ELASTYCZNA FUNKCJONALNOŚĆ - TRANSFORMING

Płynna zmiana własnych kształtów, wolny dostęp do niezwykłych umiejętności, dysponowanie nieograniczoną mobilnością, gwarancja niezniszczalności, absolutna inteligencja to zespół walorów, które cechują istoty żyjące w światach fantastyki, stworzonych w wyobraźni człowieka. Zainteresowanie tego typu zdolnościami wyznaczają poniekąd horyzonty naszych snów, marzeń, dążeń, projektów, dzieł. Ich odzwierciedlenia znajdujemy w tworzonych od stuleci scenariuszach literackich, wizjach malarskich czy eksperymentach technicznych. W ostatnim ćwierćwieczu stały się one inspiracją dla wykreowania kulturowego fenomenu, którego istotę streszcza pojęcie: transformers. Najszerzej kojarzy się ono z postaciami bohaterów ze świata zabawek. Transformer - robot, samochód, łódź, samolot, wahadłowiec - w jednym

„ciele”, karoserii. Jest to bezpośrednia odpowiedź cywilizacji konsumpcji na niezaspokojony głód wciąż nowych „zabawek”. Znudzenie nimi - po coraz krótszym czasie użycia - jest „gaszone” dosłownie kilkoma ruchami kreującymi nowe ich postaci. Zabawki tego rodzaju mają zakodowane sekwencje możliwych transformacji.

Im mają więcej wariacji przekształceń, tym są bardziej ekscytujące i oczywiście droższe. Na urzeczywistnieniu i rozwinięciu tej formy zaspokajania potrzeb dzieci - również tych dorosłych - zbudowano potęgę światowych koncernów, produkujących zabawki.

Pomysł transformersów podjęły i rozwinęły branże stymulujące popyt na rynku wydawnictw komiksowych, filmów czy gier komputerowych. Po wyprodukowanym w 1986 roku pierwszym animowanym filmie The Transformers: the Movie powstały trzy generacje superprodukcji filmowych o dokonaniach tych fikcyjnych robotów, zamieszkujących planetę Cyberton. Zapewne Transformers:The Dark of the Moon - film zrealizowany w technologii 3D, którego premiera odbyła się 1 lipca 2011 roku - będzie miał następne części. O kontynuację tych fantazji zadbają koncerny multimedialne, emitując - oparte na motywach transformerów - kolejne edycje komputerowych gier z odpowiednio udoskonalanymi konsolami do ich obsługi.

54

Zjawisko The Trasformers ma swoje analogie - a nawet wcześniejsze zwiastuny - w architekturze. Są nimi koncepcje budowli, których nie ogranicza ostatecznie zdefiniowana forma, przeznaczenie czy lokalizacja. Inteligentne budynki zdolne do samoistnych zmian kształtów, modyfikujące swoje funkcje, swobodnie poruszające się w czasoprzestrzeni oto wciąż niezaspokojone fantazje wizjonerów architektury.

Skojarzenia świata techniki ze światem estetyki - entuzjastycznie manifestowane przez futurystów - są nadal twórczą inspiracją. Fanatyczne teksty futurystów w rodzaju: […] ryczący samochód, który zdaje się pędzić po taśmie karabinu maszynowego, jest piękniejszy od Nike z Samotraki - dzisiaj budzą zdystansowane reakcje.⁵⁵ Jednak modernistyczny ideał architektury-maszyny, który zawładnął wyobraźnią awangardy początku XX wieku ma swoich kontynuatorów, podejmujących próby urzeczywistnienia ideału budynku - transformera.

Na fali tzw. drugiego skoku technologicznego w latach 60. XX wieku stworzono kolejne, nowoczesne wizje rozwoju cywilizacji.⁵⁶ Doświadczenia epoki kultu maszyny zostały wzmocnione efektami pierwszych zastosowań komputera. Fascynacja tym narzędziem rozbudziła nowe obszary wyobraźni tej grupy twórców, których naturalnym żywiołem kreacji są granice realnej rzeczywistości, marzeń i iluzji. Z tego nurtu wyłoniły się między innymi fantazje zwizualizowane przez angielskich architektów z grupy Archigram. W ich koncepcji Wędrującego Miasta, zademonstrowanej w 1963 roku na londyńskiej wystawie, zostały skumulowane zasadnicze atrybuty architektury - maszyny - transformera. Spotkała się ona z szerokim rozgłosem. Wśród publikowanych opinii pojawiły się również negatywne recenzje. W jednej z nich - przypisywanej Giedionowi - wybrzmiały ponure obawy przed antyhumanitarną wizją kroczącego miasta z budynkami pomyślanymi jak

55 Baumgarth Ch.: Futuryzm. Warszawa 1978, s. 35.

56 Wprawianie w ruch obiektów architektonicznych okazało się tendencją inspirującą szeroko eksperymenty artystyczne w obszarze sztuk wizualnych w drugiej połowie XX wieku. Kreacje stymulowane ideą rytmu i ruchu przyjęły miedzy innymi miano kierunku nazywanego op-artem. Fascynacja ruchem kształtowała realizacje tzw. sztuki kinetycznej. O ile, op-art wywoływał złudzenie ruchu oparte na napięciu między konstrukcją formalną a warstwą kolorystyczną, to dzieła sztuki kinetycznej budowane były także na podstawie środków trójwymiarowych i mobilnych. W tym nurcie poszukiwań estetycznych lokuje się również sztukę mechaniczną, sygnowaną także pojęciem mec-art.

