Do ewolucyjnego wzrostu zainteresowania się problematyką twórczości muzycznej dzieci, przyczyniły się różne kierunki tzw. szkoły twórczej, a w szczególności osiągnięcia takich wybitnych i rewolucyjnych pedagogów, jak: Emil Jaques-Dalcroz’e, Carl Orff i Zoltan
81 M. Manturzewska, H. Kotarska, L. Miklaszewski, K. Miklaszewski, Zdolności, uzdolnienie…, op. cit., s. 79.
25 Kodaly, James Mursell, Józefa Joteyko. Pierwsze badania w Polsce nad twórczością muzyczną dzieci w świetle psychologii i pedagogiki przeprowadziła Zofia Lissa. Badania te koncentrowały się na twórczej wyobraźni dzieci. Potrzebę kontynuowania badań dostrzegał Stefan Szuman, który pasjonował się badaniem procesów poznawczych u dzieci, szczególnie spostrzegania, myślenia i mowy najczęściej w związku z twórczością plastyczną. Po drugiej wojnie światowej badaniami nad wychowaniem muzycznym zajmowali się Bogdan Suchodolski, Wincenty Okoń, Stanisław Ossowski, Maria Gołaszewska, Irena Wojnar (wychowanie estetyczne), Maria Manturzewska (konstrukcja testów muzycznych), Ewa Lipska, Leokadia Jankowska, Zofia Burowska, Jerzy Kurcz, Maria Przychodzińska, Zofia Konaszkiewicz82. W latach 1978-1982 w Kielcach, pod kierunkiem Stanisława Popka, prowadzono badania dotyczące twórczości, a dokładnie improwizacji wokalnej dziecka w wieku 9-10 lat. Badania potwierdziły, iż zabawy twórcze i różnego rodzaju urozmaicone zadania mają potężną siłę napędową dla wszechstronnego rozwoju dziecka83.
Na uzdolnienia twórcze małych dzieci zwrócił także uwagę Tadeusz Żuk „Im młodsze dziecko, tym większe prawdopodobieństwo wykształcenia mechanizmu osobowościowego sterującego zachowaniami twórczymi”84. Twórczość muzyczna dzieci była obiektem zainteresowań Roberta Glotona i Clauda Clero. Ich zdaniem dziecko ma w sobie naturalną potrzebę wyrażania sobie samemu i innym tego, co myśli, co czuje. Jedynie istotne jest stworzenie warunków dla rozwoju twórczej wyobraźni, co należy do działań nauczyciela.
Problematykę twórczości i ekspresji w wieku wczesnoszkolnym podejmuje również Katarzyna Krasoń. Autorka zainteresowania wiąże ze sztuką, zwłaszcza literaturą, muzyką, teatrem i tańcem, zarówno w wymiarze odbiorczym, jak i twórczym czy ekspresyjnym.
Na kształtowanie się postawy twórczej dziecka zwracali także uwagę: Tadeusz Żuk, Robert Gloton i Claude Clero, Beata Dyrda, Stanisław Popek, Kazimierz Korniłowicz, Jerzy Kujawiński, Abraham Maslow, Ewa Skowrońska-Lebecka, Krystyna Przybylska, Beata Podolska i inni. Warto zaakcentować, iż w Polsce prowadzono wiele znaczących badań nad edukacją muzyczną dzieci. Maria Przychodzińska opracowała „Polskie Koncepcje Powszechnego Wychowania Muzycznego”. Słuchaniem i tworzeniem muzyki w szkole, zajmowała się Z. Burowska85. Badania dotyczące wrażliwości dziecięcej na muzykę
82 Zob. M. Przychodzińska, Wychowanie muzyczne – idee, treści, kierunki rozwoju, Warszawa 1989, s. 23.
83 M. Niziurski, Z zagadnień twórczości muzycznej dziecka [w:] Aktywność twórcza dzieci i młodzieży, red. S. Popek, Warszawa 1988, s. 124.
