EKOLOGICZNA TECHNOLOGIA - REUSING

Awangardowe projekty kreujące ideał współczesnej miejskiej przestrzeni zmierzają zarówno do futurystycznych jej koncepcji - inspirowanych technologicznym postępem - jak i do archaicznych ideałów „utraconego raju”. Transkulturowym wyrazem syntezy tych walorów są koncepcje „miasta-ogrodu”. Dzisiaj ich sens streszczają pojęcia: ekomiasto, miasto zeroemisyjne czy miasto postwęglowe.

Spektakularnymi przykładami urzeczywistnienia tych idei miały stać się nowe miasta Chin, gdzie od 1980 roku powstało ich ponad 400. Wśród nich sztandarowym projektem było ekomiasto Dongtan na wyspie Chongming, w pobliżu Szanghaju.

Powstanie jego zasadniczej części, zamieszkałej przez 50 tys. mieszkańców (docelowo 500 tys.) planowano na 2010 rok, w związku z okolicznością Wystawy Światowej w Szanghaju. Jak wynika z aktualnych raportów tygodnika „The Economist” ten ambitny ekoprojekt okazał się kolejną utopią - urojeniem „proekologicznego”

establishmentu. Wystarczy wskazać, iż w ciągu czterech lat budowy Dongtan nie powstał żaden tzw. budynek zielony, a ich miejsca zajmują obiekty komercyjne, nieistniejące w pierwotnych założeniach. Kolejną szansą urzeczywistnienia całościowej koncepcji ekomiasta jest - medialnie szeroko rozsławiony - projekt miasta Masdar w Abu Dabi. „MIT’s Technology Review” opisuje to awangardowe przedsięwzięcie w kształtach pozornie realistycznych. Masdar ma stać się światowym centrum zielonych technologii. W pierwszym etapie jego budowy powstanie Mastar Institute, stowarzyszony z prestiżowym Massachusetts Institute of Technology.

Opierając się na tym potencjale technologicznym, zasilonym kwotą 22 mld petrodolarów, do 2016 roku ma powstać 50-tysięczne miasto - bez samochodów, bez emisji gazów cieplarnianych i odpadów. W obliczu kolejnych faz światowego kryzysu ten projekt zapewne również ulegnie głębokiej korekcie.

Architektura jest materiało- i energochłonna. Jej projektowanie angażuje potencjał twórczy nie tylko architektów. Ich nieodłącznymi kooperantami są konstruktorzy, technolodzy, ekolodzy, socjologowie, ekonomiści, w coraz szerszym stopniu prawnicy oraz liczni eksperci różnorodnych dziedzin. Interdyscyplinarne

58

zespoły angażowane są w projektowanie i realizacje inwestycji, które niezależnie od profilu wiążą się bezpośrednio lub pośrednio ze wznoszeniem budowli, te zaś pochłaniają znaczącą część kosztorysowanych przedsięwzięć inwestycyjnych.

Aktywność budowlana pochłania budżety inwestorów indywidualnych, podmiotów gospodarczych, instytucji publicznych, państw czy międzynarodowych korporacji.

Można założyć, że w bilansie obejmującym wszelkie formy aktywności naszej cywilizacji dominujący udział ma budowanie, a w nim projektowanie, tworzenie i przekształcanie architektury. Inwestycje związane z powstawaniem nowych osiedli mieszkaniowych, dzielnic usługowo-handlowych, stref ekonomicznych, tajnych ośrodków badawczych i baz wojskowych są stymulatorami cywilizacyjnego postępu.

Urbanizacja jest kosztowną koniecznością. Składają się na nią integralnie ze sobą powiązane fazy budowania i burzenia.

Skutkiem zaangażowania w budowanie potencjału intelektualnego, energii oraz zasobów materiałowych jest generowanie przez nie również efektów ubocznych, degradujących środowisko naturalne. Światowe dane statystyczne, publikowane w ostatnich latach, dowodzą, że w skali globalnej budownictwo jest źródłem ok. 50%

odpadów. Odpowiada ono również za wciąż wzrastającą emisję CO₂. Szacuje się, że tylko przy produkcji cementu i betonu dochodzi do emisji 5-10% CO₂ w skali światowej. Z danych, opublikowanych w Stanach Zjednoczonych w 2008 roku wynika, że z samym funkcjonowaniem stanowisk pracy biurowej związana jest roczna produkcja 6,6 miliarda ton CO₂: 18% pochodzi z budynków, a 7% z dojazdami do nich.⁶¹ „Optymistyczne” prognozy ONZ zakładają wzrost produkcji CO₂ pochodzącej z procesów budowlanych z 8,6 miliardów ton w 2004 roku do 15,6 miliardów ton w 2030 roku.

