Henryk Lubomirski (1777–1850)1 był mecenasem sztuki i kolekcjone-rem, gorącym patriotą, niezwykłą osobowością polskiego życia publicznego pierwszej połowy XIX wieku, kuratorem Zakładu Narodowego im. Ossoliń-skich i twórcą jednego z pierwszych na ziemiach polOssoliń-skich publicznych mu-zeów – Muzeum Lubomirskich2. Jego postawę i działalność Adam Rości-szewski3, zaufany współpracownik Józefa Maksymiliana Ossolińskiego, scharakteryzował takimi słowami: „Położył bowiem Książę pewną pychę szlachecką i czcigodną wyniosłość w zamiłowaniu narodowości; wspiera sztuki piękne, które pomiłował; otoczył się pięknymi dziełami pędzla, zbio-rem rzadkim narodowej numizmatyki i bronią, która sławniejszym królom i przodkom naszym ku obronie ojczyzny służyła; do tego przyczynił się i pra-wie był twórcą litografi i w Warszapra-wie, utrzymuje nadwornego rytownika, je-dynego w naszej prowincji, który rytuje blachy wyobrażające medale polskie potrzebne do dzieła Albertrandego o numizmatyce polskiej napisanego; sam Książę o rzeczach ojczystych udziela swoich wiadomości i myśli nawet do
1 M. Turowicz, Lubomirski Henryk [w:] Polski Słownik Biografi czny [dalej: PSB], XVIII, Wrocław – Warszawa – Kraków 1973, s. 9–11.
2 Formalnie Muzeum im. Lubomirskich przy Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Lwowie utworzono dopiero w 1869 roku, po ustanowieniu ordynacji przeworskiej.
Dziełem Henryka Lubomirskiego były: idea stworzenia muzeum, zapisy w umowie z Józefem Maksymilianem Ossolińskim i pierwsze dary.
3 Adam Rościszewski (1774–1844), galicyjski ziemianin, właściciel Żurawiczek Dłu-gich koło Przeworska, słowianofi l i bibliofi l, członek honorowy Towarzystwa Nauko-wego Krakowskiego i Muzeum NarodoNauko-wego Czeskiego w Pradze. Darami książek wspierał Ossolineum, Bibliotekę Raczyńskich w Poznaniu, bibliotekę Towarzystwa Naukowego Krakowskiego i Muzeum Czeskiego. Był „przedstawicielem potomności”
Zakładu Narodowego im. Ossolińskich.
pism zagranicznych. To wszystko wskazuje nam w Księciu nowego dla nauk i umiejętności w kraju naszym mecenasa…”4.
Należał do pokolenia określonego i uformowanego przez oświecenie.
Jednak to nie dom rodzinny ukształtował jego charakter, rozwinął wrodzone uzdolnienia oraz wrażliwość estetyczną i poznawczą. Henryk Ludwik Lu-bomirski przyszedł na świat 15 września 1777 roku w Równem na Wołyniu jako pierworodny syn właściciela ogromnej fortuny, kasztelana kijowskiego Józefa Lubomirskiego i Ludwiki z Sosnowskich – słynnej heroiny roman-su Tadeusza Kościuszki. Ojciec nie zapisał się w pamięci współczesnych niczym szczególnym, nie posiadał żadnych talentów, wybitnych walorów intelektu ani też stałych poglądów politycznych5. Matka zasłynęła jedynie wspomnianym młodzieńczym romansem. Obydwaj dziadowie – ojczysty:
wojewoda kijowski Stanisław Lubomirski, i macierzysty: hetman polny li-tewski Józef Sosnowski – pozostawili po sobie niechlubną pamięć6. Około 4 List Adama Rościszewskiego do Józefa Maksymiliana Ossolińskiego z dnia 17 paź-dziernika 1823 roku. Zob. W. Jabłońska (oprac.), Korespondencja Józefa Maksymilia-na Ossolińskiego, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1975, s. 409–410.
5 Józef Lubomirski (1751–1817), starosta romanowski, kasztelan kijowski, właści-ciel dóbr równieńskich na Wołyniu. Uczestnik Sejmu Wielkiego, początkowo należał do grona obrońców liberum veto. Później przeszedł do obozu zwolenników reform, 3 maja 1791 roku głosował za Ustawą Rządową. Był jednym z członków fundatorów Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej, ale już w 1792 roku nie stanął w sze-regach jej zwolenników w wojnie z Rosją, mimo że kilka miesięcy wcześniej przyjął nominację na generała majora wojsk koronnych. Na skutek wystawnego trybu życia i kosztownej przebudowy rezydencji równieńskiej doprowadził swój majątek (cztery miasta i 76 wsi) do skraju bankructwa. Zob. J. Kowecki, Lubomirski Józef [w:] PSB, XVIII, Wrocław – Warszawa – Kraków 1973, s. 27–28.
