Muzyka w pryzmacie lekcji obligatoryjnych oraz zajęć zintegrowanych i pozalekcyjnych w szkole podstawowej

Zgodnie z nową Podstawą programową w szkole podstawowej na I etapie edukacyjnym, obejmującym klasy I-III – edukacja wczesnoszkolna, realizowana jest w formie kształcenia zintegrowanego⁵⁶⁰. W związku z tym muzyka nie stanowi oddzielnego przedmiotu lecz integruje całość edukacji wczesnoszkolnej, chociaż przedtem⁵⁶¹ muzyka mogła być wydzielona i powierzona specjaliście – nauczycielowi muzyki. Obecnie „Edukacja muzyczna, która z uwagi na swą specyfikę, doskonali percepcję słuchową, sferę emocjonalną, wrażliwość estetyczną i ekspresję twórczą, w kształceniu zintegrowanym jest (obligatoryjnie) codziennym elementem zajęć. Muzykowanie wspiera motywację do działań grupowych oraz wpływa na nastrój uczniów, co ma wielkie znaczenie w procesie organizacji grupy⁵⁶².

560 Podstawa programowa kształcenia ogólnego z komentarzem. Szkoła podstawowa. Muzyka.

MEN „Dobra Szkoła” 2017, s. 9.

561 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół.

Dz. U. Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2012 r. Poz. 977, s. 27.

562 Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej, Anna Zalewska. (Rozporządzenie wchodzi w życie z dniem 1września 2017 r.), załącznik nr 2, MEN, Warszawa dnia 24 lutego 2017 r., s. 45. Poz. 356.

144 Podstawowym założeniem wychowania muzycznego w edukacji elementarnej jest uprawianie wszystkich form aktywności muzycznej w postaci zintegrowanej. „Szczególnie ważną misją wychowania muzycznego jest rozwój i kształcenie podstawowych zdolności muzycznych, wrażliwości na dźwięk, wyobraźni i pamięci muzycznej, zadatków twórczych oraz zainteresowań artystycznych jako naturalnych skłonności estetycznych dzieci. Zadaniem edukacji muzycznej jest przede wszystkim rozśpiewanie uczniów poprzez nauczenie ich określonych pieśni, rozwijanie słuchu muzycznego, głosu i poczucia rytmu, wyposażenie ich w elementarne wiadomości z zakresu muzyki, zaznajomienie z wybranymi dziełami muzycznymi i ich twórcami, wyrobienie umiejętności słuchania i wartościowania muzyki oraz przygotowanie do amatorskiego jej uprawiania”⁵⁶³.

Zintegrowana aktywność - „Integracja”, jak podaje Dorota Klus-Stańska, „polega na wykorzystywaniu różnych dziedzin wiedzy do penetracji jednego, integrującego te dziedziny, zagadnienia (np. dźwięk, czas, rytm)”⁵⁶⁴, odnosi się do stosowania różnorodnych, wzbogacających form podczas procesu edukacyjnego, „korelacja” natomiast „polega na realizacji, podczas lekcji z różnych przedmiotów, typowych dla nich treści z nachyleniem tematycznym w kierunku jednego tytułowego zagadnienia”⁵⁶⁵, łączy różnorodne treści międzyprzedmiotowo. Według Ryszarda Więckowskiego⁵⁶⁶, korelacja scala różne kierunki edukacji w określonym zakresie, w opracowywaniu treści innych przedmiotów. Idea integracji aktywności muzycznej w edukacji wczesnoszkolnej polega na zastosowaniu wszystkich form ściśle ze sobą powiązanych, które składają się na całokształt procesu dydaktyczno-wychowawczego, czyli: śpiew i ćwiczenia mowy, gra na instrumentach, słuchanie muzyki, tworzenie muzyki, realizacja ruchowa muzyki. Integracja środków ekspresji i percepcji muzycznej oraz korelacja z innymi dziedzinami edukacyjnymi jest możliwa zarówno w systemie klasowo-lekcyjnym, jak i w ramach kształcenia zintegrowanego podczas realizacji obszarów tematycznych⁵⁶⁷, o czym pisali znani pedagodzy, jak: Maria Przetacznikowa, Tadeusz Wróbel, Bożena Raszke i inni⁵⁶⁸.

