WIZJE ARCHITEKTURY - PREFIGURACJE W WYOBRAŹNI

Czy wyobrażenie budowli w postaci naszkicowanej idei, rysunku, makiety bądź wirtualnego modelu jest architekturą? Czym są zaprojektowane budowle, których nie zrealizowano i pozostały nieurzeczywistnioną wizją? Peter Zumthor w książce z roku 2010, której nadał sugestywny tytuł: Myślenie architekturą, formułuje jednoznaczną odpowiedź: Projekt czy zamysł przelany na papier to nie jest architektura, lecz mniej lub bardziej wybrakowana reprezentacja architektury, porównywalna do nut w muzyce. Muzyka potrzebuje wykonania. Architektura potrzebuje realizacji. Wtedy powstaje jej ciało. A ono jest zawsze zmysłowe. ³¹

Rozwinięcie definicji architektury obrazowane muzycznymi metaforami znajdujemy w wypowiedziach Petera Zumthora, publikowanych przed kilku laty:

Szukam architektury.[..] Rysunek jest dla mnie partyturą przestrzeni. Każda linia jest jak nuta partytury. Dźwięczy przestrzenią. Pytam: słyszysz muzykę? ³²

Definicje zawężające rolę architektury do zapisu estetycznych impulsów i źródła zmysłowych doznań nie wyczerpują jej istoty. Na tym poziomie kryteriów nie znajdujemy argumentów rozstrzygających o zasadniczych brakach architektury rysowanej w stosunku do architektury zbudowanej.

29 Schumacher P.: The Autopoiesis of Architecture Vol.I: A New Framework for Architecture. Chichester, 2011, p. 436.

30 Schmitt G.: Information Architecture: Basis and Future of CAAD. Basel: Birkhäuser 1999, p. 40.

31 Zumthor P.: Myślenie architekturą. Kraków 2010, s. 66.

Idąc śladem muzycznej metaforyki nasuwają się wątpliwości odnośnie przytoczonego poglądu. Dla ludzi czytających nuty to one stają się muzyką. Ludwig van Beethoven - tracący słuch od 25 roku życia - nie zaprzestał komponować. Pozbawiony zmysłu słuchu tworzył muzykę - dyrygował orkiestrami wykonującymi jego utwory.

32 Stec B.: Trzy rozmowy z Peterem Zumthorem, cytat z wywiadu z Peterem Zumthorem, Architektura &

Biznes, 2/2003, s. 24.

32

il.23. Projekty studentów architektury

33

Jeśli architektoniczne wizje nie osiągają materialnego stanu budowli osadzonej w realnym miejscu i czasie, nie dochodzi do uruchomienia w pełni pasm interakcji, które streszcza schemat architekt - dzieło w kontekście - użytkownik. Wizje, którym architekt przypisuje szczegółowość projektu realizacyjnego nakładają na niego zakresy odpowiedzialności, które obejmują - poza sferami związanymi z rzemiosłem i sztuką - również sfery: prawa, ekonomii, etyki. W tych też zakresach architektura staje się potencjalną wartością lub jej zaprzeczeniem-antywartością.³³ Dalekosiężnym skutkiem oddziaływania architektury jest wychowanie - w tych wymiarach, jakie obejmują starożytne synonimy współczesnego pojęcia kultura: pedagogia (gr.) i cultura (łac.).

Peter Cook - jeden z twórców Archigramu - niemal pół wieku zmagał się z „usuwaniem barier” uniemożliwiających realizacje swoich wizjonerskich projektów- partytur. W tym czasie nie przestawał być architektem, a jego wizje-utwory osiągały sławę porównywalną z wybitnymi, realizowanymi wówczas, budowlami. W końcu i te rysowane budowle doczekały się materializacji. Architektura wizualizowanych idei stała się architekturą zbudowanych dzieł. Jednym z tych spektakularnych aktów

„narodzin” jest Kunsthaus w Grazu (2003), zaprojektowany z Colinem Fournierem.³⁴ Daniel Libeskind to ,,gwiazdor” współczesnej architektury również wyczekujący przez wiele lat na realizacje swoich projektów. Jego rysunki architektonicznych wizji osiągnęły sławę jeszcze w latach 80. XX wieku. Jak sam scharakteryzował jeden

33 Etyczno-moralne aspekty twórczości architektonicznej podkreśla Konrad Kucza-Kuczyński - architekt i profesor Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej. W książce pt.: Zawód - architekt o etyce zawodowej i moralności architektury szczegółowo charakteryzuje stymulującą rolę świadomości etycznej przy tworzeniu architektury - w każdej jej skali, niezależnie od prestiżu inwestora i rangi uwarunkowań miejsca i czasu. W swojej argumentacji autor odwołuje się do szerokiego grona autorytetów z różnych dziedzin i kręgów kulturowych.

Zob.: Kucza-Kuczyński K.: Zawód - architekt o etyce zawodowej i moralności architektury. Warszawa 2004.

Gadamer H.-G.: Aktualność piękna. Warszawa 1993.

Gurawski J.: Ja tylko tworzę przestrzeń, której używają ludzie. Poznań 2001.