6 Stanisław Lubomirski (1704–1793), wojewoda bracławski i kijowski, wielki magnat kresowy XVIII wieku. Posiadał dobra w województwach sandomierskim i kijowskim oraz na Podolu i Wołyniu. W 1764 roku wysunął swoją kandydaturę do korony polskiej.
Był posłem na Sejm Rozbiorowy 1773–1775, członkiem delegacji wyłonionej pod na-ciskiem państw zaborczych. Złożył podpis pod traktatem cesji przez Rzeczpospolitą Obojga Narodów ziem zagarniętych przez Rosję, Prusy i Austrię w pierwszym rozbio-rze. Wśród współczesnych zyskał opinię lekkomyślnego i dumnego pana, awantur-nika dopuszczającego się gwałtów i bezprawia oraz szalonego utracjusza, dziwaka i karciarza. W nawrotach choroby umysłowej trwonił majątek i był ofi arą spekulantów.
roku 1783 oddano go na wychowanie dalekiej krewnej, księżnie marszał-kowej Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej – niezwykle wpływowej postaci polskiego życia politycznego i kulturalnego doby stanisławowskiej, a jedno-cześnie jednej z najzamożniejszych przedstawicielek ówczesnej magna-terii. Nie mając syna i nie kochając własnych dorosłych już córek, księżna obdarzyła małego Henryka egzaltowanym, ale mądrym uczuciem, zapew-niając mu wszechstronne wykształcenie i doskonałe wychowanie. Nie szczędząc kosztów, zamawiała podręczniki, pomoce naukowe i instrumenty muzyczne, wynajmowała loże na koncerty, przedstawienia teatralne i ope-rowe, opłacała nauczycieli gry na harfi e, fortepianie i klawikordzie, rysunku, fechtunku i maneżu. Zatrudniała wybitnych pedagogów i wychowawców:
księdza Grzegorza Piramowicza7, utalentowanego księdza Scipione Piat-Krewni wystąpili o ustanowienie kurateli i zrzeczenie się majątku na rzecz synów. Ol-brzymie dobra szarogrodzkie przegrał w karty z hetmanem Józefem Sosnowskim.
Aby je odzyskać, ożenił syna Józefa (ojca Henryka) z córką Sosnowskiego Ludwiką, która dobra szarogrodzkie wniosła w wianie. Zob. W. Szczygielski, Lubomirski Stani-sław [w:] PSB, XVIII, s. 50–53. Józef Sylwester Sosnowski (ok. 1720–1783), starosta brzesko-litewski, rateński, wojewoda smoleński, płocki, pisarz polny litewski, hetman polny litewski, marszałek sejmu elekcyjnego w 1764 roku. Poseł na sejm „repninowski”
w latach 1767–1768. Wywodził się ze średnio zamożnej szlachty, dzięki zdolnościom politycznym i sprytowi związał się ze stronnictwem Familii i doszedł do znacznych god-ności. Był na usługach posła rosyjskiego Nikołaja Repnina, a po pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej ambasadora rosyjskiego Stackelberga. W pomnażaniu majątku wy-kazał się duża obrotnością, nie cofając się przed oszustwem. W opinii współczesnych był karierowiczem, chciwcem i dorobkiewiczem o wybujałych aspiracjach magnackich.
Zob. T. Korzon, Kościuszko. Biografi a z dokumentów wysnuta, Kraków – Warszawa 1896, s. 98–100; Z. Zielińska, Sosnowski Józef [w:] PSB, XL, s. 559–565.
7 Grzegorz Piramowicz (1735–1801), jezuita, pedagog, działacz oświatowy, pisarz oświeceniowy, fi lozof i teolog, wybitny mówca oraz teoretyk wymowy i poezji, profesor fi lozofi i w kolegium jezuickim we Lwowie. Tam w 1783 roku był nauczycielem Lubomir-skiego. Współpracował z „Zabawami Przyjemnymi i Pożytecznymi” (1771–1776), w któ-rych publikował swoje utwory poetyckie. Był stałym uczestnikiem obiadów czwartkowych.
