ANTYKWARYCZNEGO W ZAKRESIE NUMIZMATYKI NA PRZYKŁADZIE LICYTACJI KOLEKCJI MONET
I. Kolekcja monet i medali Michała Hieronima Radziwiłła
Nic pewnego nie wiadomo na temat źródeł pochodzenia monet i medali oraz sposobów ich pozyskania przez Michała Hieronima Radziwiłła. Także wymienione dokumenty nie dają w tej sprawie żadnych informacji. Można przypuszczać, że wojewoda wileński, po ubezwłasnowolnieniu ojca wy-chowywany na dworze Michała Kazimierza Radziwiłła „Rybeńko”16, własne zbiory, którymi wyposażał rezydencje przy ul. Przechodniej w Warszawie (1773), Nieborowie (1774) i Królikarni (1816), zbudował w znacznej mierze od podstaw17. Część z nich mógł zakupić w latach 1788–1789, gdy prze-bywał w Anglii, Paryżu i Strasburgu, oraz w okresie 1794–1798, w czasie pobytów w Petersburgu i Berlinie, gdzie wydał syna Antoniego za Frydery-kę Dorotę LudwiFrydery-kę, stryjeczną siostrę Fryderyka Wilhelma II18. Wiadomo, że z Francji, w której znalazł się w trakcie Wielkiej Rewolucji Francuskiej, przywiózł wiele obrazów do swej galerii, którą zasilił następnie w 1800 roku zakupami w Lipsku19. W bibliotece księcia znalazły się zespoły bibliotecz-ne kupowabibliotecz-ne w antykwariatach i na aukcjach, m.in. prywatny księgozbiór 15 „Le journal offi ciel de l’Enchere pourra au besoin les informer du montant de l’adjudication”, ibidem, Avertissement. W Bibliografi i XIX wieku Estreicher wymienia ten druk pod tytułem Spis medalów i monet po śp. Michale Radziwille w Warszawie 15 kwietnia 1834 sprzedanych.
16 K. Lesińska, Radziwiłł Michał..., op.cit., s. 306.
17 Por. J. Wegner, Biblioteka nieborowska..., op.cit., s. 217.
18 K. Lesińska, Radziwiłł Michał..., op.cit., s. 306–307.
19 Ibidem, s. 308.
Ludwika XVIII czy nabyte w 1791 roku w Londynie książki Jeana Groliera i Tho-masa Maïoliego20. Ponadto pewną ilość numizmatów mógł kupić książę od przy-jezdnych antykwariuszy, w kontakcie z którymi pozo-stawała jego żona Helena z Przezdzieckich21. Biorąc pod uwagę rozległe kontak-ty księcia i jego żony wśród koronowanych głów i naj-wyższych sfer towarzyskich Europy, można też założyć, że część monet i medali otrzymał on w darze. Praw-dopodobnie w kolekcji Mi-chała Hieronima Radziwiłła znajdowały się także zna-leziska pochodzące z ziem polskich, w grupie monet antycznych zwraca bowiem uwagę szczególnie duża reprezentacja rzymskich de-narów z okresu Antoninów – charakterystyczna dla znalezisk monet rzymskich pochodzących z tere-nów środkowoeuropejskiego Barbaricum.
20 Więcej na ten temat: J. Wegner, Biblioteka nieborowska..., op.cit., s. 221–222.
Por. wstęp wydawcy L. P[otiera] w: Catalogue des livres rares et précieux composant la bibliothèque de M. le Prince Sigismond Radziwill, Paris 1865, s. VI–VII.
21 Na 25 października 1816 roku datowany jest list księżnej do męża informujący o mającym przybyć do Warszawy antykwariuszu, który – oprócz różnych starożytno-ści – wiózł antyczny sarkofag. Zob. A. Witz, Dzieje jednego zabytku, „Meander” 1970, 25, 5, s. 237–242, tu: 238; por. T. Mikocki, Najstarsze kolekcje…, op.cit., s. 58.
1. Wykaz monet antycznych w protokole licytacji monet i medali Michała Hieronima Radziwiłła w 1834 roku, AGAD, ARN, sygn.
