EDWARD LUBICZ- -NIEZABITOWSKI

1 IX 1928 – 31 VIII 1929

dward Feliks Lubicz-Niezabitowski urodził się 30 maja 1875 r. w Bugaju koło Miłosławia (powiat Września) w rodzinie o wybitnych tradycjach niepodległościowych. Ojciec jego inżynier geometra i meliorant, Hie-ronim Michał herbu Lubicz-Niezabitowski pod kryptonimem „Michał Lubicz”

był członkiem Rządu Narodowego R. Traugutta i po upadku powstania stycz-niowego osiadł we wrześniu 1864 r. w Wielkopolsce pod przybranym nazwi-skiem Brzeski. Matka jego, wywodząca się z Wielkopolski, Władysława Dą-browska herbu Ogończyk była córką adiutanta gen. J. Skrzyneckiego, kurierką z 1863 r. Od szóstego roku życia Edward wykazywał szczególne zainteresowa-nie przyrodą, na co wpłynęło położezainteresowa-nie domu rodzinnego i częsty kontakt z ludźmi związanymi z tą dziedziną, m.in. z leśnikiem J. Skoraczewskim czy najstarszym bratem, studentem medycyny. Pierwsze nauki pobierał w domu od starszej siostry. W październiku 1885 r. wraz z rodzicami wydalonymi z Poznań-skiego w ramach rugów bismarkowskich przybył do Krakowa. Wydarzenie to głęboko zaciążyło na jego psychice i obudziło w nim ducha wielkiego patrioty-zmu na całe życie. Po kilku miesiącach rodzice przenieśli się do Przemyśla i tam w latach 1886–1894 chodził do gimnazjum klasycznego, gdzie zdał maturę. Jego nauczycielami było m.in. dwóch wybitnych przyrodników, Bolesław Kotula i Kazimierz Bobek, którzy rozwinęli jego zainteresowania florystyką i faunistyką oraz ukierunkowali je na przyszłe badania naukowe.

E. Niezabitowski w październiku 1894 r. zapisał się na Wydział Lekarski Uniwersytetu Jagiellońskiego, ale oprócz obowiązujących na tym wydziale zajęć

E

A. Dzięczkowski

68

równocześnie uczęszczał na wykłady sekcji przyrodniczej Wydziału Filozoficz-nego, słuchając wykładów znakomitych przyrodników: Antoniego Wierzejskie-go, Józefa RostafińskieWierzejskie-go, Henryka Hoyera jun. i Władysława Szajnochy.

W 1895 r. K. Bobek przeniósł się z Przemyśla do Krakowa i wówczas wprowa-dził młodego studenta do przebogatego w zbiory przyrodnicze, ale zaniedbane-go Muzeum Komisji Fizjograficznej Akademii Umiejętności. Jezaniedbane-go zadaniem było ich uporządkowanie, nad czym pracował niestrudzenie przez dziesięć lat do 1905 r. Jednocześnie zajął się zbieraniem owadów błonkoskrzydłych z pod-rzędu rośliniarek, a w czasie wakacji 1896 r. odbył z K. Bobkiem wyprawę en-tomologiczną na Podole. W wyniku tych badań ogłosił pierwszą swoją publika-cję pt. Przyczynek do fauny rośliniarek (Phytophaga) Galicji („Sprawozdania Komisji Fizjograficznej Akademii Umiejętności w Krakowie” 1896, t. 34) oraz dalsze uzupełnienia tego tematu w latach 1898–1899. Będąc studentem III roku, E. Niezabitowski został od 1 października 1896 r. demonstratorem w Zakładzie Anatomii Porównawczej i Histologii u prof. H. Hoyera, gdzie pracował dwa lata, zapoznając się z metodami badawczymi w dziedzinie histologii i osteologii.

Z zaoszczędzonych pieniędzy w czasie wakacji letnich 1897 r. odbył wycieczkę nad Morze Adriatyckie, zwiedzając po drodze muzea przyrodnicze w Wiedniu, Grazu, Trieście, Wenecji, Rijece, a w drodze powrotnej do kraju w Budapeszcie.

W roku akademickim 1899/1900 odbył praktykę lekarską na oddziale chorób wewnętrznych Szpitala św. Łazarza w Krakowie u Antoniego Krokiewicza. Po złożeniu rygorozum uzyskał 18 lipca 1900 r. doktorat wszech nauk lekarskich.

Ukoronowaniem tych studiów była rozprawa o faunie owadów na zwłokach ludzkich, która weszła do literatury światowej.

Jednocześnie w latach 1899–1902 odbył dodatkowo trzyletnie studia przy-rodnicze na Wydziale Filozoficznym. Dnia 20 listopada 1903 r., po egzaminach przed Komisją Egzaminacyjną dla nauczycieli szkół średnich, uzyskał świadec-two nauczycielskie. Praktykę nauczycielską odbył w Gimnazjum św. Anny, a następnie był zastępcą nauczyciela w Gimnazjum św. Jacka w Krakowie (1904/1905). W latach 1900–1905 był asystentem przy Katedrze Botaniki i po-łączonego z nią Ogrodu Botanicznego UJ u prof. Józefa Rostafińskiego. Działał też społecznie, m.in. współpracował ze znanym działaczem rybactwa krajowego Ferdynandem Wilkoszem, zamieszczając w jego wydawnictwie „Okólnik Ry-backi” szereg rozmaitych artykułów (1902–1906), był także sekretarzem Towa-rzystwa Przyrodników im. Kopernika i organizował cykle wykładów przyrod-niczych.