Nęcka E.: Psychologia twórczości. Gdańsk 2002.

Tatarkiewicz W.: Dzieje sześciu pojęć. Warszawa 1975.

Trzeciak P.: Historia psychika architektura. Warszawa 1988.

Tuan Y.F.: Miejsce i przestrzeń. Warszawa 1987.

34 Przed głównym wejściem do galerii Kunsthaus w Grazu usytuowano jej trójwymiarową makietę, dedykowaną osobom niewidomym - jeden z przejawów tworzenia architektury bez barier. Percepcja architektury dokonuje się dzięki wrażliwym zmysłom - nie tylko wzroku czy dotyku. Jej odbiór współkształtują impulsy akustyczne, właściwości temperaturowe, wilgotnościowe czy wrażenia zapachowe.

34

z cykli swoich rysunków były to prace kameralne, medytacje architektoniczne na motywach Heraklita.³⁵ Okazały się one zwiastunami ikonicznych budowli, charakteryzujących architekturę początku XXI wieku. Dzięki tym formom architektonicznej ekspresji zainteresowanie nią wykracza obecnie poza grono profesjonalistów. Architektura jest warstwą środowiska zurbanizowanego, jest dziedziną sztuki, a także medialną gałęzią mody.

Casus architektów wizjonerów - Petera Cooka czy Daniela Libeskinda - odzwierciedla charakterystyczne analogie do twórczości takich mistrzów architektury rysowanej, jak Giovanni Battista Piranesi czy Saint’Elia. O ile koncepcje Archigramu doczekały się realizacji, to projekty Piranesiego pozostają wciąż w postaci zjawiskowych wizualizacji. Co znamienne, niemożność urzeczywistnienia projektów nie prowadziła geniusza z Wenecji do tworzenia wersji kompromisowych, bliższych realizacji. Obiektywne, techniczne ograniczenia tamtej epoki pobudzały Piranesiego do wznoszenia się na kolejne poziomy fantazji, irracjonalności czy wręcz utopii.

Apogeum odrealnienia architektury osiągnął w Więzieniach Inwencji (Carceri d’Invezione). Paradoksalnie, absolutnej fantastyki tych kreacji nie wyraża mglista ogólnikowość iluzji, lecz niezwykła precyzja trójwymiarowych ujęć i materialna sugestywność najdrobniejszych detali. Dorobek twórczy Piranesiego to ponad siedemset rysunków i ponad tysiąc grafik - czy to tylko architektoniczne partytury?

Niewątpliwie bez tych dzieł uboższa byłaby nasza wiedza o architekturze klasycznej.

Wciąż w tych rysunkach znajdują inspiracje architekci, scenografowie, twórcy komiksów, filmów czy gier komputerowych.

Zasoby archiwów wypełnianych architektonicznymi projektami, które nie doczekały realizacji wzbogacili rówieśnicy Piranesiego, tworzący w oświeceniowej aurze XVIII-wiecznej Francji. Dzieła Étienne-Louis Boullée (1728-1799) i Claude-Nicolas Ledoux (1735-1806) powstawały z założeniem ich ponadczasowości - i rzeczywiście takimi się stały, mimo że jedyną formą ich istnienia są reprodukcje rysunków projektowych. Cenotaf dla Sir Izaaka Newtona oraz cmentarz dla miasta

35 Ligas S., Szwancyber A.: Wirtuoz wspomnień. Architektura&Biznes, 9/2004, s. 18.

35

idealnego Chaux zachowują wciąż siłę oddziaływania właściwą ikonom architektury, wypełniającym akademickie podręczniki architektury. Niemal wszystkie ich rozdziały zawierają przykłady „architektury niezbudowanej”³⁶. Rysowana architektura Saint‘Elii czy Ericha Mendelsohna fascynuje nie mniej niż współczesne, komputerowe wizualizacje Doug Chianga, Giacomo Costa czy Krzysztofa Kiwerskiego.

Oddziaływanie architektury - zarówno tej w formach wyreżyserowanych do ostatniego detalu realizacji, jak i w postaciach rysunkowych scenariuszy - zachowuje siłę fenomenu o transkulturowym zasięgu. Celnie tłumaczą go komentarze Stanisława Tabisza, odnoszące się do twórczości Krzysztofa Kiwerskiego:

Materia, jako atrybut bytu, istnieje i ewoluuje w różnym stanie skupienia, a ludzie nadal, z palącą ciekawością i tęsknotą, patrzą w przestrzeń i… gdyby nie te gigantyczne świątynie, konstrukcje i głazy wodne, łatwiej byłoby rozproszyć się w realnym bezkresie albo w magnetycznej potrzebie wirtualnej iluzji.³⁷

36 Harbison R.: Zbudowane, niezabudowane i nie do zbudowania. Warszawa 2001.

37 Tabisz S.: Wirtualne katedry. Architektura&Biznes, 7,8/2000, s. 59.

36

iI.24. Wyspa na Adriatyku w pobliżu miejscowości Novi Vinodolski il.25. Manarola - miasto nad brzegiem Morza Liguryjskiego il.26. Paryż - dzielnica La Défense

37