Dziedziczenie

Istnienie w pewnym momencie nawet 40 sądów wojskowych (połowa 1945 r.), a później stopniowe zmniejszanie ich liczby (w 1954 – 29 sądów, pod koniec 1955 – 19, w 1958 - 12) powodowało liczne zawirowania związane z dziedziczeniem i następstwem prawnym. W tym miejscu chciałbym zaprezentować tylko ogólne tendencje na przykładzie sądów poznańskich.

W raz z utworzeniem WSO nr III w Poznaniu podporządkowano mu sądy dywizyjne działające przy jednostkach wojskowych objętych właściwością terytorialną

417 Przykładowo w Poznaniu WSO III działał – 4 lata, WSG (I) – 4 lata, WSR – 9 lat, WZ WS PKP – 2 lata, WSG (II) – 19 lat, a SWL aż 22 lata, WSG (III) - 17 lat, w tym czasie większość sądów garnizonowych poza tymi utworzonymi po 1955 działała około 2 lat (Siedlce, Modlin, Toruń, Wałcz, etc.) wojskowe sądy rejonowe działały od 4 do 9 lat.

sądu okręgowego. Rozkazem nr 04/47 z dnia 7 marca 1947 r. Szef DSS MON⁴¹⁸ rozformował część sądów wojskowych w wyniku, czego poznańskie WSO otrzymało w spadku akta sądów 4 i 5 DP, a wrocławski sąd okręgowy akta sądów 7, 10, 11 i 13 Dywizji Piechoty⁴¹⁹. Akta przekazano na podstawie spisów zdawczo-odbiorczych, które niestety nie zachowały się. Z kolei z chwilą rozformowania WSO III w Poznaniu, wszystkie akta tegoż sądu razem z aktami sądów 4 i 5 DP, WSO i WSG w Łodzi przekazano do WSO IV we Wrocławiu. Kilka niezakończonych spraw akt sąd okręgu wojskowego nr IV przekazał w 1955 r. do Sądu Wojewódzkiego w Poznaniu⁴²⁰. Sąd wrocławski powstały bezpośrednio na bazie Wojskowego Sądu 1 Armii Wojska Polskiego i już od zarania swojego istnienia posiadał w depozycie akta wojenne tegoż ostatniego oraz akta Sądu Polowego 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR⁴²¹. WSO IV przejął zresztą później, tj. w 1953 r. akta po WSG w Łodzi (a tym samym WSO w Łodzi) oraz WSG w Poznaniu. W 1955 r. przejął akta WSR we Wrocławiu, a także akta WSG w Kielcach i Katowicach. Z kolei w 1956 r. już jako Sąd Śląskiego Okręgu Wojskowego przejął akta po z rozformowanych Sądach Korpusów: - 11 Piechoty w Gliwicach, 2 Pancernego we Wrocławiu i 2 Armijnego w Poznaniu⁴²².

Naturalnym stanem rzeczy, było przekazywanie przez sądy podległe akt zarówno archiwum A jak i archiwum B do sądów okręgowych⁴²³.

Poniższy schemat prezentuje przykład skupienia w jednym sądzie akt kilku innych rozformowanych i podlegających terytorialnie następcy prawnemu.

418 Rozkaz wykonywał rozkazy organizacyjne Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego z dnia 17 II 1947 i nr 064/Org z dnia 26 II 1947.

419

IPN Bi 172/31, WSR Białystok, teczka nr 09/47, rozkazy personalne Departamentu Służby Sprawiedliwości [MON] i NSW i inne rozkazy, k. 6-6v.

420 Akta So 306/45, So 645/45, So 84/46, So 470/46, So 323/46, AZ WSG Wrocław, spis z.o. 4/3, k. 181.

421 AZ WSG Wrocław, ewidencja, spis z.o. nr 4, poz. 3.

422

AZ WSG Wrocław, ewidencja, spis z.o. nr 4, poz. 1-8.