84 Zob. J. Uszyńska-Jarmoc, Twórcza aktywność dziecka…, op. cit., s. 68.
85 Z. Burowska, Słuchanie…, op. cit., s. 53.
26 przeprowadziła M. Suświłło86. Swoje badania nad rozwojem muzycznym dziecka, o teorię J. Piageta87 oparły M. Manturzewska i B. Kamińska. Złożoność kompetencji muzycznych poruszyła A. Weiner. Problematykę edukacji muzycznej przybliżyły: Kinga Lewandowska (poziom uzdolnień muzycznych), Krystyna Bieluga (umiejętność rozpoznawania przez nauczycieli klas I-III poziomu uzdolnień muzycznych), Urszula Smoczyńska – zajęcia umuzykalniające dla dzieci, Bronisława Dymara, Jadwiga Uchyła-Zroski – problematyka zabawy w kategorii radości i szczęścia, Romualda Ławrowska – rozwijanie zdolności i umiejętności dzieci, Władysław Tatarkiewicz – znaczenie sztuki, piękna, formy, twórczości, odtwórczości i przeżycia estetycznego.
Hasłem przewodnim współczesnego kształcenia i wychowania muzycznego w ogólnokształcącej szkole jest rozwijanie twórczych zdolności dziecka, a zatem istotnym celem nauczania muzyki jest stwarzanie możliwości do spontanicznej, twórczej i odtwórczej ekspresji muzycznej dziecka. „Przyjmując, iż tworzenie muzyki jest metodą rozwoju twórczych dyspozycji jednostki, daleko wykraczających poza wyłącznie muzyczny zakres, należy jednocześnie uznać, iż wychowanie muzyczne jest dziedziną szczególnie predysponowaną do kształcenia twórczych cech w strukturze osobowości dziecka, które w miarę jego rozwoju mogą być transponowane na inne dziedziny życiowej aktywności. Biorąc pod uwagę fakt, iż wczesne lata życia decydująco wpływają na rozwój jednostki (co potwierdzają badania naukowe jak i pokoleniowe doświadczenia), należy dążyć do wszechstronnego oddziaływania i pracować nad wyzwalaniem twórczych działań dziecka”88.
Na temat twórczej aktywności muzycznej uczniów89, na etapie szkoły podstawowej pisali m.in.: Helena Danel-Bobrzyk, Jerzy Dyląg, Elżbieta Frołowicz, Rafał Kojs, Jerzy Kujawiński, Edward Nęcka, Wiesława Aleksandra Sacher, Jadwiga Uchyła-Zroski, Krzysztof Szmidt90 i inni. W swoich badaniach podkreślali wpływ twórczej aktywności muzycznej
86 W. A. Sacher, Pedagogika muzyki…, op. cit., s. 82.
87 Ibidem, s. 95.
88 S. H. Hurlok, Rozwój dziecka, Warszawa 1985, t.1, s. 63.
89 U. Słyk, M. Kisiel, Pозвиток музичної творчої активності дитини у процесі навчання, [в:] Педагогічні науки: теорія, історія, інноваційні технології, peд., A. A. Сбpyeba, Науковий журнал,
Cymu 2014, c. 21-31.
90 Por. H. Danel-Bobrzyk, Muzyka inspiracją działań twórczych dziecka, [w:] Dziecko w świecie muzyki, red. B. Dymara, Kraków, 2000, s. 215-224; J. Dyląg, Przełamywanie schematów w edukacji muzycznej dziecka, [w:] Edukacja kreatywna, red. E. A. Zwolińska, Bydgoszcz 2005, s. 312-321; E. Frołowicz, Rozwój muzyczny dziecka wczesnoszkolnego i jego stymulacja, [w:] Zdolni w szkole, czyli o zagrożeniach
i możliwościach rozwojowych uczniów zdolnych. Poradnik dla nauczycieli i wychowawców, red. W. Limont, J. Cieślikowska, D. Jastrzębska, Warszawa 2012, s. 154-160; R. Kojs, Dziecięca muzyka eksperymentalna, [w:] Dziecko w świecie muzyki, red. B. Dymara, Kraków 2000, s. 71-74; J. Kujawiński, Rozwijanie aktywności twórczej uczniów klas początkowych, [w:] Rozwijanie aktywności twórczej uczniów klas początkowych. Zarys metodyki, red. Jerzy Kujawiński, Warszawa 1990, s. 40-73; M. Mantuszewska, H. Kotarska, Zdolności muzyczne, ich rozwój i związek z działalnością muzyczną w świetle wyników badań testowych, [w:] Wybrane
27 głównie na rozwój zdolności muzycznych. Najnowsze badania psychologiczno-pedagogiczne mocno akcentują wartość twórczego zaangażowania się w proces uczenia się przez całe życie.
