programu przyczynia się do rozwijania i wzmocnienia predyspozycji ucznia w różnych obszarach jego zainteresowań. Obszary te integrują się wzajemnie i przeplatają wielostronnie, oddziałując na ucznia. Integracja wychowania i nauczania w klasach młodszych według definicji Łucji Muszyńskiej przejawia się w: „łącznym ujmowaniu celów wychowania, nauczania i kształcenia, scalaniu treści i materiału nauczania oraz wychowania przez koncentrację wokół zasadniczych osnów zintegrowanych jednostek tematycznych oraz tworzeniu jednolitych, integralnych ciągów sytuacyjnych dla działań i przeżyć dziecięcych”⁴⁰⁷. W koncepcji „integralnej”, jak podaje Jerzy Kujawiński, „szczególnie mocno zaakcentowano znaczenie doświadczenia ucznia jako podstawy teoriopoznawczej wieku

403 Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej, Anna Zalewska. (Rozporządzenie wchodzi w życie z dniem 1września 2017 r.), załącznik nr 2., MEN, Warszawa dnia 24 lutego 2017 r. Poz. 356.

404 Zob. M. Kisiel, Język muzyki i mowa muzyczna w dialogu dziecka z dorosłym w edukacji elementarnej.

Ścieżki edukacyjne – teoria w praktyce, Katowice 2015, s. 94-95.

405 H. Gardner, Inteligencje wielorakie. Teoria w praktyce. Tłum. A. Jankowski, Warszawa 2002;

M. Kołodziejski, Inteligencje wielorakie w praktyce edukacyjnej – kierunki poszukiwań i możliwości wykorzystania, [w:] Ewaluacja i innowacje w edukacji. Samoocena i ocena w kształceniu i wychowaniu, red. J. Grzesiak, Konin-Kalisz 2009; M. Suświłło, Inteligencje wielorakie w nowoczesnym kształceniu, Olsztyn 2004.

406 M. Kisiel, Język muzyki i mowa muzyczna…, op. cit., s. 31-41.

407 Ł. Muszyńska, Integralne wychowanie i nauczanie w klasach I-III, Warszawa-Poznań 1974, s. 29.

102 wczesnoszkolnego oraz rolę środowiska jako głównego źródła treści i uspołecznienia uczniów klas początkowych” ⁴⁰⁸.

W nauczaniu dzieci stosuje się formy korelacji⁴⁰⁹. Muzyka może korelować wewnątrzprzedmiotowo⁴¹⁰, gdy wiąże treści występujące w ramach jednego przedmiotu np. w muzyce jest związana z realizacją różnych form aktywności muzycznej ucznia oraz może korelować międzyprzedmiotowo⁴¹¹, kiedy łączy zagadnienia pokrewnych dziedzin nauki.

Muzyka może towarzyszyć edukacji polonistycznej np. podczas recytacji, prowadzenia dialogów, dram, inscenizacji, czy tworzyć oprawę muzyczną do widowisk i przedstawień teatralnych ⁴¹² w formie śpiewu, tańca, gry na instrumentach) itp. Na temat integracji literatury z malarstwem, muzyką, plastyką, filmem i teatrem w edukacji wczesnoszkolnej pisali m.in.

Mirosława Gawryłkiewicz⁴¹³, Jan Kida⁴¹⁴. Muzyka koreluje z matematyką.Logika konstrukcji muzycznej pozwala na wykorzystanie pewnych doświadczeń muzycznych dla zrozumienia niektórych zjawisk matematycznych. Konkretne płaszczyzny łączenia muzyki z edukacją matematyczną przedstawia Jadwiga Uchyła-Zroski: stosunki przestrzenne w matematyce stanowią wstęp do geometrii; w muzyce zmieniają się w przestrzenne rozmieszczenie ruchu zgodnie z czasowym przebiegiem taktu muzycznego, np. w tańcu lub w zabawach ruchowych;

cechy wielkościowe w matematyce to mierzenie i porównywanie rozmaitych wielkości odcinków, w muzyce to czasowe ujmowanie różnych wartości nut i podporządkowanie czasu ich trwania metrum; zbiory i symbolika w obu kierunkach kształcenia wskazują na porządkowanie elementów według kodu, np. zbiór kwadratów zawiera same kwadraty, bieg

408 J. Kujawiński, Doskonalenie pracy lekcyjno-domowej w klasach początkowych, Warszawa 1990, s. 29-30.

409 Zob. J. Uchyła-Zroski, Korelacja muzyki z innymi przedmiotami nauczania w klasach I-III, „Wychowanie Muzyczne w Szkole” 1982, nr 2, s. 105-109; M. Kisiel, Pedagogiczno-dydaktyczne implikacje dziecięcego przeżywania, doświadczania, poznawania i działania w obszarze muzyki, [w:] Edukacyjne inspiracje dziecięcego przeżywania, doświadczania i poznawania muzyki, red. M. Kisiel, Dąbrowa Górnicza 2008.