248.2 (fot. Archiwum Główne Akt Dawnych).
Numizmaty, przechowywane w specjalnie przeznaczonych do tego celu mahoniowych szafach22, Radziwiłł kazał przewieźć do zakupionego w 1816 roku pałacu w Królikarni. Według Franciszka Maksymiliana So-bieszczańskiego ów „wielki miłośnik obrazów i numizmatów umieścił je w tym pałacu i często w nim mieszkał”23. Jeżeli wierzyć „Kłosom”, książę
„nową siedzibę zamienił na małe muzeum sztuki i archeologii”24.
Kolekcja monet i medali Michała Hieronima Radziwiłła liczyła w 1834 ro-ku, trzy lata po śmierci wojewody wileńskiego, gdy wystawiona została na sprzedaż w pałacu przy ul. Przechodniej, około 2880 monet i medali
22 „Szafy i puzderka do medali” wystawiono na licytację w 1834 roku, o czym świadczą wzmianki w prasie codziennej: „Kurier Warszawski” 1834, 124, s. 684; „Ga-zeta Codzienna”, 1834, 846 (dodatek), s. 6; Ibidem, 855, s. 4; Ibidem, 862 (dodatek), s. 6. Por. także przyp. 12.
23 F.M. Sobieszczański, Królikarnia, „Tygodnik Ilustrowany” 1862, 167, s. 222.
24 „Kłosy” 1879, 738, s. 123.
0 200 400 600 800 1000 1200
greckie i rzymskie
Tabela 1. Udział poszczególnych kategorii monet i medali w kolekcji Michała Hieronima Radziwiłła wystawionych na licytację w 1834 roku.
(tab. 1)25. Monety greckie i rzymskie w liczbie 1054 egzemplarzy stanowiły największy odsetek w zbiorze, przewyższając nawet zespół monet i medali polskich liczący 919 sztuk. Trzecią grupę pod względem liczebności stanowi-ły numizmaty niemieckie (cesarskie, pruskie, saskie i inne). Pozostałe grupy reprezentowane były przez zespoły liczące od kilkunastu do kilkudziesięciu sztuk. Kolekcję uzupełniał „kubek srebrny nasadzany złotemi medalami w ilo-ści szt. 44”26. Z przedstawionych liczb niezbicie wynika, że kolekcjonerska aktywność Michała Hieronima Radziwiłła w zakresie numizmatyki koncentro-wała się głównie na wzbogacaniu działów numizmatyki antycznej i polskiej.
Wystawione na sprzedaż monety i medale uporządkowano według po-wszechnie wówczas stosowanej klasyfi kacji uwzględniającej podział na trzy metale: złoto, srebro i brąz. Warto zaznaczyć, że ówczesne znacze-nie pojęć „medal” i „moneta” różni się znacze-nieco od dzisiejszego. Przywołajmy tu objaśnienia jednego z naukowych autorytetów tamtych czasów, profe-sora Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego Feliksa Bentkowskiego:
„(…) pod wyrazem Numizmatu, rozumiemy w ogóle wszelki kawałek krusz-cu, jakiegokolwiek bądź kształtu, oznaczony godłami lub napisami, i przezna-czony, bądź do przechowania pamiątki jakowego czynu lub osoby (a wten-czas nazywa się medalem); bądź jako znak służący do zamiany w handlu lub w życiu społecznem, a wtenczas nazywa się monetą czyli pieniądzem.
Greckie i rzymskie monety, jako wystawujące, prócz wizerunku osoby, fak-ta lub dafak-ta historyczne, albo godła z obrzędów religijnych i t.p. są dla nas oraz medalami: i dla tego też w numizmatyce nazywają je pospolicie w ogól-ności medalami, lubo większa ich część była rzeczywiście monetami tylko”27.
25 Por. Kronika Emigracji Polskiej, Paryż 1834, 1, s. 27: „zbiór numizmatów ś. p. X. Mi-chała Radziwiłła woj. wil. wystawiony będzie na sprzedaż publiczną 15 maja 1834.