563 Zob. M. Kisiel, Muzyka w zintegrowanej edukacji…, op. cit., Katowice 2005.

564 Zob. D. Klus-Stańska, Powtórka z oczywistości, czyli integracja to nie wszystko, [w:] Edukacja polonistyczna na rozdrożach. Spotkania z językiem polskim w klasach I-III, red. D. Klus- Stańska, M. Dagiel,

Olsztyn 1999, s. 110.

565 Ibidem, s. 110.

566 R. Więckowski, Zarys metodyki nauczania początkowego. „Nauczanie Początkowe”, 1996, nr 7, s. 389.

567 Zob. A. Wilk, Problemat kompetencji muzyczno-pedagogicznych studentów pedagogiki wczesnoszkolnej i nauczycieli klas początkowych szkoły podstawowej w świetle przeprowadzonych badań w latach

1992-1999, Kraków 2004, s. 31.

568 Zob. M. Przetacznikowa, T. Wróbel, red., Problemy psychodydaktyki nauczania początkowego, Warszawa 1992; B. Raszke, Autokreatywne funkcje zabawy w wychowaniu muzycznym w klasach I-III, [w:] Twórcza aktywność uczniów klas początkowych, red. M. Jakowicka, Zielona Góra 1989, s. 205-214.

145 Ideą przewodnią kształcenia jest ukazywanie dzieciom obrazu świata, rozpatrywanie faktów, zjawisk, procesów i wydarzeń z różnego punktów widzenia. Na przykład kształtowanie postaw patriotycznych sprzyja poznawaniu specyficznego charakteru muzyki własnego regionu i innych regionów Polski w całym jej bogactwie i różnorodności wybranych dzieł wielkich polskich kompozytorów⁵⁶⁹.

Muzyka nie może być traktowana jako zajęcie rekreacyjne, lecz jako przedmiot pobudzający dziecko do myślenia, do analizowania i przeżywania, szukania logicznych związków i rozwiązań. Muzyka pogrążona jest w świecie symboli i logiki i z tego powodu może być porównywalna z doskonałością, jaką jest matematyka. Wspomniana logika konstrukcji muzycznej pozwala na wykorzystanie pewnych doświadczeń muzycznych dla zrozumienia niektórych, prostych zjawisk matematycznych. Zrozumieniu stosunków przestrzennych sprzyjają zajęcia ruchowo-muzyczne, podczas których dzieci doświadczają i poznają takie relacje jak: położenie, kierunek, wielkość oraz proste figury geometryczne⁵⁷⁰. Cechy wielkościowe i ilościowe w matematyce to mierzenie porównywanie rozmaitych wielkości odcinków, w muzyce to czasowe ujmowanie wartości nut i podporządkowanie czasu trwania metrum. Dlatego w zajęciach ruchowo-muzycznych ma miejsce również doświadczenie stosunków czasowo-przestrzennych: określona ilość taktów czy fraz muzycznych jest łączona z koniecznością wykonania tych jednostek w określonym czasie.

Ćwiczenia wprowadzające i utrwalające metrum na 4, 3, 2 i podział rytmiczny od całej nuty do ósemki pozwalają doświadczyć w następstwie istotę ułamka. Powtarzalność metryczno-rytmiczna pomaga zrozumieć zjawisko wielokrotności.

Integracja muzyki i środowiska społeczno-przyrodniczego przejawia się na płaszczyźnie poznania środowiska społecznego i jego kultury muzycznej, zaś wyniki obserwacji akustycznej cech środowiska przyrodniczego mogą być podstawą do twórczości muzycznej. Formy zajęć muzyczno-plastycznych mogą być różnorodne. Jedną z nich jest percepcja utworów muzycznych i ekspresja plastyczna poprzez rysunki na temat tekstu piosenek oraz percepcja dzieł sztuki plastycznej i ich muzyczna interpretacja: wyrażanie ich treści znaczeniowych, emocjonalnych. Również muzyka i praca-technika wzajemnie się korelują. Formą korelacji może być próba sporządzania przez dzieci najprostszych instrumentów muzycznych własnego pomysłu. Muzykowanie na samodzielnie wykonanych instrumentach sprawia uczniom ogromną radość i satysfakcję.

569 Zob. M. Przychodzińska, Kształtowanie kultury muzycznej przez naukę słuchania muzyki, „Wychowanie Muzyczne w Szkole” 1978, nr 11, s. 30.