Uczestniczył w pracach Komisji Edukacji Narodowej, był sekretarzem Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. W 1791 roku był jednym z założycieli Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. W roku 1800 został członkiem Towarzystwa Warszawskiego Przy-jaciół Nauk – powstałej tegoż roku pierwszej na ziemiach polskich akademii nauk.
toli8, który towarzyszył jej w podróży do Włoch i Francji (1785–1789), w Ge-newie w 1790 roku preceptorów literatury Bermonda i Plutza. Od 1791 roku edukacją Henryka w Łańcucie i Wiedniu zajmowali się starannie dobrani nauczyciele domowi – szwajcarski matematyk Simon L’Huillier9 oraz Got-fryd Ernest Groddeck10, fi lolog klasyczny, późniejszy profesor Uniwersytetu Wileńskiego. Podczas pobytu w Paryżu jego nauczycielem tańca, ale także
8 Scipione Piattoli (1749–1809), fl orentczyk, w latach 1763–1774 członek zgroma-dzenia pijarów. Doktor praw uniwersytetu we Florencji i nauczyciel retoryki w szkołach pijarskich. W latach 1772–1782 wykładał historię Kościoła i grekę na uniwersytecie w Modenie. W roku 1782 przybył do Polski, by objąć posadę pedagoga i wycho-wawcy. Dzięki protekcji księdza Grzegorza Piramowicza od 1784 roku był członkiem honorowym Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. W latach 1785–1789 był nauczy-cielem Henryka Lubomirskiego, a od 1787 roku także Adama Jerzego Czartoryskie-go. W 1789 roku powrócił do Polski i został sekretarzem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. U jego boku aktywnie uczestniczył w redakcji Konstytucji 3 maja, a po przyjęciu ustawy zasadniczej był współorganizatorem Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. W 1793 roku opuścił Polskę i służbę na dworze królewskim.
Zob. E. Rostworowski, Scipione Piattoli [w:] PSB, XXV, Wrocław – Warszawa – Kra-ków 1980, s. 818–828.
9 Simon Antoine Jean L’Huillier (1750–1840), szwajcarski matematyk wywodzący się z francuskich hugenotów. Był członkiem polskiego Towarzystwa do Ksiąg Ele-mentarnych i autorem cenionych podręczników do matematyki. Jego prace dotyczyły zwłaszcza analizy matematycznej i topologii, co przyniosło mu uznanie w całej Europie.
Był nauczycielem synów Adama Kazimierza Czartoryskiego i bibliotekarzem w Puła-wach. W latach 1791–1793 przebywał na dworach Izabeli Lubomirskiej w Łańcucie i Wiedniu, pełniąc obowiązki nauczyciela i wychowawcy Henryka Lubomirskiego.
10 Gotfryd Ernest Groddeck (1762–1825), fi lolog klasyczny, krytyk literacki, tłumacz, numizmatyk, profesor Uniwersytetu Wileńskiego. W latach 1787–1793 i 1796–1804 był w Puławach bibliotekarzem i nauczycielem synów Adama Kazimierza Czartoryskiego.
W latach 1793–1796 był nauczycielem Henryka Lubomirskiego. W 1804 roku dzię-ki protekcji Czartorysdzię-kiego został profesorem Uniwersytetu Wileńsdzię-kiego. Studiowali u niego niektórzy fi lomaci: Adam Mickiewicz, Józef Jeżowski, Tomasz Zan, Jan Cze-czot. Jego studentami był też m.in. Joachim Lelewel. Od roku 1817 był kustoszem Uni-wersyteckiego Gabinetu Numizmatycznego. Zob. S. Młodecki, Gotfryd Ernest Grod-deck. Studium biografi czne na podstawie notat Mikołaja Malinowskiego, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej” 1956, 6, s. 301–350.
ogłady, elegancji i wytworności był słynny Gaetano Vestris11 – solista baletu w operze paryskiej. W bardzo młodym wieku posiadł Henryk Lubomirski pewną znajomość sztuki ogrodowej, którą interesował się do końca życia12. Edukację pod kierunkiem nauczycieli domowych zakończył w wieku lat 19.
Poniesione na nią wydatki zestawiła Bożena Majewska-Maszkowska w roz-prawie poświęconej mecenatowi artystycznemu Izabeli Lubomirskiej13.
