Rozdział II Kancelaria sądów wojskowych w latach 1945-1996
1.3 Registratura
Jak już wyżej wspomniano, całość registraturalnej sądów wojskowych można generalnie podzielić na trzy serie dokumentacji, odpowiadające jej rodzajom, mianowicie: dokumentację administracyjno-gospodarczą, sądową i akta spraw sądowych.
Pod pojęciem dokumentacji administracyjno-gospodarczej należy rozumieć przede wszystkim poszyty pism otrzymanych i wysłanych w związku z funkcjonowaniem sądu. W celu lepszego zobrazowania powyższego podziału, przedstawiona zostanie poniżej registratura jednego z typowych sądów wojskowych.
Przykładowo w Wojskowym Sądzie Okręgowym nr III w Poznaniu zarówno w 1947 jak i w 1948 r. dla pism niejawnych założono 10 teczek aktowych, były to: teczka nr 01 - rozkazy, zarządzenia i okólniki MON, teczka nr 02 - rozkazy, pisma, okólniki i
405 AZ WSG Wrocław, SŚOW, księga rozkazów dziennych, rozkaz nr 4 z dnia 13 I 1970, k. 5.
406 Regulamin urzędowania sądów wojskowych - Spr 41/77, s. 31-32.
407
AWO 10141/96/21, WSG (I) Zielona Góra, teczka nr 5, wg opisu 6/78, rozkazy szefa WSG [w Zielonej Górze], k. 5-9, analogicznie w Sądzie ŚOW, kontrola archiwum miała polegać na sprawdzeniu aktualnych listów gończych, zawieszonych postępowań karnych, przerwy i odroczeń, a także wykonania kar zasadniczych i dodatkowych itp. - AZ WSG Wrocław, SŚOW, księga rozkazów dziennych szefa SŚOW za 1960, rozkaz nr 33 z dnia 1 III 1960, k. 16-16v.
zarządzenia DSS MON, teczka nr 3 - rozkazy, pisma, okólniki i zarządzenia NSW i NPW, teczka nr 04 - rozkazy, okólniki, zarządzenia i pisma DOW III, teczka nr 05 - sprawy związane z OSH, obrońcami wojskowymi i ławnikami, teczka nr 6 - sprawozdania, raporty i pisma sądów podległych – w 1948 r. zawierała sprawozdania i raporty WSG w Łodzi, teczka nr 7 - korespondencja własna, wychodząca, teczka nr 08 - korespondencja ogólna, wpływająca – w 1947 r. zawierała sprawozdania i raporty z Sądu 4 DP, teczka nr 09 - rozkazy i zarządzenia specjalne– w 1947 r. zawierała sprawozdania i raporty z Sądu 5 DP, teczka nr 0010 - korespondencja ściśle tajna – założona w 1948 r.408
Inny sąd wojskowy Sąd JW 5796 w Poznaniu wytworzył natomiast następujące teczki: za 1952 niejawne - t. 1 (rozkazy MON), t. 2 (rozkazy NSW, ZSW, NPW), t. 3 (sprawozdania), t. 4 (korespondencja różna), dziennik rozkazów MON, dzienniki pism wchodzących i wychodzących, dziennik ewidencji odbitych dokumentów, za 1953 niejawne: t. 1 (rozkazy MON i inne), t. 2 (rozkazy ZSW i inne), t. 3 (sprawozdania), t. nr 4 (korespondencja różna), t. 5 (akta wydzielone), t. 10 (rejestry przekazanej dokumentacji), t. 13 (pisma do rąk szefa sądu), dziennik rozkazów MON, materiały punktu kodowego, za 1954 niejawne: t. 1 (rozkazy i zarządzenia), t. 2 (rozkazy i zarządzenia), t. nr 3 (sprawozdania), t. nr 4 (teczka szefa sądu), t. n 5 (sprawy OSH i profilaktyki), t. nr 6 (dzienniki rozkazów MON), t. nr 7 (korespondencja wchodząca), t. nr 8 (korespondencja wychodząca), t. 10 (rejestry), dziennik rozkazów MON, książka ewidencji wydawnictw, protokoły inspekcji i teczki materiałów do szkolenia prawniczego, za 1955 niejawne: t. 