Zawiera 3000 sztuk, między którymi 921 numizmatów polskich”. Porównanie protokołu licytacji z drukowanym katalogiem (por. wyżej) wykazuje pewne rozbieżności w liczbie monet znajdujących się w poszczególnych działach. Ponieważ protokół licytacji za-wiera więcej monet niż katalog i przedstawia obiekty rzeczywiście poddane licytacji, wszelkie przytaczane tu dane liczbowe oparte zostały na tym dokumencie.
26 AGAD, ARN, sygn. 248.2, Monety i medale…, op.cit., s. 54.
27 F. Bentkowski, Spis medalów polskich lub z dziejami krainy polskiej stycznych, w Gabinecie Król. Alex. Uniwersytetu w Warszawie znajdujących się, tudzież ze zbiorów i pism rozmaitych lub podań zebrany i porządkiem lat ułożony, Warszawa 1830, s. VI–VII.
Niewielka liczba monet brązowych w zbiorze Radziwiłła, a przy tym rezyg-nacja z zamieszczenia ich opisów w katalogu sprzedaży wynikają zapewne z takiego doboru egzemplarzy do kolekcji, aby zawierały możliwie jak naj-więcej wysoko cenionych monet kruszcowych.
Najliczniejszy w zbiorze Michała Hieronima Radziwiłła zespół monet antycznych obejmował: medale złote, greckie i rzymskie, monety srebr-ne, greckie i rzymskie (w tym: monety „familii” rzymskich, medale cesarzy i monety cesarzowych), medale brązowe, greckie i rzymskie28. Monety greckie reprezentują przekrojowy zestaw krain greckich, poczynając od emisji Wielkiej Grecji i Sycylii (wraz z mennictwem punickim), na Egip-cie kończąc. Najstarsze emisje greckie w zbiorze pochodziły z przełomu VI i V wieku przed naszą erą, najmłodsze – z I wieku przed naszą erą, choć można przypuszczać, że wśród zdawkowo opisanych monet brązo-wych znajdowały się również przykłady rzymskich emisji prowincjonalnych i autonomicznych miast greckich. Znaczącą część zbioru stanowiły mone-ty władców macedońskich oraz Seleukidów, niewątpliwie jednak szeroki przekrój mennictwa zachodnich Greków uznać trzeba za najwartościow-szą część omawianego zespołu. Zespół rzymskich monet republikańskich (tzw. familijnych) w kolekcji Michała Hieronima Radziwiłła liczył blisko 80 egzemplarzy, głównie denarów. Zdecydowanie najliczniejszy zespół stanowiły denary okresu pryncypatu (353 egzemplarze). Uwagę zwraca brak reprezentacji – z wyjątkiem 10 monet Konstantyna II – mennictwa późnorzymskiego i bizantyńskiego będący być może efektem sprzedania jakiejś części kolekcji przed rokiem 1834.
Kolekcja monet i medali Michała Hieronima Radziwiłła charakteryzo-wała się dużym rozmachem świadczącym o ambicji stworzenia zbioru możliwie szerokiego, zawierającego reprezentatywny przekrój mennictwa europejskiego, poczynając od Greków i Rzymian. Choć w tak zakrojo-nym programie kolekcji nie udało się Radziwiłłowi zbliżyć do kompletności w żadnym z zespołów monet, to jednak nie brakowało w niej
numizma-28 Dla porównania kolekcja Radziwiłłów z Nieświeża zawierała: „Ze starożytnych mało zapewne Greckich, więcej nierównie miedzianych Rzymskich, złotych niewięcej nad 20 i kilkaset srebrnych mniejszych”: J.[Ignacy] D[aniłowicz], O medalach radziwił-łowskich i o gabinetach nieświeżskim i charkowskim, Petersburg 1830, s. 2.
tów uznawanych za skrajnie rzadkie, także w dzisiejszych czasach. Na tle oświeceniowego kolekcjonerstwa w Polsce przełomu wieków XVIII i XIX należy uznać monety i medale ostatniego wojewody wileńskiego za jeden z najcenniejszych zbiorów w zakresie numizmatyki. Jego wysoką ocenę potwierdza udział w licytacji zorganizowanej w 1834 roku znanych kolek-cjonerów i uczonych.