Rezonans wydarzeń bydgoskich związanych z tak zwaną prowokacją bydgoską, czyli pobiciem J. Rulewskiego przez funkcjonariuszy służb bezpie-czeństwa 19 marca 1981 r., dotarł do Chojnic. Chojniczanie współuczestniczyli w zorganizowanym wtedy strajku ostrzegawczym, a R. Buczkowski został włą-czony do Komitetu Protestacyjnego działającego przeciwko prowokacji bydgo-skiej394, w komitecie tym z Chojnic uczestniczył także G. Świątek-Brzeziński395. Natychmiast po zajściach z 19 marca do Bydgoszczy wyruszyła trójka działa-czy: Z. Reszkowski, G. Świątek-Brzeziński oraz R. Buczkowski396. Wywołało to także w mieście, szczególnie wśród kolejarzy Lokomotywowni PKP, falę kolej-nych wystąpień z PZPR i wzbudziło opór społeczny. W szeregach partii władzy powstawało zjawisko psychozy, obawiano się nawet na terenie miasta strajków i wystąpień (tzw. zadym) młodzieży i dzieci397. Służby bezpieczeństwa obserwo-wały napływ plakatów i innych materiałów propagandowych „Solidarności”
394 L. Gólski, dz. cyt., s. 26.
395 Wywiad z S. Kalembą, 31.01.2015 r.
396 Wywiad z Z. Reszkowskim, 31.01.2015 r.
397 APB, KM PZPR Chojnice. Posiedzenia plenarne KM 1981 r., sygn. 1965/13, Protokół z odbytego dnia 3 kwietnia 1981 r. plenarnego posiedzenia Komitetu Miejskiego PZPR w Chojnicach, s. 3–4.
Sytuacja gospodarcza w czasie fermentu politycznego
o wydarzeniach bydgoskich do Chojnic w pociągach, które wjeżdżały na stację z kierunku Trójmiasta398. Badano także poprzez inwigilację i wywiad nastroje i postawy wśród kolejarzy – jak między innymi kpr. Janusz Cybulski, wypytują-cy o poglądy na wydarzenia bydgoskie ówczesnego majstra z Lokomotywowni PKP Jana Siewkę, który przekazał MO informacje o dalszych zamierzeniach
„Solidarności”. Pozostali pracownicy przyjmowali interpretację wskazującą na prowokację władz399. Dla milicji najistotniejsze było, że w czasie ich wywiadów kolejarze […] nie wypowiadali się wrogo na państwo lub PZPR400. W okolicach dworca jeszcze pod koniec marca 1981 r. znajdowano duże ilości materiałów propagandowych „Solidarności” w sprawie wydarzeń bydgoskich401. Wśród nich znalazły się także ulotki, w których nawoływano funkcjonariuszy MO do praworządności. Za taki kolportaż ulotek w Chojnicach zatrzymano 9 września 1980 r. pracownika Stoczni Gdańskiej Leona Piotrzkowskiego402, a 19 września 1980 r. zatrzymano również 4 osoby w Chojnicach za kolportaż ulotek powsta-jącego związku403. W zakładach chojnickich związek prowadził także odczyty
398 AIPN Gd, Teczka operacji kryptonim „Brda”, prowadzonej w latach 1980–1981 przez funkcjonariuszy Posterunku Kolejowego MO w Chojnicach w celu kontroli stanu bezpieczeństwa i ładu publicznego w związku z rozwojem działalności NSZZ „Solidarność”, sygn. 532/148.
Komendant PKMO w Chojnicach do Komendanta MO w Chojnicach, 23.03.1981 r., Chojnice, s. 19–20.
399 AIPN Gd, Teczka operacji kryptonim „Brda”, prowadzonej w latach 1980–1981 przez funkcjonariuszy Posterunku Kolejowego MO w Chojnicach w celu kontroli stanu bezpieczeństwa i ładu publicznego w związku z rozwojem działalności NSZZ „Solidarność”, sygn. 532/148.
Notatka urzędowa, Chojnice, 20.03.1981 r., s. 86.
400 AIPN Gd, Teczka operacji kryptonim „Brda”, prowadzonej w latach 1980–1981 przez funkcjonariuszy Posterunku Kolejowego MO w Chojnicach w celu kontroli stanu bezpieczeństwa i ładu publicznego w związku z rozwojem działalności NSZZ „Solidarność”, sygn. 532/148.
Notatka urzędowa, Chojnice, 16.01.1981 r., s. 99.
