DZIEŁA ARCHITEKTURY - FIGURY ZBUDOWANE

Budowanie jest materializowaniem idei architektonicznych. Głównym celem tego przejawu ludzkiej kreatywności nie jest stymulowanie wizji bądź pozorowanie realnych wydarzeń, lecz formowanie trójwymiarowej rzeczywistości w czaso-przestrzeni. Kształtowanie architektury jest metaforą dzieła stwarzania. Budowle wznoszone przez człowieka są aktami ingerencji w świat przyrody, odciskającymi w nim trudne do zatarcia piętno. Skutkami tych działań są trwałe „deformacje”

Ziemi - często nieodwracalne. W tym sensie architektura osiąga wymiar kosmiczny.

Nawet jeśli nie ulegamy takiemu poziomowi apoteozy architektury, uznajemy jej rolę w modelowaniu otaczającego nas środowiska. Nieuchronnym skutkiem kształtowania architektury jest przeobrażanie krajobrazu naturalnego w krajobraz kulturowy.

Pierwotnym impulsem tych przekształceń jest instynktowna potrzeba utrwalania przez człowieka swego siedliska w mozolnie ujarzmianym środowisku. W formach ziemianek, skalnych jaskiń, kurhanów, szałasów czy namiotów, w końcu w trwałych budowlach domostw kryją się ogniwa w łańcuchu osiągnięć człowieka. Archetyp domu konstruowany z naturalnych budulców: gliny, drewna, kamienia jest uniwersalnym wyrazem ludzkich zmagań, układających się w sekwencję świadomych przekształceń. Sednem tych przekształceń był i jest wysiłek integracji ludzkiego siedliska w naturalnym środowisku. Niezależnie od charakterystycznych znamion tych przeobrażeń - toczących się na przestrzeni dziejów w różnorodnych uwarunkowaniach - tworzą one ciąg współzależnych etapów cywilizacyjnego postępu.

Mieszczą się w nich również wpływy dramatycznych przełomów czy okresowych zapaści.

Źródła wiedzy o odległych dziejach naszej cywilizacji znajdujemy w pozostałościach po nich w formach rzeczy zbudowanych. Są one unikalnymi świadkami przeszłości, dzięki którym zachowujemy świadomość własnej tożsamości.

Jakie treści wypełniałyby naszą wiedzę o społecznościach żyjących przed tysiącem lat, gdyby nie wzniosły one kamiennych monumentów, które dotrwały do naszych czasów? Z zachowanych pozostałości architektury sprzed czterech tysięcy lat -

38

piramid w Egipcie, kamiennych świątyń w Hiszpanii czy na Malcie - pozyskujemy informacje o prehistorycznych społecznościach, ich zdolnościach organizacyjnych, umiejętnościach budowlanych, wiedzy czy wierzeniach. Wciąż nie znamy pełnej genezy tych budowli. Odcyfrowywanie treści zakodowanych w ich przestrzennych kompozycjach nadal pasjonuje - nie tylko archeologów. Dotąd snujemy hipotezy, co do istoty kamiennego kręgu w Stonehenge w południowej Anglii, nazywanego świątynią słońca. Wiemy, że dzieło to powstawało etapami. Najstarsze jego elementy - nazwane przez archeologów Stonehenge 1 - datuje się na ok. 2950 r.p.n.e.

Wtedy prawdopodobnie usypano podwójny ziemny wał na planie koła o średnicy kamiennymi belkami. Pełny kształt budowla osiągnęła prawdopodobnie ponad 1500 lat p.n.e. Założenie to tworzyły dwa kręgi. W ich wnętrzu znajdowało się pięć bram, ustawionych w kształcie podkowy. Środek kompozycji wyznaczał pojedynczy głaz -

„kamień ołtarzowy” - otoczony półkolem mniejszych kamieni.³⁹

Wciąż odtwarzane dzieje Stonehenge pozwalają nam widzieć w tych nieruchomych kształtach zapis transfiguracji, które dokonywały się zarówno w wymiarze czasowym - obejmującym tysiące lat, jak i w wymiarze przestrzennym - kamienne bloki pochodzą z odległości dochodzących do 240 km, a ponadto w wymiarze symbolicznym - o nim wiemy najmniej. Czy budowla, charakteryzująca dzisiaj krajobraz wrzosowiska położonego w odległości 12 km na północ od miasta Salisbury, była miejscem kultu słońca czy kultu innych zapomnianych bogów?