Niezależnie od argumentów studzących światową histerię spod kryptonimu emisja CO₂ a efekt cieplarniany - stoimy w obliczu paradoksalnych dylematów.

Miarodajne efekty cywilizacyjnego postępu kryją w sobie realne dla niej zagrożenia.

Symptomy wzrostu maskują objawy degradacji. Budzący się w ich obliczu instynkt

61 Felix E.: Evaluating the Office - Empty Workspaces aren’t green, Eco-strukture. June 2008, p. 54.

59

samozachowawczy przynagla do postaw i działań ratujących, określanych mianem proekologicznych. Te zaś również okazują się częstokroć niespójne, pozorne, a nawet wzajemnie sprzeczne. Z jednej strony upowszechnia się materiały i technologie zorientowane na minimalizowanie energochłonności wznoszenia oraz eksploatowania budowli, z drugiej zaś strony kompleksowy bilans skutków tych działań - uwzględniający np. energię pochłanianą w trakcie produkcji nowoczesnych budulców czy koszty przyszłej ich utylizacji - obnaża częstokroć iluzoryczność zakładanych efektów. Stoimy zatem w obliczu skomplikowanych okoliczności, które nakazują ostrożność w forowaniu tzw. proekologicznych rozwiązań bez ich wieloaspektowej analizy i wymiernej kalkulacji. Obiektywizacja parametrów, charakteryzujących rzeczywisty wpływ stosowanych w budownictwie materiałów czy technologii na środowisko pozostaje domeną szczegółowych badań. Ich wyniki powinny stać się wiodącymi stymulatorami nowoczesnej architektury - wolnej od narcystycznych efektów HT czy pseudoekologicznych atrybutów LT. Nie ma alternatywy dla wprowadzania do budownictwa kosztownych innowacji. Są one obarczone nakładami, towarzyszącymi wszelkim pionierskim wdrożeniom. W tym nurcie eksperymentów - perspektywicznie oszczędnych i ekologicznych - mieszczą się także koncepcje odpowiadające idei wielokrotnego używania materiałów budowlanych. Niekwestionowane walory płynące z pozyskiwania energii z jej odnawialnych źródeł mają bezpośredni związek z realnymi efektami odzyskiwania budulców również z ich odnawialnych zasobów.

Reusing, recykling to pojęcia - synonimy - procesów, których istotą jest troska o środowisko naturalne. Racjonalne gospodarowanie zasobami, minimalizowanie produkcji odpadów, upowszechnianie technologii stopniowo podnoszących walory środowiska, w jakim żyjemy to kryteria wpisujące się w paradygmaty zrównoważonego rozwoju. Skala negatywnych ekologicznie oddziaływań związanych z budownictwem oraz konieczność optymalizowania stosowanych w nim rozwiązań czyni idee - mieszczące się w pojęciu Rusing - aktualnymi wyzwaniami. Ich urzeczywistnienie opiera się na triadzie następujących założeń:

60

▪ budowle są elementami ciągłego procesu przekształceń środowiska,

▪ projekty budowli obejmują komplementarne rozwiązania, uwzględniające fazy ich realizacji, eksploatacji i utylizacji,

▪ koncepcje utylizacji wyeksploatowanych budowli powinny uwzględniać jak najszerszy zakres wielokrotnego użycia budulca.