W latach 1785–1790 młody Henryk Lubomirski u boku księżnej i księdza Piattoli poznał Włochy, Francję, Anglię i Holandię, niektóre księstwa niemiec-kie i Szwajcarię. W podróży po Półwyspie Apenińskim (1785–1786) oraz w Paryżu i Anglii (1787) towarzyszył im zięć Lubomirskiej Stanisław Kostka Potocki – kolekcjoner sztuki i znawca antyku, który doradzał księżnie w za-kupach obrazów oraz rzeźb antycznych. We Włoszech oraz w pozostałych krajach z całym towarzystwem zwiedzali zabytki, osobliwości natury, słynne kolekcje i posiadłości, zapewne także oglądali dzieła sztuki, które zamie-rzała zakupić księżna. Potocki w listach do żony donosił, że stale biorą go za męża Izabeli, a Henryka – za ich syna14. Należy zatem sądzić, że młody książę poznawał wszystkie atrakcje, które jego protektorka uznała za godne zainteresowania. Wrażenia tej podróży, mimo że doświadczał ich w bardzo
11 Gaetano Vestris (1729–1808), fl orentczyk, baletmistrz, kierownik i choreograf baletu opery paryskiej.
12 Dowodzą tego młodzieńcze prace z 1792 roku: H. Lubomirski, Plan parku w Zwierzyńcu w Łańcucie, Gabinet Rycin Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego [dalej: Gab. Ryc. BUW], sygn. XII 1792, nr inw. GR 1719 – Zbiór z Łańcuta; H. Lu-bomirski, Plan ogrodu włoskiego i folwarku Na Dolnem w Łańcucie, Gab. Ryc. BUW, sygn. VIII 1792, nr inw. GR 1720 – Zbiór z Łańcuta. W wieku dojrzałym cykl 44 litogra-fi i wydanych nakładem Lubomirskiego: Zbiór widoków celniejszych ogrodów w Pol-sce, litografi e Piotra Pillera według rysunków Antoniego Langego, Lwów 1825–1828, oraz liczne wzmianki w dzienniku o ogrodach podziwianych we Włoszech i w Rosji.
Zob. H. Lubomirski, Dziennik z lat 23 VII 1840 – 30 X 1841, Zakład Narodowy im. Os-solińskich, Dział Rękopisów [dalej: ZNiO], rkps, sygn 12473/I; H. Lubomirski, Dzienni-ki, notatki i bruliony listów z lat 1809–1849, ZNiO, sygn. DE-3492, oryginał w zbiorach Lwowskiej Naukowej Biblioteki im. Wasyla Stefanyka NAN Ukrainy [dalej: LNB].
13 B. Majewska-Maszkowska, Mecenat artystyczny Izabelli Lubomirskiej z Czarto-ryskich (1736–1816), Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976.
14 Ibidem, s. 52.
młodym wieku, wywarły znaczący wpływ na osobowość księcia i obudziły w nim wielkie zamiłowanie do sztuki.
W październiku 1786 roku księżna osiadła w Paryżu. Julian Ursyn Niemcewicz zanotował nazwiska artystów francuskich, których spotkał w jej salonie: Élizabeth Vigée Lebrun, Jacques’a Louisa Davida, Huberta Rober-ta, Jean-Baptiste Greuze’a oraz angielską malarkę Marie-Louise Cosway15. Spotykały się tam także inne wybitne osobistości życia publicznego – poli-tycy, pisarze i intelektualiści. Częstym gościem w tym gronie był inny zięć Lubomirskiej, autor Pamiętnika znalezionego w Saragossie, Jan Potocki.
Podczas podróży księżna chętnie odwiedzała pracownie znanych artystów, kupowała antyki i obrazy do swoich rezydencji oraz zamawiała portrety.
Wśród tych ostatnich znalazły się liczne podobizny uwielbianego Henryka.
Ich autorami byli działający w 1786 roku w Rzymie Angelika Kauffmann16 i Antonio Canova17 oraz artysta z nieznanej pracowni rzymskiej, w której po-wstały trzy inne popiersia Lubomirskiego18. W Paryżu portretowały Henryka Marie-Louise Cosway (1787)19 i Élizabeth Vigée Lebrun (1789)20. W czasie pobytu w Anglii w 1787 roku marmurowe popiersie księcia wykonała Anne Seymour Damer21. W czasie wojaży księżna chętnie prezentowała swojego pupila na europejskich salonach, gdzie za sprawą wyjątkowej urody
zasły-15 J.U. Niemcewicz, Pamiętniki czasów moich, t. 1–2, Warszawa 1957.
16 Portret Henryka Lubomirskiego jako Kupidyna, do 1939 roku własność ordynacji przeworskiej, obecnie w zbiorach Lwowskiej Galerii Sztuki.