Zob.: Hussakowska M., Sobieraj M.: Mały słownik nowej sztuki. Kraków, ss. 16-19.

55

stalowe czołgi poruszające się mechanicznie i oczywiście kruszące, jak to czołgi robią, pejzaż i wszystkich pozostających na zewnątrz ludzi.⁵⁷

Wbrew powierzchownemu wrażeniu, jakie mógł budzić koncept Miasta Kroczącego był on idealistyczną apoteozą nowoczesnego środowiska, które stwarza dla siebie człowiek, po to by osiągnąć w nim pełnię wolności, różnorodności i wygody.

Kolejne odsłony tego snu Archigram proponował w projekcie Contro land Coice Living z 1967 roku oraz następnych: Moment Village i Instant City. ⁵⁸ Wciąż zachowują one powab pop-artowskich utopijnych miraży - co nie znaczny, że brakuje dzisiaj ich zdeterminowanych propagatorów.⁵⁹ Z perspektywy upływającego półwiecza od tych publikacji dokonał się zasadniczy przełom w pozycji samego Archigramu. Z grupy fantazjujących wizjonerów stali się projektantami architektury - rzeczy zbudowanych.

Wystarczy przypomnieć, że członkami Archigramu byli - obok Dennisa Cromptona, Rona Herrona czy Petera Cooka - również Richard Rogers i Norman Foster.

Po euforii lat 60. kolejne kryzysowe dziesięciolecia wymusiły ostudzenie futurystycznych fantazji. W tym czasie nawet ambitne programy lotów kosmicznych poddano głębokim korektom. Nie ma jeszcze człowieka na Marsie, a przecież z perspektywy ówczesnych prognoz XXI wiek miał ten sen urzeczywistnić.

W sferze architektury symptomy kryzysu wiązały się ściśle z weryfikacją doktryny modernistycznej. Ostatnie dziesięciolecia XX wieku przyniosły wymierne znamiona postępu technologicznego. Nie osiągnął on jednak miary wyznaczanej przez wizjonerskie koncepcje w rodzaju: morskiej cywilizacji Kiyonori Kikutake czy miasta rolniczego Kishō Kurokawy.⁶⁰ Znalazły one rozwinięcie w scenariuszach literatury science fiction oraz w filmowych adaptacjach. Architektów zaś nadal inspirują przemyślenia metabolistów, którzy postrzegali architekturę i miasta jako żywe organizmy, poddawane ciągłym cyklom przemiany, odnowy oraz destrukcji.

57 Jencks Ch.: Modern Movements in Architecture. Penquin Books 1973, p. 291.

Zob.: Wujek J.: Mity i utopie architektury XX wieku. Warszawa 1986. ss. 168-172.

Hall P.: Monumental Folly. “New Society”24 October 1968.

58 Jencks Ch.: Ruch nowoczesny w architekturze. Warszawa 1987, ss. 329-336.

59 http://nt.interia.pl/galerie/technauka/latajacy-dom-jutra-niezwykly-sterowiec-zdjecie,iId,921263,iAId,65340

60 Ibidem, ss. 346-372.

56

W tym ujęciu nie traci na aktualności również idea Homo movens, wyrażona neologizmem przez Kurokawę. Najkrócej streszcza ona dominujący dzisiaj profil człowieka - istoty żyjącej w ciągłym ruchu - nomada z wyboru. Zapis rzeczywistości, którą ogarnia jego percepcja układa się w dynamicznie transformowaną sekwencję obrazów - form - figur.

Dostępne dzisiaj technologie stosowane w architekturze pozwalają na realizację namiastek idei budowli - transformerów. Najczęściej sprowadzają się one do zestrojenia w integralną strukturę trwałej konstrukcji nośnej budowli z ruchomymi częściami posadowienia, ścian, stropów, fasad czy elementów instalacji. Zakładając upowszechniania osiągnięć technicznych szeroko wdrażanych w przemyśle militarnym, lotniczym czy samochodowym, realną perspektywą stają się płynnie transformowane budowle. Miarodajną ilustracją tych tendencji są obiekty architektoniczne, realizowane za pomocą metod projektowania parametrycznego i z zastosowaniem nanomateriałów budowlanych. Realna synchronizacja tego typu technologicznych możliwości ośmiela kolejne pokolenia wizjonerów architektury, dla których poruszający się wszechświat nie jest wyłącznie kosmologiczną hipotezą.

57