410 Zob. M. Przychodzińska, Wychowanie muzyczne: idee – treści – kierunki rozwoju, Warszawa 1989.

411 Zob. E. Lipska, Polska koncepcja wychowania muzycznego i jej odzwierciedlenie w podręcznikach szkolnych, [w:] Bliżej muzyki, bliżej człowieka, red. A. Białkowski, B. Smoleńska-Zielińska, Lublin 2002.

412 Zob. K. Krasoń, Teatr dźwięku, obrazu i ruchu, czyli zabawa z poezją dla najmłodszych, [w:] Młody czytelnik w świecie książki, biblioteki i informacji, red. K. Heska-Kwaśniewicz, Katowice 1996; D. Klus-Stańska,

Powtórka z oczywistości, czyli integracja to nie wszystko, [w:] Edukacja polonistyczna na rozdrożach. Spotkania z językiem polskim w klasach I-III, red. D. Klus-Stańska, M. Dagiel, Olsztyn 1999; U. Słyk, Radość tworzenia i przeżywania dziecka w małych formach scenicznych na zajęciach organizowanych w szkole podstawowej (muzyka, ruch, taniec), „Nauczyciel i Szkoła” 2015, nr 2 (58), s. 171-190.

413 Zob. M. Gawryłkiewicz, Melobajka – forma integrująca muzykę z literaturą, plastyką a kształtowanie pozytywnego stosunku do muzyki i umiejętności aktywnego jej słuchania u dzieci w wieku wczesnoszkolnym, [w:] Innowacje pedagogiczne w edukacji muzycznej dzieci i młodzieży, red. L. Kataryńczuk-Mania, Zielona Góra 2000, s. 133-140; Taż, Myślę, więc jestem! Audiuję więc muzykuję! [w:] Edukacja artystyczna jako twórcza:

perspektywy, dylematy, inspiracje, red. M. Kołodziejski, M. Szymańska, Płock 2011.

414 Zob. J. Kida, Tendencje nowatorskie i integracyjne w zakresie komunikacji literackiej i kulturalnej

na poziomie edukacji wczesnoszkolnej, [w:] Edukacja wczesnoszkolna w kontekście reformy systemu szkolnego, red. E. Marek, R. Więckowski, Piotrków Trybunalski 2000, s. 162.

103 – same ósemki, marsz – ćwierćnuty itp.; studiując zapis nutowy dzieci doskonalą umiejętność liczenia; każda wartość nuty to określona miara; powtarzalność metryczno-rytmiczna pozwala zrozumieć zjawisko wielokrotności; przesunięcie figury geometrycznej to transpozycja utworu lub jego części; ułamki, ¹

2 , ¹

4 to pojęcie podziału wartości nut, to wreszcie zapis taktu, 2/4, 3/4, 4/4⁴¹⁵. Zagadnienie integracji matematyczno-muzycznej opisywali również pedagodzy tacy, jak: Helena Danel-Bobrzyk, Wiesława Sacher, Maria Madej, czy Mirosław Kisiel⁴¹⁶. Ciekawą propozycję wykorzystania muzyki w edukacji matematycznej w przedszkolu lub w szkole przedstawiła Aldona Danielewicz-Malinowska⁴¹⁷, podczas konferencji warsztatowej praktyków edukacji muzycznej „Tradycja w działaniu”. Konferencja odbyła się w ramach projektu „Mały Kolberg 2018 r.” w Akademii Muzycznej w Katowicach⁴¹⁸.