1 (rozkazy i zarządzenia MON), t. 2 i 3 (dzienniki rozkazów MON - tajnych i jawnych), t. 4 (rozkazy i zarządzenia), t. 5 (wykazy statystyczne), t. 6 (sprawy szkoleniowe), t. 7 (sprawy OSH), t. 8 (analizy), t. 9 (plan pracy) t. 10 (projekty meldunków), t. 11 (protokoły inspekcji), t. 12 (sprawy personalne), t. 13 (akta wydzielone), t. 14 (korespondencja wchodząca), t. 15 (korespondencja wychodząca), t.16 (rejestry), t. 18 (odprawy), zeszyt do brudnopisów, repertorium OSH, za 1956 niejawne: t. 1 (sprawy personalne), t. 2 (wytyczne orzecznicze), t. nr 3 (rozkazy i zarządzenia), t. 5 (wykazy statystyczne), t. 6 (analizy), t. 8 i 9 (dzienniki rozkazów MON – tajne i jawne), teczka 10 (korespondencja różna), t. 21 (wykaz ławników), zeszyt pism zatrzymanych przez dowódcę, księga ewidencji tajnych wydawnictw, opis spraw, dla wszystkich lat niejawne: dzienniki pism
408 AMON 161/91/3633, DSS MON, teczka nr 0017/48, inspekcje wojskowych sądów i prokuratur, k. 209-210, AMON 161/91/3644, DSS MON, teczka nr 0013/49, inspekcje wojskowych sądów, k. 103v.
wchodzących i wychodzących, dziennik ewidencji odbitych dokumentów; zeszyt ewidencji kalki; teczki jawne za 1952: t. 3 (rozkazy i zarządzenia), t. 4 (rozkazy Dowódcy JW 5796), t. 6 (sprawy różne), teczka protokołów posiedzeń, t. nr 10 (rejestry), t. 20 (odpisy postanowień NSW), za 1953 jawne: t. nr 2 (rozkazy i zarządzenia), t. nr 3 (rozkazy Dowódcy JW 5796), t. 4 (sprawy gospodarcze), t. 5 (sprawy różne), t. 7 (korespondencja w sprawach zawisłych), t. 22 (protokoły posiedzeń niejawnych amnestyjnych), teczka protokołów posiedzeń przygotowawczych, teczka spraw „Cs” i teczka OSH, książka spraw zawieszonych, dowody rachunkowe, teczki jawne za 1954: t. 1 (rozkazy i zarządzenia), t. 2 (rozkazy i zarządzenia ZSW), t. 3 (sprawy gospodarcze), t. 4 i 5 (korespondencja wchodząca i wychodząca), t. 6 (odpisy postanowień NSW), t. 7 (protokoły niejawnych posiedzeń przygotowawczych), t. 8 (protokoły posiedzeń niejawnych), t. 10 (rozkazy dzienne JW 5796), t. 21 (sprawy „Cs”), t. 27 (postanowienia), dokumenty rachunkowe, repertorium OSH, wykaz warunkowo zwolnionych, teczki jawne za 1955: t. 1 (rozkazy dzienne JW 5796), t. 2 (rozkazy i zarządzenia ZSW), t. 3 (korespondencja wchodząca i wychodząca), t. 4 (zauważenia dla Prokuratora), t. 5 (notatki z pogadanek), odpisy postanowień NSW, t. 7 (protokoły niejawnych posiedzeń przygotowawczych), t. 8 (postanowienia), t. 9 (postanowienia „Cs”), t. 10 (dowody rachunkowe), rejestry, księga pocztowa, księga doręczeń i książka limitów, teczki jawne za 1956: t. 1 (rozkazy dzienne JW 5796), t. 2 (rozkazy i zarządzenia), t. 3 (korespondencja różna), t. 4 (korespondencja w sprawach karnych), t. 5 (opisy spraw), t. 6 (odpisy postanowień NSW), t. 7 (postanowienia przygotowawcze), t. 8 (postanowienia o warunkowe zwolnienie), t. 9 (postanowienia „Cs”), t. 10 (dowody rachunkowe), teczka odpisów postanowień amnestyjnych, księga doręczeń, książka rozkazów dziennych rejestry poczty tajnej wchodzącej i wychodzącej, dla wszystkich lat jawne: dzienniki pism wchodzących i wychodzących, rejestry wyroków, odpisy wyroków409.