Umiejętność twórczego podejścia do własnej aktywności, pozwala na rozwijanie zdolności współpracy, otwartości, chęci doskonalenia się i samorealizacji. W edukacji dzieci coraz mocniej kładzie się nacisk na rozwój indywidualności, oryginalności czy niepowtarzalności.
Muzyka jest jedną ze sztuk, która daje nieograniczone możliwości wyrażania siebie.
Umiejętnie ukierunkowuje dzieci, zbliża je do muzyki i zachęca do podejmowania aktywnych działań. Tworzenie muzyki np. wpływa na rozwój myślenia, pomysłowości, niezależności, pewności. „Twórczość” rozumiana jako „proces” może prowadzić do ukształtowania twórczej postawy, a to z kolei wpływa na wszechstronny rozwój jednostki, która będzie w przyszłości, w pewnym stopniu gotowa podejmować trafne decyzje, radzić sobie z niepowodzeniami konsekwentnie i wytrwale dążyć do samorealizacji. „Celem nowego modelu oświaty jest zatem kształcenie giętkości w myśleniu, ze szczególnym zwróceniem uwagi na twórczość. Akcent kładzie się bardziej na proces niż na produkt, a ludzie sami powinni zadbać o naukę własną, by być przygotowanymi na zmiany, które nastąpią w społeczeństwie”91. A więc przygotowanie do życia takiego, którego jeszcze nie znamy.
We współczesnej szkole polskiej forma „tworzenie muzyki” występuje okazjonalnie w niewielkim stopniu, a raczej powinna występować, na równi z innymi formami wychowania muzycznego. Dziecięca twórczość muzyczna jest specyficzną formą, która obejmuje i scala wszystkie inne formy aktywności dziecka m.in. śpiewanie, słuchanie, granie, tańczenie. Zajęcia muzyczne dotyczące tworzenia w każdym z tych aspektów są niezwykle wartościowe i cenne dla wszechstronnego rozwoju dziecka. Odpowiednio dobrane twórcze zadania muzyczne działają stymulująco na rozwój wszystkich procesów poznawczych m.in. mowę, myślenie, uwagę, pamięć czy spostrzeganie.
Tematyka mojej pracy częściowo koreluje z koncepcją twórczości Anny Craft, w tej kwestii nawiązuje do konieczności przygotowania młodego pokolenia do twórczego stylu życia w przyszłości. Zdaniem badaczki, „szybko zmieniający się świat, coraz słabiej przewidywalny, wymaga lepszego przystosowania się, „indywidualnej efektywności”, „elastycznego zachowania”. Koncepcja twórczości przez małe „t”92, jak określa autorka, pozwala dostrzegać,
zagadnienia z psychologii muzyki, red. M. Manturzewska, H. Kotarska, Warszawa 1990, s. 241-261; E. Nęcka, Psychologia twórczości, Gdańsk 2001, s. 227-241; W. A. Sacher, Pedagogika muzyki, teoretyczne podstawy powszechnego kształcenia muzycznego, Kraków 2012, s. 209-214; J. Uchyła-Zroski, Śpiew jako wartość osobowa dziecka, t.1. Stałość i zmienność rozwoju myśli naukowej przełomu XX i XXI wieku, Katowice 2015;