17 Henryk Lubomirski jako Amor, rzeźba w marmurze oraz model gipsowy, 1786–1788, obydwie rzeźby w zbiorach Muzeum-Zamku w Łańcucie.
18 B. Majewska-Maszkowska, Mecenat artystyczny..., op.cit., s. 311.
19 Henryk Lubomirski jako Amor, do 1944 roku w zamku Potockich w Łańcucie, wywieziony przez Alfreda Potockiego, obecnie miejsce przechowywania nieznane.
20 Élizabeth Vigée Lebrun wykonała kilka portretów Henryka Lubomirskiego: w Pa-ryżu w 1789 roku Portret Henryka Lubomirskiego jako Geniusza Sławy (do 1944 roku w pałacu Lubomirskich w Przeworsku, obecnie w zbiorach Gemäldegalerie w Berli-nie), dwa następne namalowane w Wiedniu w latach 1792 i 1793 – Henryk Lubomir-ski jako Amfi on grający na lirze z dwiema najadami, powtórzony w kompozycji z trze-ma najadami (ks. Polignac, ks. De Guiche, Julią Lebrun) – obydwa obrazy zaginione.
21 Marmurowe popiersie wykonane w Anglii w 1787 roku, w zbiorach Ashmolean Mu-seum, Oxford. Zob. B. Majewska-Maszkowska, Mecenat artystyczny..., op.cit., s. 311.
nął jako „cudowne dziecko”. Jego twarzą o „anielskich” rysach zachwycał się szwajcarski poeta i protestancki kaznodzieja, autor koncepcji fi zjonomiki Johann Caspar Lavater22.
W 1790 roku, powróciwszy z podróży, księżna marszałkowa osiadła w Wiedniu w pałacu na Mölkerbastei. Otoczyła się artystami i rozwinęła tam bogate życie towarzyskie. Pałac wraz z cennym artystycznym wyposa-żeniem i księgozbiorem w 1802 roku zapisała Henrykowi Lubomirskiemu, ale do końca życia mieszkała w nim u boku wychowanka. Od 1791 roku księżna rozpoczęła przebudowę zamku w Łańcucie, wybierając go na swo-ją reprezentacyjną rezydencję. Tam trafi ła większość zakupionych w czasie podróży po Europie dzieł sztuki i antyków oraz najznakomitsze zbiory wy-brane z pozostałych jej rezydencji (warszawskiego pałacu na Krakowskim Przedmieściu, Wilanowa i Mokotowa). W tym okresie życie Henryka Lu-bomirskiego skupiało się wokół tych dwóch siedzib, w których przebywało wielu wybitnych artystów – malarzy i rysowników, architektów i sztukatorów – zatrudnionych przy robotach dla Lubomirskiej. W 1799 roku księżna kupi-ła od córek położone nieopodal Łańcuta dobra przeworskie skkupi-ładające się z miasta i ośmiu wsi, a w 1801 roku zapisała je Henrykowi23. Do przebudo-wy przeworskiego pałacu zatrudniła architektów pracujących przy łańcuc-kim zamku: Jana Griesmayera i Christiana Piotra Aignera oraz sztukatora Fryderyka Baumana. Szczodrość Lubomirskiej podyktowana była nie tyl-ko wielkim przywiązaniem do wychowanka – chciała go zatrzymać blistyl-ko Łańcuta, ale przede wszystkim w Galicji. Jako pierworodny syn miał dzie-dziczyć po ojcu dobra równieńskie w zaborze rosyjskim. Zgodnie z prawem państw zaborczych ich właściciel musiałby zostać poddanym cara Rosji, a do tego Lubomirska nie zamierzała dopuścić.
22 Johann Caspar Lavater (1741–1801), szwajcarski poeta i kaznodzieja, w me-dycynie znany z koncepcji fi zjonomiki, zgodnie z którą dusza odwzorowana jest w rysach twarzy i kształcie czaszki. Do 1944 roku w zbiorach ordynacji przeworskiej znajdował się gwaszowy portret Lavatera z własnoręczną dedykacją dla Henryka Lubomirskiego z 1791 roku, obecnie w Muzeum-Zamku w Łańcucie.
23 Akta dotyczące kupna przez Izabelę Lubomirską dóbr Przeworsk od spadkobier-ców Antoniego Lubomirskiego 1799–1800, Archiwum Główne Akt Dawnych [dalej:
AGAD], Archiwum Gospodarcze Wilanowskie, rkps, sygn. 159; F. Miarczyński, Notaty do monografi i Przeworska, ZNiO, rkps 12345/II.