A może Stonehenge to po prostu neolityczny zegar…? ⁴⁰

38 Scarre Ch.: The Seventy Wonders of the Ancient Word. London 1999, pp. 92-96.

39 Estreicher K.: Historia sztuki w zarysie. Warszawa 1979 Kraków, ss. 52 -56

40 Bójko M.: Nauka z zegarkiem w ręku. Tygodnik Powszechny nr 1(3260), s. 38.

39

Nie wykluczone, że sens tej tajemniczej budowli tłumaczą groby odkryte w jej bezpośrednim sąsiedztwie.⁴¹ Hipotezę wskazującą, że kamienny krąg Stonehenge to miejsce ofiar i masowe cmentarzysko potwierdzają wyniki badań archeologicznych, opublikowane w serwisie The Guardian. Profesor Mike Parker Pearson przytacza w nich dowody, świadczące o historii tej budowli sięgającej, nie tak jak dotąd sądzono 2,5 tys. lat p.n.e., ale okresu 3 tys. lat p.n.e. ⁴²

Niezależnie od walorów technicznych czy artystycznych jakie poruszają nas w architekturze jest ona zobiektywizowanym zapisem dziejów. Możemy odcyfrowywać je za pomocą miarodajnych narzędzi. Opierając się na rzeczach zbudowanych naukowe sposoby datowania pozwalają nam na przejście z poziomu hipotez do faktografii. Dzięki nim wgląd w nieznane głębie przeszłości trafia na obszary jaśniej oświetlone, w których cienie naszych przodków wyłaniają się na tle kamiennych artefaktów. Zapisane w budowlach streszczenia historycznych wydarzeń kształtują nie tylko poziom erudycji kolejnych pokoleń, ale wypełniają treścią również ich świadomość - pamięć. W zespoleniu wiedzy historycznej i wrażliwej pamięci możliwa jest pełnowymiarowa percepcja środowiska kształtowanego przez człowieka.⁴³

41 Leier M.: 100 cudów świata. Największe skarby natury i cywilizacji. Warszawa 2001, ss. 56-57.

42 http://turystyka.wp.pl/kat,1,title,czym-tak-naprawde-sa-kregi-stonehenge,wid,11252552,artykul.html

43 Na odrębność, a jednocześnie komplementarność pojęć historia i pamięć w percepcji przestrzeni miasta zwraca uwagę Ewa Kuryłowicz. Upamiętnianie w przestrzeni ma swój odróżnialny w różnych epokach historyczny wyraz i obserwowalną historyczną zmienność, tak jak historia, rozumiana jako udokumentowany przebieg wydarzeń, potrafi być różnie przez ludzi zapamiętywana i zapisywana. W ujęciu tym autorka nawiązuje do koncepcji Aldo Rossiego, który w kategorii dusza miasta scala jego warstwy ideową i formalną.

Zob.: Kuryłowicz E.: Miejsca komemoratywne w miastach i ich rola dla integracji mieszkańców, [w:] Kuryłowicz E. (red.): III Międzynarodowa Konferencja PR UIA „Miejsca Duchowe”, Architektura.

Bezgłośny przekaz głośnych emocji. Integracyjna rola miejsc duchowych dla mieszkańców miast XXI wieku, Warszawa 2007, ss. 196-197.

Rossi A.: The Architecture of the City. Opposition Books, the MIT Press, 1999.

40

il.27. Dworzec kolejowy w Katowicach - oddany do użytku w 1972 roku, proj. W. Kłyszewski, J. Mokrzycki, E. Wierzbicki

il.28. Rozbiórka hali dworca kolejowego w Katowicach - 2010 r.

il.29. Nowa hala dworca kolejowego w Katowicach - 2012 r., element kompleksu handlowo-rozrywkowego Galerii Katowickiej

41