423 Porównaj WSG (I) w Poznaniu, AZ WSG Warszawa, ewidencja, teczka spalonych protokolarnie dokumentów oraz przekazania akt spraw karnych do Centralnego Archiwum Wojskowego i akt rozformowanych sądów do archiwum Dowództwa Okręgu Warszawskiego, Sąd JW 5046 w Lublinie przekazał akta archiwum A i B do Sądu WOW, k. 106 i n., 110 i n.,-294.

Wojskowy Sąd Garnizonowy (I) w Łodzi 1945 Sąd 4 DP w Ostrowie w Wlkp./Kalisz 1944-1947 Sąd 5 DP w Słubicach/Sulęcinie 1944-1947 Wojskowy Sąd 1 Armii WP 1944-1945

Sąd Polowy I Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR (1943-1945) Wojskowy Sąd Polowy 1 Korpusu Pancernego 1944-1945 Sąd 2 D. Artylerii 1944-1945 Sąd 1 DP 1944 Sąd 7 DP w Lubaniu Śląskim/Bytomiu 1944-1947 Sąd 10 DP w Jeleniej Górze/Kłodzku 1944-1947 Sąd 11 DP w Żarach/Żaganiu 1944-1947 Sąd 13 DP w Gliwicach 1945-1946 Wojskowy Sąd Okręgowy nr V w Łodzi 1945-1946 Wojskowy Sąd Okręgowy nr III w Poznaniu 1945-1949 Wojskowy Sąd Garnizonowy (II) w Łodzi 1946-1953 Wojskowy Sąd Garnizonowy (I) w Poznaniu 1949-1953 Sąd JW 5796 w Poznaniu 1952-1956 Sąd JW 5824 we Wrocławiu 1952-1956 Sąd JW 3464 w Gliwicach 1952-1956 Wojskowy Sąd Garnizonowy w Katowicach 1945-1946 Wojskowy Sąd Okręgowy nr IV we Wrocławiu (do 1946 w Katowicach, od 1.04.1954 jako Sąd Śląskiego Okręgu Wojskowego) 1945-1996 Wojskowy Sąd Garnizonowy w Kielcach 1945-1946

Sąd wrocławski nie jest tu bynajmniej wyjątkiem. Wojskowy Sąd Okręgowy nr II w Bydgoszczy, jeszcze jako Sąd Pomorskiego Okręgu Wojskowego z siedzibami w Toruniu i Koszalinie nadzorował funkcjonowanie sądów 8, 12, 14, 16 Dywizji Piechoty i Dywizji Rolno-Gospodarczej, a w latach późniejszych stał się miejscem docelowego przekazania przez te jednostki akt sądowych i spuścizny registraturalnej. Przekazanie

odbywało się na różnych zasadach. Przykładowo dokumentację administracyjno-sądową Sądu 14 Dywizji Piechoty, w tym repertoria sądowe przekazano w 1950 r. do Sądu POW przez Sąd WOW⁴²⁴. W latach późniejszych w Sądzie POW swoje miejsce znalazły także akta innych sądów wojskowych, w tym WSG w Toruniu (1946-1947), Elblągu i Wałczu (1949-1951), WSR w Gdańsku, Olsztynie, Bydgoszczy i Koszalinie, a także Sądy JW 5742 w Wałczu, JW 5764 w Gdańsku i JW 3565 w Olsztynie⁴²⁵.

Podobnie Sąd Warszawskiego Okręgu Wojskowego, który przejął akta po WSO nr V w Krakowie, sądach 1, 2, 3, 6, 7, 9, 17 i 18 Dywizji Piechoty, WSG w Modlinie, Rzeszowie, Przemyślu i Katowicach (Stalinogrodzie), WSR w Krakowie, Rzeszowie, Kielcach, sądach: JW 3456 w Krakowie, JW 3565 w Olsztynie⁴²⁶ i JW 5046 w Lublinie. Jeszcze w 1950 r. WSR w Lublinie przekazał do WSO nr I w Warszawie posiadane akta i dokumentację sądową WSG w Siedlcach i Chełmie⁴²⁷. Natomiast akta WSR w Lublinie trafiły do WSG w Krakowie w 1955 r. za pośrednictwem Sądu WOW⁴²⁸. Warto odnotować, że część akt Sądu 1 DP posiadał Sąd ŚOW, a akt Sądu JW 3565 w Olsztynie Sąd POW, a wynikało to ze zmian podporządkowania poszczególnych jednostek.