Z treściami muzycznymi synchronizują zajęcia plastyczne. Tworzą one formę ekspresji i sztuki pozawerbalnej. Formy zajęć muzyczno-plastycznych mogą być różnorodne⁴¹⁹. Jedną z nich jest percepcja utworów muzycznych i ekspresja plastyczna, czego przykładem mogą być rysunki na temat tekstu piosenek. Również może to być percepcja dzieł sztuki plastycznej i ich muzyczna interpretacja, czyli wyrażanie ich treści znaczeniowych, emocjonalnych. Muzyka w sposób ekspresyjny określa otaczająca nas rzeczywistość. Jak podaje Urszula Szuścik

„Funkcja muzyki to rozbudzanie różnorodnych i bogatych odczuć, a plastyki wyrażanie tych przeżyć kolorem – nastrój muzyki (funkcja ekspresyjna koloru), linia układem kompozycyjnym, forma – jej kształtem brzmienia, tempa, dynamiki, muzyki”⁴²⁰. O analogii plastyczno-muzycznej pisała Halina Burzyńska⁴²¹. Temat relaksu plastyczno-muzycznego w swoich publikacjach poruszyła Helena Danel-Bobrzyk⁴²², natomiast Janina

415 J. Uchyla-Zroski, Korelacja muzyki z innymi przedmiotami…, op. cit., s. 108.

416 Zob. H. Danel-Bobrzyk, Metodologiczne podstawy wychowania muzycznego, Katowice 1982, s. 25-35;

W. A. Sacher, Wczesnoszkolna edukacja muzyczna, Kraków 1997, s. 33; M. Madej, Miejsce muzyki w integracji międzyprzedmiotowej w edukacji szkolnej, [w:] Muzyka w szkole XXI wieku. Tradycja i współczesność,

red. L. Markiewicz, Katowice 2005, s. 186; M. Kisiel, Muzyka czynnikiem wspomagającym nabywanie kompetencji matematycznych w kształceniu zintegrowanym uczniów klas I-III, „Nauczyciel i Szkoła” 2002, 1-2 (14-15), s. 55-65.

417 Konferencja „Tradycja w działaniu”, A. Danielewicz-Malinowska warsztat: „Muzyczna matematyka w edukacji przedszkolnej”, Katowice 2018.

418 Konferencja „Tradycja w działaniu”, http://www.akademiakolberga.pl/tradycja-w-dzialaniu-konferencja-warsztatowa-praktykow-edukacji-muzycznej/, [data dostępu: 28.09.2018].

419 W. Szlufik, A. Pękala, red., Dziecko i sztuka, Częstochowa 2000.

420 Zob. U. Szuścik, Muzyka i obraz plastyczny, [w:] Dziecko w świecie muzyki, red. B. Dymara, Kraków 2000, s.175-186; K. Łapot-Dzierwa, Przekład intersemiotyczny w edukacji plastycznej jako metoda stymulowania twórczej aktywności dzieci. Od teorii do praktyki, [w:] Edukacja artystyczna jako twórcza. Perspektywy – dylematy – inspiracje, red. M. Kołodziejski, M. Szymańska, Płock 2011.

421 H. Burzyńska, Metodyczne ABC nauczyciela muzyki klas I-III, Olsztyn 1996, s. 43-44.

422 Zob. H. Danel-Bobrzyk, Muzyka inspiratorem działań plastycznych dziecka w wieku przedszkolnym, [w:] Rozwój dziecka i jego stymulacja w instytucjach wychowania przedszkolnego, Katowice 1995, s. 29-30.

104 Jarmoc, w ramach zajęć plastycznych zwracała uwagę na rozwój wyobraźni ucznia w aspekcie rozwijania jego postawy twórczej⁴²³.

Integracja nauki muzyki i środowiska społeczno-przyrodniczego może dotyczyć poznawania środowiska kultury muzycznej, obserwacji akustycznych cech danego miejsca lub środowiska przyrodniczego, a te z kolei mogą być podstawą do rozwijania twórczości muzycznej⁴²⁴. Na temat edukacji ludowej, regionalnej pisali pedagodzy muzyczni m.in. E. Frołowicz⁴²⁵, M. Kisiel⁴²⁶, K. Turek⁴²⁷, J. Uchyła-Zroski⁴²⁸, A. Waluga⁴²⁹, i inni.

W ramach edukacji zintegrowanej nauczyciele często sięgają po piosenki o tematyce przyrodniczej, ekologicznej i społeczno-kulturowej, wzbogacając nimi lekcje, szkolne apele i akademie, czy imprezy i uroczystości okolicznościowe.