401 AIPN Gd, Teczka operacji kryptonim „Brda”, prowadzonej w latach 1980–1981 przez funkcjonariuszy Posterunku Kolejowego MO w Chojnicach w celu kontroli stanu bezpieczeństwa i ładu publicznego w związku z rozwojem działalności NSZZ „Solidarność”, sygn. 532/148.
Komendant PKMO w Chojnicach do Komendanta MO w Chojnicach, Meldunek komendanta PKMO w Chojnicach do komendanta MO, Chojnice, 29.03.1981 r., s. 27.
402 Według milicji L. Piotrzkowski znalazł się w Chojnicach w wyniku tego, że pod wpływem alkoholu przespał stację Kaliska, gdzie miał wysiąść. Zob. tamże, s. 28; AIPN Gd, Teczka operacji kryptonim „Brda”, prowadzonej w latach 1980–1981 przez funkcjonariuszy Posterunku Kolejowego MO w Chojnicach w celu kontroli stanu bezpieczeństwa i ładu publicznego w związku z rozwojem działalności NSZZ „Solidarność”, sygn. 532/148. Notatka urzędowa, Chojnice, 10.09.1980 r., s. 132.
403 AIPN Gd, Teczka operacji kryptonim „Brda”, prowadzonej w latach 1980–1981 przez funkcjonariuszy Posterunku Kolejowego MO w Chojnicach w celu kontroli stanu bezpieczeństwa
listów informacyjnych o przebiegu wydarzeń bydgoskich404. Chojnicka SB okre-ślała udział R. Buczkowskiego i rolę w Komitecie Protestacyjnym (oraz jego rolę jako członka MKZ w Bydgoszczy) jako ekstremizm polityczny. Uważano, że R. Buczkowski należał w „Solidarności” w tym okresie, do grupy dążącej do otwartego konfliktu z władzą polityczną poprzez wywołanie strajku ge-neralnego na terenie kraju405. Również po stronie „Solidarności” powstawało zjawisko psychozy – 29 marca S. Kalemba zawiózł rodzinę R. Buczkowskiego z Chojnic do Bydgoszczy na wypadek przewidywanej przez związkowców in-terwencji sowieckiej406. O sprawie wydarzeń bydgoskich dyskutowano także
i ładu publicznego w związku z rozwojem działalności NSZZ „Solidarność”, sygn. 532/148.
Notatka urzędowa, Chojnice, 19.09.1980 r., s. 146.
404 AIPN Gd, Teczka operacji kryptonim „Brda”, prowadzonej w latach 1980–1981 przez funkcjonariuszy Posterunku Kolejowego MO w Chojnicach w celu kontroli stanu bezpieczeństwa i ładu publicznego w związku z rozwojem działalności NSZZ „Solidarność”, sygn. 532/148.
Notatka urzędowa, kpr. Tadeusz Jakubiak, Chojnice, 20.03.1981 r., s. 87.
405 AIPN By, Sprawa operacyjnego sprawdzania kryptonim „Strajk”, „Radykał”, dot. Roman Buczkowski. Kontrola operacyjna w związku ze strajkiem załogi w Wytwórni Konstrukcji Stalowych w Chojnicach, sygn. 044/1054, s. 52.
406 Wywiad z S. Kalembą, 31.01.2015 r.
Ryc. 26. Upoważnienie wystawione w marcu 1981 r. przez przewodniczącego MKZ NSZZ „Solidarność”
w Chojnicach W. Kubińskiego dla S. Kalemby do odbioru materiałów informacyjnych (propagandowych) związanych z wydarzeniami bydgoskimi. Źródło: Ze zbiorów S. Kalemby.
Sytuacja gospodarcza w czasie fermentu politycznego
podczas spotkania NSZZ RI „Solidarność” ze związkowcami i mieszkańcami Chojnic w klubie „Medyk” w dniu 1 maja 1981 r. Przebieg wydarzeń z WRN w Bydgoszczy referował Michał Bartoszcze, pobity podczas sesji WRN wraz z J. Rulewskim i Mariuszem Łabentowiczem przez funkcjonariuszy MO407, choj-niczanie poznawali więc relacje istotnych zdarzeń w skali krajowej i między-narodowej z pierwszej ręki.