570 Ibidem, s. 30-31.

146 Tradycyjne metody prowadzenia lekcji wychowania fizycznego, polegające na nauczaniu ruchu, narzucające dzieciom wykonywanie ćwiczeń na komendę, jednakowo przez wszystkich, według wzoru podanego przez nauczyciela, nie odpowiadają już potrzebom i zainteresowaniom współczesnego dziecka oraz postulatom współczesności. Młodszy wiek szkolny to okres, w którym rozwój dziecka uwarunkowany jest jego aktywnością. Najczęściej objawia się ona w dużej ruchliwości i stałym dążeniu do działania. Ruch podporządkowany muzyce spełnia w tym procesie specjalne zadanie⁵⁷¹. Łączenie muzyki z wychowaniem fizycznym pozwoli na rozbudzanie u dzieci zainteresowania rytmicznym ruchem wykonywanym przy akompaniamencie muzyki lub śpiewu piosenki (aerobic-dance). Ważne też jest rozwijanie pamięci muzycznej i ruchowej, wyrabianie umiejętności uczenia się i zapamiętywania melodii oraz rytmu. Zastosowanie instrumentów perkusyjnych na lekcjach kultury fizycznej da dzieciom możliwość poznania i utrwalenia ich barwy, skali dźwięku, rozpoznawanie zmian dynamicznych w muzyce, a to z kolei umożliwia ćwiczącym zgranie ruchu z rytmem, wykonanie go w określonym tempie. Ruch przy muzyce ma znaczenie nie tylko dla rozwoju muzykalności. Przyczynia się on także do ogólnego rozwoju dziecka⁵⁷². Bez korelacji między przedmiotowej nie będzie pozytywnych wyników w pełnym rozwoju intelektualnym, estetycznym i fizycznym dziecka. Nawet stosowanie przy obecnych metodach nauczania wszystkich form działalności muzycznej nie umuzykalni dziecka.

Muzyka w edukacji wczesnoszkolnej może być integrowana z różnymi dziedzinami sztuki, na przykład inspirować do literackiej twórczości dzieci (zajęcia muzyczno-literackie);

muzyka może zachęcać do improwizacji ruchowej powiązanej z ekspresją mimiczną (zajęcia muzyczno-ruchowe); pod wpływem muzyki uczniowie mogą malować lub rysować świat realny, abstrakcje, uczucia, barwy itp. (zajęcia muzyczno-plastyczne). Dzięki temu wykorzystywana na nich muzyka poważna staje się dla dzieci bliższa i bardziej zrozumiała.

Zabawy muzyczne lub muzyczno-plastyczne mogą mieć duże znaczenie terapeutyczne i relaksujące, szczególnie dla dzieci z nadpobudliwością psychoruchową⁵⁷³.

Integracja tworzenia i słuchania muzyki, według Zofii Burowskiej, „polega na tym, że dziecko tworząc wykorzystuje swą wiedzę o możliwościach wyrazowych elementów, o sposobach w jaki mogą być ze sobą połączone, o sposobach tworzenia większych całości.

Wiedzę tę dziecko zdobywa słuchając muzyki i także w percepcji muzyki ją wykorzystuje. Jest

571 Zob. E. Lipska, M. Przychodzińska, Muzyka w nauczaniu początkowym. Metodyka, Warszawa 1991, s. 117.

572 Ibidem, s. 117.

573 M. Adamczyk-Kula, Rozwijanie aktywności twórczej dzieci w wieku wczesnoszkolnym na zajęciach

muzycznych, http://new.2sp.lublin.pl/publikacje/rozw_dzialalnosc_muz_gkula.htm, [data dostępu: 08.08.2018].

147 to proces o elementach wzbogacających i warunkujących się wzajemnie, w którym aktywność twórcza służy percepcji, a percepcja muzyki inspiruje tworzenie” ⁵⁷⁴.

Muzyczne zajęcia pozalekcyjne⁵⁷⁵ mogą funkcjonować w formie szkolnych kółek muzycznych: zespołów wokalnych, wokalno-instrumentalnych, instrumentalnych, tanecznych czy teatralnych. W placówkach szkolnych funkcjonują zróżnicowane zajęcia artystyczne, do których mogą należeć wszystkie chętne dzieci na poziomie edukacji wczesnoszkolnej.