Muzyka również harmonizuje z zajęciami technicznymi. Formą korelacji może być np.

próba wykonania przez dzieci instrumentów muzycznych własnego pomysłu. Muzykowanie na samodzielnie wykonanych instrumentach⁴³⁰ sprawia dzieciom ogromną radość i satysfakcję, o czym pisali m.in. Maria Przychodzińska⁴³¹, Jacek Tarczyński⁴³², Mirosław Kisiel⁴³³.

423 Zob. J. Uszyńska-Jarmoc, Twórcza aktywność dziecka. Teoria – rzeczywistość – perspektywy rozwoju”, Białystok 2003, s. 102; Taż, Od twórczości potencjalnej do autokreacji w szkole, Białystok 2007.

424 M. Przychodzińska, Kształtowanie kultury muzycznej przez naukę słuchania muzyki, „Wychowanie Muzyczne w Szkole” 1978, nr 11, s. 31; E. Zwolińska, Rozwój wyobraźni muzycznej a funkcje percepcyjno-motoryczne w młodszym wieku szkolnym, Bydgoszcz 1997.

425 E. Frołowicz, Jestem Inny!: muzyczna edukacja wczesnoszkolna a problematyka wielokulturowości, „Aspekty Muzyki” 2015, nr 5, s. 79-93.

426 Zob. M. Kisiel, Tradycje i zwyczaje płaszczyzną integracji sztuki w edukacji i wychowaniu dziecka. W 200.

Rocznicę urodzin Oskara Kolberga, [w:] Integrowanie działań pedagogiczno-artystycznych w edukacji elementarnej, red. M. Kisiel, H. Hetmańczyk-Bajer, Katowice 2014, s. 254-273; Tenże, Rola muzyki i poszczególnych jej form aktywności w realizacji założeń edukacji regionalnej na poziomie kształcenia wczesnoszkolnego, [w:] Edukacja regionalna. Z historii, teorii i praktyki, red. M. T. Michalewska, Kraków 1999; Tenże, Elementy sztuki regionalnej w pozaszkolnej edukacji muzycznej młodego pokolenia, „Wychowanie Muzyczne w Szkole” 2004, nr 4; Tenże, Elementy sztuki regionalnej w edukacji szkolnej a poczucie

zakorzenienia w środowisku, [w:] Muzyka w nauczaniu zintegrowanym, red. E. Zwolińska, Bydgoszcz 2002.

427 K. Turek, Pieśń ludowa w procesie edukacji społecznej, [w:] Dziecko w świecie muzyki, red. B. Dymara, Kraków 2000, s. 127-139.

428 Zob. J. Uchyła-Zroski, Dziedzictwo kulturowe środowiska inspiracją do działań muzycznych, [w:] Dziecko w świecie muzyki, red. B. Dymara, Kraków 2000, s. 237-249; Taż, Wartości edukacji muzycznej dzieci i młodzieży w perspektywie tradycji i współczesności, Cieszyn 2016.

429 Zob. A. Waluga, Pieśń ludowa fundamentem edukacji muzycznej, Katowice 2005; Taż, Śpiew w perspektywie edukacji muzycznej. Koncepcje, badania, programy, Katowice 2012.

430 P. Cyrta, Instrument – zrób to sam, Lublin 2011; B. Karpała, O instrumentach muzycznych budowanych przez uczniów. W poszukiwaniu nowych barw brzmieniowych, „Wychowanie Muzyczne w Szkole” 1990, nr 1-2.

431 M. Przychodzińska, Kształtowanie kultury muzycznej…, op. cit., s. 31.

432 J. Tarczyński, Nietypowe instrumentarium w edukacji muzycznej dzieci młodszych, „Wychowanie Muzyczne w Szkole” 2008, nr 5, s. 38-47.

433 M. Kisiel, Media w edukacji muzycznej uczniów szkoły ogólnokształcącej, Mysłowice 2003, s. 118-120;

Tenże, Skuteczność wykorzystania instrumentów jako środków dydaktycznych w rozwijaniu twórczej aktywności uczniów w kl. I-III, [w:] Z teorii i praktyki nauczania początkowego i wychowania przedszkolnego,

red. H. Moroz, Katowice 1993.

105 Muzyka połączona z kulturą fizyczną, sportem, ruchem spełnia w tym procesie specyficzną rolę. Oba te przedmioty wzajemnie się uzupełniają. Ruch podporządkowany jest

105 Muzyka połączona z kulturą fizyczną, sportem, ruchem spełnia w tym procesie specyficzną rolę. Oba te przedmioty wzajemnie się uzupełniają. Ruch podporządkowany jest