Członkowie miejskich organów partyjnych omawiali przebieg wydarzeń bydgoskich na spotkaniach najwyższych władz PZPR w Chojnicach408, ujaw-niając przy tym dość dużo krytycyzmu wobec działaczy najwyższych szczebli partii. Oskarżali ich o próby dyskredytacji członków KW PZPR w Bydgoszczy,
407 Transkrypcja nagrania audio z 1 maja 1981 r., ze zbiorów Z. Reszkowskiego; Internet:
http://www.encyklopedia-solidarnosci.pl/wiki/index.php?title=Micha%C5%82_Bartoszcze, dostęp:
21.01.2015.
408 Całe spotkanie KM PZPR w dniu 27 marca 1981 r. poświęcono sprawie wydarzeń bydgoskich. Zob. APB, KM PZPR Chojnice. Posiedzenia plenarne KM 1981 r., sygn. 1965/13, Protokół z Posiedzenia Egzekutywy Komitetu Miejskiego PZPR w Chojnicach odbytego dnia 27 marca 1981 r.
Ryc. 27. Ogłoszenie Komitetu Zakładowego NSZZ „Solidarność” przy Węźle Kolejowym PKP w Chojnicach o zebraniu członków, listopad 1981 r. Źródło: Ze zbiorów Z. Reszkowskiego.
a w sprawie ewentualnego uczestnictwa młodzieży w strajkach organizowa-nych przez „Solidarność” uchwały podejmowały nawet komórki organizacji PZPR w zakładach pracy, tak stało się przykładowo w Lokomotywowni PKP w Chojnicach 27 marca 1981 r. Według tamtejszych pracowników i jednocze-śnie członków partii nauczyciele w niektórych szkołach podstawowych i po-nadpodstawowych w mieście odstąpili od wykładania programu nauczania tego dnia409 – o tych rzekomych zdarzeniach w placówkach oświaty informo-wała opinię publiczną także lokalna prasa410. Sposób relacjonowania w prasie domniemanych zdarzeń spotkał się z dementi wystosowanym do KM PZPR i redakcji „Gazety Pomorskiej”, w którym napisano:
[…] władza polityczna naszego miasta nadal nie wyrzekają się ingero-wania w sprawy Związku i Dostało się też niektórym pedagogom […] pragnie-my poinformować że […] strajku ostrzegawczego jako takiego w szkołach na terenie naszego regionu w zasadzie nie było, a jedynie w dniu 27 IV na czwar-tej godzinie lekcyjnej członkowie „Solidarności” zobowiązani byli do przepro-wadzenia pogadanek na temat sytuacji w kraju i żądań strajkowych411.
W trakcie dyskusji wewnątrzpartyjnej w Chojnicach, członek PZPR Bronisław Żyła o niesubordynacji młodzieży wyrażał się dobitnie, wskazując:
Trudno jest pogodzić się z faktem, by ludzie urodzeni i wychowani w Polsce Ludowej, ludzie którzy otrzymali wykształcenia i czerpali korzyści z pań-stwa dziś podnosili rękę przeciw Partii i władzy412. Ideologicznym fundamen-tem reakcji chojnickiej elity politycznej na ewentualne wystąpienia oporu spo-łecznego czy obywatelskiego nieposłuszeństwa w oświacie była obawa o pro-ces socjalizacji politycznej młodzieży. Oprócz ujawnianego poczucia zagrożenia
409 APB, KM PZPR Chojnice. Posiedzenia plenarne KM 1981 r., sygn. 1965/13, Referat Egzekutywy Komitetu Miejskiego PZPR w Chojnicach na posiedzenie plenarne KM w dniu 3.IV.1981 r., s. 3–4.
410 K. Ostrowski, Plenum KM PZPR w Chojnicach. Dyskusja o zadaniach członków partii.
Przyśpieszyć rozwiązanie pilnych problemów, „Gazeta Pomorska” 1981, rok XXXIV, nr 67, 6 kwietnia, s. 3.
411 Protest MKZ NSZZ „Solidarność” w Chojnicach 6 kwietnia 1981 r., ze zbiorów E. Hapki.
412 APB, KM PZPR Chojnice. Posiedzenia plenarne KM 1981 r., sygn. 1965/13, Protokół z odbytego dnia 16.09.1981 r. III plenarnego posiedzenia Komitetu Miejskiego PZPR w Chojnicach, s. 5.