K. Szmidt, Pedagogika twórczości, Gdańsk 2007, s. 423.
91 R. Pachociński, Oświata i praca w erze globalizacji, Warszawa 2006, s. 85.
92 K. J. Szmidt, Pedagogika twórczości, Gdańsk 2007, s. 161.
28 nazywać i co więcej-rozwiązywać problemy dnia codziennego, dokonywać wyborów przybliżających do indywidualnych celów życiowych, czyli „podążać we własnym kierunku”
drogą przez siebie zaplanowaną, kształtując tym samym własną tożsamość.” A. Craft, twórczość przez małe „t” definiuje jako „rodzaj twórczości kierujący wyborami i umożliwiający odnajdywanie drogi życiowej w codziennej egzystencji”93. „Rdzeniem tego rodzaju aktywności twórczej jest tak zwane myślenie możliwościowe (possibility thinking), czyli takie, dzięki któremu można dostrzec i przeanalizować możliwości oraz dokonać wyboru, zmierzyć się z zaistniałą sytuacją problemową. Dla uczonej, tego typu myślenie to eksploracyjny sposób bycia, sposób percepcji otaczającej rzeczywistości, postawa obejmująca element poznawczy, emocjonalno-motywacyjny oraz związany z działaniem, umiejętnością realizowania nowych planów życiowych, rozwijaniem własnego potencjału94. Dzięki takiej postawie możliwe jest odkrywanie nowych dla siebie perspektyw i możliwy samorozwój. Dlatego myślenie możliwościowe ułatwia odnalezienie własnej drogi życiowej, przezwyciężenie problemów i trudności95. A. Craft „twórczość” określa jako zdolność przenikającą całe życie, a nie tylko odnosząca się do nauczania określonego przedmiotu czy nabywania konkretnej umiejętności. W procesie „twórczości” wyróżnia następujące etapy:
impuls, formułowanie problemów, działanie, twórczość jako sposób na życie. W swojej koncepcji autorka kładzie szczególny nacisk na zdolności opisane przez Howarda Gardnera, a więc na refleksję – rozważanie codziennych wydarzeń; wsparcie wewnętrzne – zdolność do ignorowania własnych słabości i wykorzystywanie mocnych stron; pozytywną konotację, umiejętność pozytywnego interpretowania doświadczeń. W swojej koncepcji podkreśla, że najważniejsza jest otwartość na doświadczenia zdobywane każdego dnia. Słabe i mocne strony osobowości tworzą niepowtarzalną jednostkową wiedzę, czyli mądrość życiową, która pozwala wprowadzać innowacje we własne życie96. Takie myślenie cechuje: stawianie pytań, posługiwanie się wyobraźnią, kombinowanie, dociekliwość i ciekawość poznawcza, samosterowność i gotowość działania pomimo przeszkód, działanie i decyzje czyli konkretne rezultaty, innowacyjność, a więc nowatorskie pomysły wdrażane w życie, podejmowanie ryzyka. Wszystkie wyżej wymienione elementy składają się na pełny rozwój jednostki97. Inspirujące założenia aktywności twórczej przez małe „t” A. Craft odnajdują się na gruncie
93 A. Craft, Creativity Across the Primary Curriculum. Framing and Developing Practice, London – New York:
Routledge 2000, s. 3; „Little c” Creativity, [w:] Creativity in Education, red. B. Jeffrey, M. Leibling, London – New York: Continuum 2001.