Reusing przyjmuje w budownictwie różnorodne scenariusze. Pierwsza mityczna budowla - w pełni odpowiadająca idei reusing w architekturze - to beczka przekształcona w mieszkanie Diogenesa z Synopy, ucznia Antystenesa. Ten rodzaj wielokrotnego „użycia” nie ma licznych przykładów w dziejach architektury. Genezę tej idei ilustrują najpełniej historyczne przykłady ciągłości procesu budowania, burzenia i wznoszenia nowych obiektów z materiałów rozbiórkowych. Wciąż odsłaniamy je badając warstwy najstarszych pozostałości cywilizacji miejskich i rolniczych sprzed 8 tys. lat. W neolitycznej osadzie Çatalhöyűk - położonej na terenie dzisiejszej środkowej Turcji - potwierdzono naukowo ciągły rozwój gospodarki i kultury przez ponad 800 lat (ok. 6500 do ok. 5650 r.p.n.e). Ślady tych procesów układają się w dwunastu warstwach osadniczych, zajmujących obszar o powierzchni 13 ha.⁶² W Mezopotamii, gdzie kamienny budulec był unikalną wartością, rezultat nakładających się - na przestrzeni setek lat - kolejnych faz urbanizacji kryją kilkumetrowe pokłady glinianych i ceglanych zabudowań. Odkrytą w Eridu świątynię z IV tysiąclecia przykrywały warstwy późniejszych budowli sakralnych, wznoszonych z cegieł suszonych.⁶³ W nich zapisane są sekwencje budowania i burzenia, w których materiały rozbiórkowe stawały się budulcem.

Wykorzystywanie do budowy nowych obiektów wartościowych elementów, pochodzących z ruin wcześniejszych budowli odkrywamy w licznych przykładach architektury minionych epok. Forum Romanum - oglądane w aktualnym stanie - to szczątki głównego placu stolicy Cesarstwa Rzymskiego - centrum ówczesnego świata.

Po jego upadku miejsce to stało się „kamieniołomem”, zasilającym okoliczne budowy.

Skalę żywiołowego zjawiska - budowania na gruzach i z gruzów - kryją warstwy, na

62 Honour H., Fleming J.: Historia sztuki świata. „Arkady”, Warszawa 2002, s. 44.

63 Ibidem, ss. 48-49.

61

których osadzone są fundamenty wielu historycznych budowli oraz wątki ich murów, kolumnowych podpór, stropowych belek czy elementów sklepień. Znamy też znamienite dzieła architektury, będące przykładami świadomej „reutylizacji budulca”.

Do nich należą między innymi obiekty sakralne, wznoszone w okresie rozkwitu chrześcijaństwa po wydaniu Edyktu Mediolańskiego w 313 r.n.e. Pierwszymi „domami modlitwy” wspólnot chrześcijan były adaptowane lub przebudowywane istniejące budowle. W tym czasie powstawały również nowe kościoły, wzorowane na układach antycznych bazylik. Niejednokrotnie dochodziło wówczas do wbudowywania kompletnych elementów - kolumn, architrawów czy portali - pozyskiwanych z rozbieranych pogańskich świątyń. Tak stało się między innymi przy wznoszeniu rzymskiej bazyliki Santa Maria Maggiore. Powstała ona bezpośrednio na miejscu antycznej świątyni, poświęconej bogini Junonie, z której w trakcie budowy wykorzystano jońskie kolumny⁶⁴.

Zjawisko „reutylizacji budulca” w architekturze minionych epok uzupełniają liczne przykłady, w których ponowne wbudowywanie elementów pozyskanych z rozbiórek ma wymiar symboliczny. Takimi stały się monumentalne obeliski, pochodzące ze starożytnych egipskich budowli, przewożone jako wojenne łupy do stolicy Rzymskiego Cesarstwa. Po tysiącu latach ponownie wkomponowano je w panoramę Wiecznego Miasta. Obelisk sprzed kościoła Santa Maria Maggiore czy stojący na Piazza del Popolo, także ten nazywany laterańskim, to wydobyte z ruin staroegipskie artefakty. Papież Sykstus V nakazał wieńczyć je żelaznymi krzyżami i sytuować na placach Rzymu przekształcanego w Nowe Jeruzalem - stolicę świata chrześcijańskiego.⁶⁵

We współczesnej architekturze reusing jest ideałem, w którym nie brakuje znamion symbolicznych narracji czy wręcz doktrynalnych manifestów. Charakteryzują go jednak przede wszystkim pragmatyczne przesłanki z pogranicza ekonomii i ekologii propagujące strategię tzw. zrównoważonego rozwoju.

64 Rabiej J.: Tradycja i nowoczesność w architekturze kościołów katolickich. Świątynia fenomenem kulturowym. Gliwice 2004, ss. 178-179.

Zob.: Fabiani B.: …Muszę i Rzym zobaczyć. Warszawa 1998, ss. 134-136.

65 Honour H., Fleming J.: op.cit., ss. 492-493.

62

il.39. Scenariusze transfiguracji w architekturze

63