Jak widać dokumentację tą można podzielić na następujące klasy:
a) akta normatywne – wszelkiego rodzaju teczki zawierające rozkazy i zarządzenia (np. niejawne teczki nr 1 i 2), okólniki, można je podzielić na własne (zauważenia dla Prokuratora, pisma do rąk szefa) i organów nadrzędnych,
409 AWO 6856/91/3299, SŚOW, teczka nr 0033, wg opisu 24/56, nadzór Szefa Sądu ŚOW nad działalnością Sądu 2 Korpusu Armijnego w Poznaniu, protokoły przekazania dokumentacji z Sądu JW 5796 w Poznaniu do SŚOW we Wrocławiu, k. 69-74.
b) akta o charakterze personalnym – (np. niejawna teczka nr 12/55) w tym również szkolenia (np. teczki nr 6), czasem wydzielone w postaci teczek „sprawy personalne410”, lub „rozkazy personalne411”,
c) akta sprawozdawcze – (np. niejawne teczki nr 3) w tym także wszelkiego rodzaju analizy i plany pracy,
d) akta o charakterze gospodarczym – .(np. niejawne teczki nr 4), księgi doręczeń, dowody rachunkowe, księgi pocztowe, książki limitów, korespondencja różna, itp.,
e) protokoły kontroli i przekazania obowiązków – np. niejawna teczka nr 11 z 1955 r.,
f) oraz wszelkiego rodzaju urządzenia ewidencyjne - w tym kancelaryjne tj. dzienniki pism wchodzących i wychodzących, opisy spraw, księgi doręczeń, księga ewidencji tajnych wydawnictw, jak i gospodarcze: dziennik ewidencji odbitych dokumentów; zeszyt ewidencji kalki
Ponadto wśród wymienionej dokumentacji mamy do czynienia także z liczną grupą akt o charakterze sądowym takich jak:
a) odpisy wyroków i postanowień (własnych, NSW, wykonawczych, pomocy prawnej),
b) akt wydzielonych – w późniejszym okresie, zakładano po prostu osobne tomy akt z odpowiednim gryfem tajności,
c) korespondencja w sprawach zawisłych i karnych,
d) protokoły niejawnych posiedzeń przygotowawczych – później formalnie włączone do akt spraw karnych,
e) urządzenia i księgi sądowe – np. repertorium OSH, wykaz warunkowo zwolnionych, księgi przeprowadzonej działalności profilaktycznej.
Do grupy tej należy dołączyć także główne repertoria sądowe (spraw karnych, pomocy prawnej, odwołań, odszkodowawcze) i wszelkiego rodzaju skorowidze do nich sporządzane. Ta seria dokumentacji sądowej nazywana jest również pomocami kancelaryjnymi412. W przypadku repertoriów sądowych pełnią one także funkcje urządzeń ewidencyjnych.
410 IPN BU 827/3004, WSO III Poznań, teczka nr 08/45, ewidencja personalna oficerów i podoficerów.
411 IPN BI 172/31, WSR Białystok, teczka nr 9, wg opisu 09/47, rozkazy personalne Dep[artamentu] Sł[użby] Spr[awiedliwości] i NSW i inne rozkazy.
412
Ostatnia trzecia grupa – akta sądowe nie wymagają szerszej charakterystyki. Wspomnieć wypada, iż w sądach wojskowych prócz akt spraw karnych („Sg”, „So”, „Sm”, „S.lot”, etc.), prowadzono także dokumentację pomocy prawnej (akta „Cs”), a w wyższych instancjach także akta w sprawach o ułaskawienie, czy żądanie odszkodowań (akta „Żo”).