Inaczej postępowano z dokumentacją administracyjną rozformowanych sądów. Dokumentacja tajna i ściśle tajna była przekazywana w Archiwum Dowództwa Okręgu Wojskowego w Warszawie⁴²⁹. Z kolei dokumentacja kancelarii jawnej sądów 1 Dywizji Kawalerii, 1 DP, 3 DP, 15 DP, 18 DP, WSG w Modlinie, WSO nr VII w Lublinie protokolarnie spalili pracownicy WSO nr I w Warszawie⁴³⁰.

424

AZ WSG Warszawa, ewidencja, teczka spalonych protokolarnie dokumentów oraz przekazania akt spraw karnych do Centralnego Archiwum Wojskowego i akt rozformowanych sądów do archiwum Dowództwa Okręgu Warszawskiego, k. 26, akta Sądu 14 DP znalazły się w Sądzie WOW po rozformowaniu WSO VII w Lublinie, który to przejął dokumentację po sądzie dywizyjnym.

425

AZ WSG Poznań, ewidencja - WSG Bydgoszcz, wg rej 56/96, teczka 20/95, spis akt przekazanych przez Sąd Pomorskiego Okręgu Wojskowego w Bydgoszczy za lata 1946-1954, wg rej 58/96, teczka 22/96, spis akt przekazanych przez Sąd Pomorskiego Okręgu Wojskowego w Bydgoszczy, wg rej. 61/96, teczka wg rej. 25/96, spis akt przekazanych przez Sąd Pomorskiego Okręgu Wojskowego w Bydgoszczy.

426

Dokumentacja została przekazania do Sądu WOW, natomiast akta do Sądu POW.

427 Ibidem, k. 63-87.

428 AZ WSG Warszawa, ewidencja, teczka spalonych protokolarnie dokumentów oraz przekazania akt spraw karnych do Centralnego Archiwum Wojskowego i akt rozformowanych sądów do archiwum Dowództwa Okręgu Warszawskiego.

429

Przykładowo 1 Dywizja Piechoty zdała dokumentację do Archiwum Dowództwa Okręgu Wojskowego w Warszawie w 1950 r. spisem nr 983, 18 DP – spisem nr 993, WSG w Modlinie – spisem nr 997, WSO nr I w Warszawie – spisami nr 100, 1006, WSO nr VII w Lublinie – spisami nr 1006, 1006, AZ WSG Warszawa, ewidencja, teczka spalonych protokolarnie dokumentów oraz przekazania akt spraw karnych do Centralnego Archiwum Wojskowego i akt rozformowanych sądów do Archiwum Dowództwa Okręgu Warszawskiego, k. 29, 39, 43-46, 52-53.

430 Ibidem, protokół spalenia akt jawnych rozformowanych sądów wojskowych przez WSO I 1950 r., k. 59-60.

Należy także zwrócić uwagę, na fakt przejęcia w 1955 r. akt byłych wojskowych sądów rejonowych przez sądy garnizonowe i okręgowe, a także przez sądy powszechne. W tym miejscu wskazać jedynie należy, że podział miał charakter następujący charakter: akta spraw w stosunku do osób cywilnych przekazano sądom powszechnym (Wojewódzkim), akta w sprawach o szpiegostwo i z udziałem żołnierzy przekazano innym sądom wojskowym, natomiast dokumentację administracyjno-gospodarczą zdano do archiwów Dowództw Okręgów Wojskowych⁴³¹. Akta przekazane do tych ostatnich instytucji przekazano spisami akt, rocznikowo z ujęciem akt kat. „A”, „B” i „C”⁴³².