W zależności od indywidualnych zainteresowań i predyspozycji, uczniowie mogą należeć np. do chóru, zespołu wokalnego lub wokalno-instrumentalnego. Chór lub zespół wokalny pod kierunkiem nauczycieli, wychowawców czy instruktorów realizuje szereg zadań rozwojowych, poznawczych, wychowawczych i użytkowych. Taka forma muzykowania rozwija i kształci u uczniów zainteresowania i zdolności muzyczne, zaspokaja potrzebę śpiewania, daje możliwość autentycznego wyżycia się artystycznego, obycia ze sceną. Wspólne wykonanie dzieł muzycznych, oprócz zadowolenia osobistego i przeżyć estetycznych, przysparza uczestnikom poczucie sprawstwa i wartości⁵⁷⁶.

Na zajęciach pozalekcyjnych w zależności od kompetencji i zaangażowania nauczyciela, uczniowie mogą uczyć się grać na różnych szkolnych instrumentach m.in.

na flecie, flażolecie, dzwonkach chromatycznych. Mogą tworzyć akompaniamenty do piosenek, wykorzystywać instrumenty perkusyjne do wzbogacenia piosenki lub utworu instrumentalnego. W zależności od programu, okoliczności czy celu występu (konkurs, koncert, festiwal), uczniowie podejmują określone działania artystyczne. Przygotowują utwór solowo, w duecie lub w dowolnym składzie, z towarzyszeniem instrumentów, ruchem scenicznym, opracowaną choreografią. Uczniowie muzykujący na zajęciach pozalekcyjnych doskonalą swój warsztat muzyczny w zakresie wokalu, gry na instrumentach (melodycznych i niemelodycznych), tańca itp. Zespołowe muzykowanie umożliwia każdemu dziecku znalezienie odpowiedniego dla siebie rodzaju aktywności, jest doskonałą i atrakcyjną formą zorganizowanego dla uczniów czasu pozalekcyjnego.

Inną, atrakcyjną dla najmłodszych uczniów formą aktywności artystycznej jest ruch z muzyką oraz taniec. Uczniowie w tym wieku wykazują znaczną potrzebę wyrażania przeżycia muzycznego w formie ćwiczeń i zabaw ruchowych. „Ruch podporządkowany muzyce korzystnie wpływa nie tylko na rozwój dyspozycji muzycznych, ale również na prawidłowy

574 Zob. Z. Burowska, Słuchanie…, op. cit., s. 45.

575 Zob. U. Słyk, Zespołowe muzykowanie w nauczaniu zintegrowanym, „Wychowanie Muzyczne w Szkole”

2008, nr 5.

576 Zob. E. Rogalski, Społeczno-wychowawcza rola chóru szkolnego, Bydgoszcz 1980.

148 rozwój fizyczny podopiecznego, tj. poprawia postawę, koordynację ruchów oraz wprowadza dyscyplinę wewnętrzną, wyrażającą się gotowością do wykonywania zadań”⁵⁷⁷. Współdziałanie w grupie, jakie występuje podczas zajęć ruchowych, ma też ogromne znaczenie wychowawcze, na co zwraca uwagę Romualda Ławrowska⁵⁷⁸. Konieczność podporządkowania się regułom, a jednocześnie uzależnienie od jednostki – w osobie lidera – wyrabia poczucie solidarności z grupą i wspólnej odpowiedzialności. „Wartości kształcące zajęć muzyczno-ruchowych tkwią przede wszystkim w możliwościach poznania zagadnień rytmicznych poprzez ruchowe ich wykonanie, w wykształceniu umiejętności słuchania muzyki poprzez syntetyczny lub analityczny jej odbiór. Zajęcia te umożliwiają poznanie wartościowej muzyki, piosenek i tańców polskich”⁵⁷⁹.

Kolejną formą zajęć pozalekcyjnych jest przynależność uczniów do zespołu folklorystycznego. Taniec ludowy, jak przybliża M. Kisiel, stanowi osnowę wszelkich działań artystycznych wyrażonych w: stroju, śpiewie, dramaturgii scenicznej obrzędów, rekwizytach i dekoracjach oraz słowie. Udział w zespole folklorystycznym jest aktywną formą spędzania wolnego czasu, daje odprężenie umysłu, relaks, naukę i wychowanie oraz realizuje określone cele „W osnowie muzyki, śpiewu i tańca znajdują się: radość i przyjemność ujawniające się podczas zabaw przy muzyce; ćwiczenie koncentracji, spostrzegawczości oraz koordynacji wzrokowo-ruchowej przy muzyce; możliwość wyrażania siebie poprzez zabawy muzyczno-taneczne oraz współtworzenie układów tanecznych; umiejętność współdziałania w grupie i wyrażania swoich potrzeb; poprawienie własnej sprawności i kontroli swojego ciała (kształtowanie prawidłowej postawy i estetyki ruchu); współdziałanie w uroczystościach z okazji różnych świąt oraz imprez rodzinnych, a także poznawanie regionalnych tańców, pieśni i obrzędów”⁵⁸⁰, o czym pisała Grażyna Dąbrowska⁵⁸¹.