Sytuacja gospodarcza w czasie fermentu politycznego
władza podejmowała dyskursywną próbę przypisywania „Solidarności” eks-tremizmu politycznego, aby zniwelować ewentualne zagrożenie całkowitą utra-tą władzy. Przy tym przypadek J. Rulewskiego miejscy działacze zamierzali wykorzystywać w procesie dyskredytacji całej NSZZ „Solidarność” w opinii publicznej413. W czasie I Zjazdu NSZZ „Solidarność” w Gdańsku-Oliwie w choj-nickich kręgach władzy oburzenie wywołały postulaty, w których działacze
„Solidarności” domagali się konsultacji treści podręczników z zakresu naucza-nia historii, języka polskiego i nauk społecznych w szkołach414. Tymczasem chojnicka młodzież, którą członkowie PZPR wraz ze wzrostem napięć poli-tycznych zaczęli obdarzać takimi przymiotnikami jak „trudna”, miała też swoją
413 APB, KM PZPR Chojnice. Posiedzenia plenarne KM 1981 r., sygn. 1965/13, Protokół z odbytego dnia 10 lipca 1981 r. plenarnego posiedzenia Komitetu Miejskiego PZPR w Chojnicach, s. 2.
414 APB, KM PZPR Chojnice. Posiedzenia plenarne KM 1981 r., sygn. 1965/13, Protokół z odbytego dnia 16.09.1981 r. III plenarnego posiedzenia Komitetu Miejskiego PZPR w Chojnicach, s. 4.
Ryc. 28. Legitymacja delegata zakładowego zebrania członka NSZZ
„Solidarność” M. Grzonkowskiego, Komisja Zakładowa przy Węźle PKP w Chojnicach. Źródło: Ze zbiorów Z. Reszkowskiego.
systemową i konformistyczną odsłonę w postaci organizacji ZSMP, będącej typową formą „pasa transmisyjnego” woli partii komunistycznej do młodych (w której jednak także występowały głosy krytyczne wobec władzy).
Z reżimowej organizacji młodzieżowej, podobniej jak z PZPR, odchodzili kolejni członkowie. W listopadzie 1981 r. wiadomo było, że chojnickie ZSMP straciło około ¼ wszystkich członków. Odpowiedzią na odpływ znacznej licz-by działaczy licz-była ta sama retoryka, jaką posługiwał się w dobie „karnawa-łu «Solidarności»” PZPR, wskazując, że czystość i integracja ideologiczna jest o wiele ważniejsza aniżeli liczba statystycznych członków. Działalność chojnic-kiej młodzieży socjalistycznej wspomagały organy prasowe partii, wskazując po jednej z miejskich konferencji ZSMP, że: Uczestnicy konferencji podjęli uchwałę programową na rozpoczynającą się kadencję, zawiera ona wiele ambitnych, skonkretyzowanych zadań, a jej konsekwentna realizacja przy-niesie korzyść całej chojnickiej młodzieży i Polsce415. Nad wspomaganiem działań ZSMP obradowali działacze PZPR w mieście, próbując znaleźć roz-wiązanie na zniechęcenie ogółu młodych do wstępowania w szeregi partii.
Ostentacyjnie objawianą niechęć wobec organizacji komunistycznych tłuma-czono sobie na spotkaniach partyjnych w sposób następujący: […] działanie
„Solidarności” spowodowało, że młodzież stała się drażliwa, złośliwa i co-raz więcej wymagająca416. W szerszym włączeniu młodzieży w szeregi ORMO widziano w Chojnicach możliwość jej ogólnego zaktywizowania417. Duża liczba młodzieży w zakładach pracy przystępowała do „Solidarności”, co stanowiło wyzwanie konkurencyjne dla takich organizacji jak ZSMP418. Do tego reakty-wowano na terenie miasta takie organizacje młodzieżowe jak „Sokół”419.
415 K. Ostrowski, Po konferencji ZSMP w Chojnicach. Ambitny program, konkretne działanie, „Gazeta Pomorska. Magazyn. Dziennik Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej” 1981, rok XXXIV, nr 219, 6, 7, 8 listopada, s. 9.
416 APB, KM PZPR Chojnice. Posiedzenia plenarne KM 1981 r., sygn. 1965/13, Protokół z Posiedzenia Egzekutywy Komitetu Miejskiego PZPR w Chojnicach odbytego dnia 8 stycznia 1981 r., s. 3.
417 Tamże, s. 5.
418 APB, KM PZPR Chojnice. Posiedzenia plenarne KM 1981 r., sygn. 1965/13, Protokół z Posiedzenia Egzekutywy KM PZPR na węźle PKP w Chojnicach, 27 lutego 1981 r., s. 6.
419 Wywiad z Z. Reszkowskim, 19.02.2015 r., archiwum autora.