Narastanie akt w archiwach podręcznych sądów wojskowych częściowo zostało odciążone w 1955 r., kiedy w myśl zarządzenia nr 06/55 z dnia 10 czerwca 1955 r. Szef Zarządu Sądownictwa Wojskowego nakazał wszystkim sądom wojskowym przygotować i zdać zakończone akta spraw karnych oraz akta administracyjne w tym w szczególności sprawozdania, rozkazy i wszelką korespondencję jawną i niejawną bez uprzedniego przeprowadzenia brakowania za okres od 1943-1945 r. Przekazaniu miały podlegać także repertoria i skorowidze sądowe. Na protokołach zdawczo-odbiorczych oprócz akt zakończonych miano podać także akta, które zostaną przekazane po wykonaniu przez skazanych wszystkich orzeczonych kar. Prócz tego zobowiązano sądy do samodzielnego przetransportowania akt do siedziby CAW⁴³³. Zarządzenie ZSW wpisywało się w treść rozkazu nr 30/MON z dnia 16 czerwca 1951 r. (Dz.Rozk. Tajnych MON 1951, poz. 56) i wydanego nieco później zarządzenia nr 0107/Sztab., którym Szef Sztabu Generalnego nakazał wszystkim jednostkom wojskowym przekazać akta z okresu od 1949 r. do właściwych terytorialnie archiwów wojskowych. W myśl tego zarządzenia podlegać miały nie tylko akta z okresu II wojny światowej, ale jak to określał pkt 2 lit. b) zarządzenia „wszelkie materiały wojskowe i cywilne z okresu sprzed 1943 r. zarówno polskie jak i państw ościennych np. akta polskie z okresu międzywojennego, organizacji podziemnych z okresu okupacji państw zaborczych lub hitlerowskich itp.”.⁴³⁴

431

Por. podrozdział poświęcony WSR w Poznaniu, a także m.in. IPN Ka 248/9, WSR Katowice, teczka nr 17, wg opisu 042/55, protokoły zdawczo-odbiorcze w związku z likwidacją Sądu.

432 . IPN Ka 248/9, WSR Katowice, teczka nr 17, wg opisu 042/55, protokoły zdawczo-odbiorcze w związku z likwidacją Sądu, spisy akt nr 5003-5034 s. 19-74.

433 AMON 160/91/1136, ZSW, teczka nr 3, wg opisu 3/56, rozkazy, zarządzenia i pisma okólne Szefa ZSW, k. 125-127.

434 AMON 160/91/1135, ZSW, teczka nr 2, wg opisu 2/55, zarządzenia i pisma okólne MON i Sztabu Generalnego, k. 309-309v.

Efektem zarządzenia nr 06/55 Szefa Zarządu Sądownictwa Wojskowego było podzielenie registratur sądowych. Przykładowo Sąd ŚOW przekazał wszystkie akta WSO III w Poznaniu z 1945 r. do CAW spisem nr 326/55, za wyjątkiem repertoriów, które były potrzebne do bieżącego funkcjonowania sądu, a także akta innych posiadanych sądów w tym 4 i 5 DP⁴³⁵. Natomiast akta z lat 1946-1949 pozostały w siedzibie Sądu ŚOW. Działanie to miało na celu zabezpieczyć niezwykle ciekawe materiały sądownictwa wojskowego z okresu II wojny światowej. Jak się okazało całe to przedsięwzięcie miało swoje dobre i złe strony. Akta z 1945 r. ocalały, natomiast te z lat późniejszych zniszczono.

W związku z zarządzeniem nr 0107/Sztab. Szefa Sztabu Generalnego Szef ZSW pismem do wszystkich szefów sądów wojskowych, polecił wszystkie sprawy karne dotąd nie przekazane, sukcesywnie, wraz z wykonywaniem przez skazanych kar przekazać do CAW wraz z repertoriami i skorowidzami⁴³⁶, a o przedsięwziętych krokach powiadomił Szefa Sztabu Generalnego za pośrednictwem Szefa CAW pismem nr 01404/55 z dnia 31 grudnia 1955 r.⁴³⁷ Akta z tego okresu były później sukcesywnie przekazywane do CAW⁴³⁸.

Był to jednak dopiero początek zmian. Prawdzie zmiany nastąpiły na początku 1956 r. Pod koniec lutego 1956 r. ZSW na podstawie zarządzenia Szefa Sztabu Generalnego powołał do istnienia Archiwum Służby Sprawiedliwości MON.