94 M. Modrzejewka-Świgulska, Twórczość codzienna w narracjach pedagogów, Łódź 2014, s. 38.
95 K. J. Szmidt, Pedagogika…,op. cit., s. 163.
96 A. Craft, Creativity Across…,op. cit., s. 21-23.
97 K. J. Szmidt, Pedagogika…,op. cit.
29 kształcenia uczniów w edukacji elementarnej. Innowacyjny program „Twórczych warsztatów muzycznych” mojego autorstwa daje taką możliwość. Realizowany podczas zajęć zintegrowanych i muzycznych może mieć kluczowe znaczenie w rozwijaniu postawy twórczej i kreatywnej aktywności uczniów w odniesieniu do kolejnych lat edukacji, a przede wszystkim życia w dorosłości. Jest to także nawiązanie do koncepcji teoretycznej twórczości codziennej98, koncentrującej się wokół treści postawy twórczej i samorealizacji polegającej na ustawicznym rozwijaniu swoich własnych możliwości, czyli jest procesem mającym z natury charakter twórczy w rozumieniu Abrahama Maslowa99. Teorie twórczości codziennej wyrażają podmiotowy wymiar aktywności twórczej i jej wartości osobowe. Twórczość codzienna w najszerszym zakresie jest postrzegana jako przejaw ewolucji człowieka, w węższym jako forma aktywności kulturowej, a w najwęższym znaczeniu może być rozumiana jako rodzaj aktywności kreatywnej człowieka realizowanej w czynnościach codziennych, w formach obserwowanych zachowań powszednich i odświętnych, polegającej na generowaniu wytworów i zachowań nowych i wartościowych dla działającego podmiotu.
W tym sensie pojęcie to jest zbliżone do pojęć „kreatywność” i „postawa twórcza”100.
„Twórczość codzienna to jest postawa. Czerpiąc ze swych zasobów, talentów, robi się coś, co jest nowe dla siebie, a nie w ogóle. Przekracza się utarte schematy. Zestawia się na nowo i to daje osobisty wymiar naszemu życiu”101. W niniejszej pracy nawiązuję właśnie do tych pojęć i takiego podejścia do życia.
Teorie postaw twórczych wyjaśniają, iż źródłem aktywności twórczej jest głęboki wymiar osobowości, w którym układ funkcji poznawczych i emocjonalnych jest w dynamicznej równowadze z podejmowanymi działaniami twórczymi podczas zabawy.
Na ten aspekt uwagę zwracała m.in. Jadwiga Uchyła-Zroski102, czy też Lidia Kataryńczuk-Mania przybliżając założenia pedagogiki zabawy103.
Kontakt z muzyką od najwcześniejszych lat życia dziecka ma ogromny wpływ na pobudzanie wyobraźni twórczej, pozytywnego myślenia czy wrażliwości słuchowej.
Muzyka umożliwia dzieciom rozwijanie umiejętności współpracy, daje ogromne pokłady
98 Ibidem.
99 A. H. Maslow, Motywacja i osobowość, przeł. P. Sawicka, Warszawa 1990.
100 Ibidem, s. 164-166.
101 Cyt. za Poszukiwaczka, [w:] Twórczość codzienna w narracjach pedagogów, red. M. Modrzejewska-Świgulska, Łódź 2014, s. 5.
102 J. Uchyła - Zroski, Wartości edukacji muzycznej dzieci i młodzieży w perspektywie tradycji i współczesności, Cieszyn 2016.
103 L. Kataryńczuk-Mania, E. Bembnowicz, Elementy pedagogiki zabawy w edukacji muzycznej (na przykładzie warsztatów muzycznych dla nauczycieli wychowania przedszkolnego pt. „W świecie piosenki i tańca”,
[w:] Innowacje pedagogiczne w edukacji muzycznej dzieci i młodzieży, red. L. Kataryńczuk-Mania, Zielona Góra 2000.
30 samodyscypliny, uczy systematyczności, odpowiedzialności, pracowitości i obowiązku o czym pisała m.in. Jadwiga Chyła-Szypułowa104. Człowiek, przez całe życie ulega procesowi dostrajania się do wymogów rzeczywistości. Poprzez samodoskonalenie się jednostka wzmacnia swoje poczucie bezpieczeństwa i własnej wartości, co dodaje jej pewności siebie oraz wiary w swoje możliwości. Jest otwarta na ludzi, rozumie ich potrzeby, potrafi wspierać innych. Chętnie poszukuje, wprowadza nowatorskie i niestereotypowe rozwiązania nawet w innych dziedzinach życia. Bycie twórczym ułatwia radzenie sobie z problemami dnia codziennego. Twórcza i kreatywna osoba potrafi wykorzystać swój własny potencjał. Jest niezależna i wytrwała w dążeniu do celu. Nie zważając na przeszkody efektywnie realizuje zadania rozbudzając potrzebę samokształcenia. Ten proces dążenia – nawet do odległego celu – buduje poczucie własnej wartości, motywuje do wysiłku. Dzięki temu łatwiej jest pokonywać bariery i stawiać czoło nieprzewidywalnym sytuacjom życiowym105. Edukacja muzyczna powinna opierać się na aktywnych formach obcowania z muzyką, na emocjach i doświadczaniu muzyki.