Przedstawiony powyżej model można z powodzeniem zastosować wobec dokumentacji wytworzonej praktycznie przez wszystkie sądy wojskowe działających po 1945 r. Akta administracyjno-gospodarcze oraz częściowo także dokumentację sądową przechowywano w pomieszczeniach kancelaryjnych, natomiast akta spraw karnych przechowywano w przeznaczonych do tego szafach, bądź na regałach w oddzielnych pomieszczeniach. Początkowo akt było niewiele i nie istniała żadna paląca potrzeba wydzielania dla nich osobnego pomieszczenia. Nie dziwi więc fakt częstego współdzielenia pomieszczenia kancelarii tajnej z archiwum sądowym413. Później w miarę narastania liczby tomów spraw zakończonych, akta zaczęto gromadzić w wydzielonych do tego pomieszczeniach. Zazwyczaj układano je wtedy rocznikami i zgodnie z liczbami kolejnymi wpływu nadanymi im w repertorium sądowym414.
Wraz z dokumentacją w sądach wojskowych gromadzono różnego rodzaju wydawnictwa fachowe i instrukcje wewnątrzwojskowe. Miały one charakter ściśle specjalistyczny oraz ogólnowojskowy, a poruszane w nich zagadnienia dotyczyły zarówno spraw związanych z procedurami sądowymi, wyszkoleniem żołnierzy jak i ogólnymi zasadami prowadzenia gospodarki, wyszkolenia, czy obowiązującymi przepisami i instrukcjami w wojsku. W tym miejscu warto przytoczyć lustrację zawartości biblioteki Wojskowego Sądu Rejonowego w Poznaniu, jaki daje protokół przyjęcia od ppłka dra Mieczysława Janickiego agend szefa sądu przez Edwarda Kotkowskiego z 1949 r.415. Prócz wydawnictw o charakterze prawnym a bibliotece znajdowało się 122 książki i broszury, co dawało 73 różnych tytułów, z których 11 było autorstwa Lenina, 15 Marksa i Engelsa, 6 Stalina, 2 turystyczne, 2 z zagadnień
413 AMON 161/91/3633, DSS MON, teczka nr 0017/48, inspekcje wojskowych sądów i prokuratur, m.in. protokoły kontroli WSO II w Bydgoszczy, Sądu Marynarki Wojennej, k. 274, 371, AMON 161/91/3625, DSS MON, teczka nr 005/47, protokoły i korespondencja dotycząca lustracji sądów i prokuratur, sprawozdanie z lustracji WSR w Krakowie, k. 160v, IPN Bi 172/59 WSR Białystok, teczka nr 012/48, protokół inspekcji kancelarii tajnej, s. 11.
414
AMON 161/91/3633, DSS MON, teczka nr 0017/48, inspekcje wojskowych sądów i prokuratur, m.in. protokoły kontroli WSO II w Bydgoszczy, Sądu Marynarki Wojennej, k. 274, 371, AMON 161/91/3625, DSS MON, teczka nr 005/47, protokoły i korespondencja dotycząca lustracji sądów i prokuratur, sprawozdanie z lustracji WSR w Krakowie, k. 158.
415
ekonomiki, 3 filozofii, 4 biograficzne, 5 historycznych, i aż 25 o charakterze propagandowo-socjalistycznym416. Z pośród 23 wymienionych wydawnictw fachowo-wojskowych aż 5 dotyczyło spraw związanych z użytkowaniem samochodów (w 1949 r. był to „Opel Super” D.00L-584), 9 stanowiły instrukcje i przepisy dotyczące prowadzenia gospodarki w jednostce wojskowej, 3 z pośród nich stanowiły instrukcje o charakterze ogólnowojskowym, a pozostałe dotyczyły wytycznych i instrukcji o charakterze prawnym. W późniejszych latach zwłaszcza po 1956 r. odsetek literatury beletrystycznej spadł i został niemal całkowicie wyłączony z zasobu bibliotek sądów wojskowych.
416