„Twórcze warsztaty muzyczne”⁵⁸² są następną propozycją ciekawych zajęć pozalekcyjnych dla uczniów edukacji elementarnej. Systematyczne prowadzone w ramach zajęć np. pozalekcyjnych stymulują rozwój wyobraźni i twórczości dziecięcej poprzez wykonywanie piosenek, nauki gry na prostych instrumentach muzycznych, tańca,

577 Zob. M. Kisiel, Język muzyki i mowa muzyczna…, op. cit., s. 90.

578 Zob. R. Ławrowska, Rytm, muzyka, taniec w edukacji, Kraków 2003.

579 Zob. R. Ławrowska, Muzyka i ruch, Warszawa 1988, s. 9.

580 M. Kisiel, Język muzyki i mowa muzyczna…, op. cit., s. 91.

581 Zob. G. Dąbrowska, Tańcujże dobrze, Warszawa 1991.

582 U. Słyk, Twórcze warsztaty muzyczne w edukacji wczesnoszkolnej. Program innowacji pedagogicznej z zakresu wychowania i edukacji uczniów pierwszego etapu kształcenia. Wpis uchwałą Rady Pedagogicznej Zespołu Szkół Mistrzostwa Sportowego w Jastrzębiu-Zdroju z dnia 14.01.2015 r. nr 6/2014/2015 w sprawie wprowadzenia innowacji pedagogicznej. Zaplanowana realizacja w terminie od 01 września 2015 r. do 30 maja 2018 r. w wykazie innowacji prowadzonego przez Kuratorium Oświaty w Katowicach.

149 improwizacji, wykonywania rekwizytów czy dekoracji. Podczas tego rodzaju zajęć możliwe jest ich uatrakcyjnienie na przeróżne sposoby – nauczyciel z uczniami może tworzyć teatr czy też zespół muzyczny: wokalno-instrumentalno-taneczny albo organizować takie warsztaty twórczości, na których każdy z członków będzie miał możliwość rozwijania swoich własnych zainteresowań w poczuciu bezpieczeństwa, akceptacji i wiary w swoje możliwości. Podczas takich zajęć twórczość i kreatywność dziecięca może być najbardziej rozwijana. Każde dziecko jest uzdolnione, a rolą nauczyciela jest odkrycie tych uzdolnień i rozwijanie ich. „Dziecko chętne podejmuje próby improwizowania, zmienia wzór rytmiczny lub melodyczny, modyfikuje lub dokańcza podaną frazę melodyczną lub temat rytmiczny, planuje własny akompaniament lub dźwiękową ilustrację jakiegoś zdarzenia. Akt twórczy pozwala „małemu kompozytorowi” dostrzec własne możliwości muzyczne i intelektualne. Procesowi temu towarzyszą najczęściej: samopoznanie, samorealizacja i samoakceptacja”⁵⁸³. Różnorodność form odziaływania wzbogaca osobowość każdego człowieka.

Współczesne nauczanie powinno kształtować i wychowywać ludzi twórczych, przygotowanych do życia, które niesie ze sobą wiele niewiadomych. Dlatego już w szkole podstawowej należy przyzwyczajać uczniów do podejmowania ryzyka, do rozwiązywania problemów, motywować do działania kształcąc, w nich postawę twórczą. W trosce o to, aby dzieci odczuwały satysfakcję z działalności twórczej, należy stwarzać im warunki do prezentowania swych osiągnięć na terenie szkolnym i pozaszkolnym w różnych dziedzinach, m.in. muzycznych, wokalnych, recytatorskich, tanecznych, sportowych, konstrukcyjnych. Efektem tych działań jest realizacja wizji skutecznego procesu nauczania i uczenia się, sprzyjającego rozwijaniu zainteresowań i możliwości zarówno nauczyciela jak i ucznia.

4.2. Artystyczna działalność uczniów klas I-III w środowisku szkolnym i pozaszkolnym