„Twórczość” w literaturze jest postrzegana wielokierunkowo i dlatego też odwołuje się do różnych teorii i definicji. Teorie twórczości sprowadzają się do usystematyzowania, nazywania i klasyfikowania pojęć dotyczących twórczości. W zależności od teoretycznych dyscyplin naukowych dotyczących twórczości, zajmuje ona różne stanowisko. To w jakim aspekcie figuruje, zależy od kręgu zainteresowań psychologów, pedagogów, filozofów czy socjologów, ich punktu widzenia oraz ustosunkowania się do danych potrzeb z perspektywy czasu. Niniejszy rozdział zawiera definicje twórczości związane z teoretycznymi koncepcjami wybranych psychologów, pedagogów i filozofów na tle historycznych dokonań. Każda z teorii, choć dotyczy tylko zagadnienia twórczości, według różnych uczonych przybiera różne koncepcje i punkty odniesienia, ma uzasadnione znaczenie i pełni znaczącą rolę w rozwoju osobowościowym każdego człowieka.
Dar tworzenia w czasach starożytnych uważany był za przywilej bogów czy też właściwość natury. Wybitni uczeni epoki Odrodzenia uzyskiwali przydomek „boski” dla podkreślenia czynności „stwarzania”. Dopiero w XIX wieku w epoce romantyzmu uszlachcono człowieka na twórcę. W tym znaczeniu była to postać tajemnicza, owładnięta intuicją i natchnieniem. Twórcą był malarz, poeta, kompozytor. W wieku XX, do tej grupy twórców dołączyli odkrywcy i wynalazcy. Pod koniec minionego stulecia twórczość stała się obiektem
104 Zob. J. Chyła-Szypułowa, Kompendium edukacji muzycznej, Kielce 2008.
105 Zob. S. Guz, J. Andrzejewska, Wybrane problemy edukacji dzieci w przedszkolu i szkole, Lublin 2005, s. 111.
31 szerokiego zainteresowania ze strony przedstawicieli wielu dyscyplin naukowych i artystycznych106.
Władysław Tatarkiewicz „twórczością” nazywa „każde działanie człowieka wykraczające poza prostą receptę i tworzenie tego, czego przedtem nie było”107. Według Wincentego Okonia „twórczość”, jest „procesem działania ludzkiego, dającym nowe i oryginalne wytwory oceniane w danym czasie jako społecznie wartościowe; twórczość może przejawiać się w każdej dziedzinie działalności ludzkiej”108. Bogdan Suchodolski twierdzi, że „twórczość”, to „pewna postawa wobec życia mająca swój wyraz w umiejętności samodzielnego myślenia i rozwiązywania nieznanych problemów i zadań. Występuje tam, gdzie powstają nowe jakości i wartości będące wynikiem osobistych działań i poszukiwań109. „Twórczość” według Herberta Read’a to „proces, dzięki któremu powstaje coś, co przedtem nie miało ani kształtu, ani cech”110. Stanisław Popek uważa, że „twórczość”, to „proces prowadzący do powstania nowego dzieła, uznanego przez pewną grupę ludzi jako zadowalające lub użyteczne w określonym czasie”111. Zbigniew Pietrasiński twierdzi, iż „twórczość, to aktywność przynosząca wytwory dotąd nieznane, a zarazem społecznie wartościowe”112. Według Kazimierza Korniłowicza, „twórczość jest pomnażaniem lub przekształcaniem elementów kultury dzięki postawie twórczej. Wytwór tej działalności nie musi mieć wartości obiektywnych z wychowawczego punktu widzenia, istotne jest to, że w czasie jego tworzenia następuje wzbogacenie duchowe samego twórcy”113. Twórczość, niezależnie od wielości istniejących już definicji czy teorii, jest pożądaną działalnością człowieka stymulującą jego myślenie w interesującej dla niego dyscyplinie. Przynosi dla niego lub innych satysfakcję z podjętych działań. W nieświadomych dla siebie okolicznościach i sposobach oddziaływania, kształtują się w człowieku wartościowe cechy charakteru, wzbogaca się jego osobowość, moduluje kreatywna postawa. Dzięki temu jednostka jest bardziej efektywna, pozytywne postrzega siebie, swoje życie i nastawienie do świata.
Twórczość dziecka jest jego naturalną potrzebą bycia, zaistnienia, chęcią zwrócenia na siebie uwagi, samozadowolenia. Poprzez spontaniczną twórczość dziecko zostaje zauważone, podziwiane i dowartościowane. Swoją otwartością i twórczością pozytywnie działa
106 S. Popek, Aktywność twórcza dzieci…, op. cit., s. 9.
107 J. Uszyńska-Jarmoc, Twórcza aktywność dziecka – teoria – rzeczywistość – perspektywy rozwoju, Białystok 2003, s. 16.
108 W. Okoń, Słownik pedagogiczny, Warszawa 1992, s. 218.
109 B. Suchodolski, red., Pedagogika. Podręcznik dla kandydatów na nauczycieli, Warszawa 1980, s. 535.
110 H. Read, Wychowanie przez sztukę, Wrocław 1976, s. 31.
111 S. Popek, Twórczość artystyczna w wychowaniu dzieci i młodzieży, Warszawa 1985, s. 30.
112 Z. Pietrasiński, Myślenie twórcze, Warszawa 1969, s. 10.
113 K. J. Szmidt, Pedagogika twórczości, Gdańsk 2007, s. 147.
32 na najbliższe otoczenie. Wzrasta w poczuciu zainteresowania, bezpieczeństwa i tolerancji.
Wolne od krytyki swobodnie poszukuje, eksperymentuje i doświadcza przyjemności. Czuje się niezastąpione docenione, jedyne w swoim rodzaju. Wprawiając w zachwyt dorosłych motywuje się do dalszych twórczych działań. Dziecko swoją twórczość wyraża za pomocą słowa, pisma, rysunku, malowania, kolorowania, modelowania, wycinania, za pomocą muzyki, tańca, gier, zabaw, scenek, urządzeń itp. W sprzyjających warunkach, każde dziecko
„rozkwita”. Uruchamia twórcze myślenie i ku radości najbliższych w pełni oddaje się wyobraźni. Potrafi „zaczarować” przedmioty codziennego użytku i „wyczarować” praktycznie wszystko, co sobie wyobrazi. Nie potrzebuje specjalnych rekwizytów, by „przenieść się”
w dowolne miejsce na świecie. Nie potrzebuje „kogoś”, by prowadzić dialogi, gdyż potrafi wchodzić w rolę, nie potrzebuje „przebywać w realnym świecie”, chociaż inspiracje do wyobraźni, fantazjowania czerpie właśnie z rzeczywistości. Niejednokrotnie dorośli
„wyciągają” dziecko z jego świata wyobraźni, by chociaż przypomnieć mu o jego podstawowych, naturalnych potrzebach biologicznych. W zależności od stopnia zaangażowania się dziecka w daną zabawę, czasami przy współudziale osób dorosłych, zachęca się je do poszukiwania i tworzenia. Z pewnością bogata wyobraźnia dziecka będzie bardziej
„rozkwitać” pod wpływem atrakcyjnych dla niego bodźców zewnętrznych. Im bogatsze środowisko tym oddziaływania będą silniejsze i trwalsze.
Takie ujmowanie twórczości zbliżone jest w swym znaczeniu do nielicznych definicji twórczości dziecka – jednego z wielu rodzajów twórczości wyznaczonych przez różne
Takie ujmowanie twórczości zbliżone jest w swym znaczeniu do nielicznych definicji twórczości dziecka – jednego z wielu rodzajów twórczości wyznaczonych przez różne