Wobec braku etatów asystenckich na Uniwersytecie Jagiellońskim E. Nieza-bitowski postanowił zostać nauczycielem w gimnazjum, a Rada Szkolna Krajowa

EDWARD LUBICZ-NIEZABITOWSKI (1928 – 1929) 69 dała mu do wyboru gimnazjum w mieście prowincjonalnym. Wybrał Nowy Targ, gdzie właśnie budowano nowy budynek szkolny, jak również z uwagi na szczególne położenie miasta, korzystne do prowadzenia badań przyrodniczych.

Od 1 września 1905 r. został rzeczywistym nauczycielem nauk przyrodniczych tamtejszego gimnazjum, a trzy lata później, 20 października 1908 r., został profe-sorem. Równocześnie wbrew własnej woli został z polecenia posła Jana Bed-narskiego lekarzem Nowego Targu. W nowym budynku gimnazjum urządził gabinet przyrodniczy, pracownię naukową i ambulatorium lekarskie dla mło-dzieży szkolnej. W ciągu kilku lat pracy gabinet przyrodniczy stał się prawdzi-wym muzeum łącznie ze zwierzętami egzotycznymi, a pracownię uczniowską zaopatrzył w mikroskopy, aparat fotograficzny do mikrofotografii, termostat, akwaria słodkowodne i morskie. Zwierzęta morskie otrzymywał bezpłatnie ze Stacji Zoologicznej w Trieście. Biblioteczka przyrodnicza oprócz podstawowych podręczników prenumerowała lub otrzymywała bezpłatnie 32 czasopisma z botaniki, zoologii i paleontologii. Urządzone zostało ambulatorium z funduszy prywatnych, w którym E. Niezabitowski udzielał bezpłatnie pomocy lekarskiej biednej młodzieży góralskiej, zabiegi dentystyczne zaś wykonywał w swoim mieszkaniu prywatnym. Pod tym względem gimnazjum to było jedynym w całej Małopolsce, a za tę humanitarną pracę medyczną cesarz odznaczył go 8 sierpnia 1910 r. Złotym Krzyżem Zasługi z Koroną. Działalność tej placówki przedsta-wił w interesującym artykule pt. Pierwsze ambulatorium szkolne dla uczniów gimna-zjum w Nowym Targu („Wiedza i Postęp” R. 1, 1912, nr 4).

E. Niezabitowski nie zaniedbywał również prowadzenia badań naukowych i publikowania ich wyników. W pierwszych latach pobytu w Nowym Targu zajął się nową grupą owadów błonkoskrzydłych owadziarek z niezwykle trudnej do badania i oznaczania rodziny męczelkowatych (Braconidae). Wówczas na świecie było tylko trzech specjalistów z tej grupy. Zebrane materiały ogłosił w pracy pt.

Materiały do fauny brakonidów Polski („Sprawozdania Komisji Fizjograficznej Aka-demii Umiejętności w Krakowie” 1909, t. 44). Dalsze materiały dotyczące tych owadów zebrane w ciągu trzydziestu następnych lat zostały zniszczone na po-czątku wojny przez Niemców w Poznaniu (1939 r.). Zajmował się też badaniem torfowisk wysokich Podhala i rosnącej na nich sosny błotnej (Pinus uliginosa), korespondując w tej sprawie z prof. Marianem Raciborskim (1863–1917) we Lwowie. Opracował też i wydał pierwszy w kraju Klucz do oznaczania zwierząt ssących (1910, 1933).

Gdy w Staruni (pow. Bohorodczany) w 1907–1908 odkryto w wosku ziem-nym mamuta i nosorożca włochatego, na propozycję dyrektora Muzeum im.

Dzieduszyckich we Lwowie Mariana Łomnickiego (1845–1915) przystąpił do

A. Dzięczkowski

70

opracowania tego znaleziska. W tym celu uzyskał od Rady Szkolnej Krajowej kilkumiesięczny urlop i wyjechał do Lwowa, gdzie przez cztery miesiące prepa-rował szkielety. Następnie w celu prowadzenia badań porównawczych z mate-riałami znajdującymi się w muzeach i ogrodach zoologicznych Europy wyjechał w podróż do Budapesztu, Wiednia, Triestu, Monachium, Poznania, Wrocławia, Berlina, Londynu, Brukseli, Paryża i Stuttgartu. Koszta podróży po części sfi-nansowało Muzeum im. Dzieduszyckich (Ordynacja Poturzycka).

Wkrótce po powrocie Komitet Stypendialny Fundacji W. Osławskiego przy Akademii Umiejętności przyznał E. Niezabitowskiemu 17 października 1910 r.

stypendium na rok 1910/1911 na wyjazd zagraniczny w celach naukowych, a Rada Szkolna Krajowa udzieliła mu rocznego urlopu płatnego. Wyjechał więc z rodziną na badania do morskich stacji biologicznych. Wpierw udał się do Sta-cji Zoologicznej w Trieście, gdzie zapoznawał się z fauną Adriatyku. W styczniu 1911 r. udał się do rosyjskiej Stacji Zoologicznej Villefranche-sur-Mer, położo-nej nad Morzem Śródziemnym, między Niceą a Monaco. Pracowało tam kilko-ro Polaków z zaboru kilko-rosyjskiego, a także dwóch Rosjan polskiego pochodzenia.

Tutaj zajmował się raczkami morskimi i ich pasożytami. W kwietniu tegoż roku pojechał do Stacji Zoologicznej w Neapolu, gdzie uzupełniał badania nad racz-kami i 28 czerwca ukończył pisanie pracy nad wykopalisracz-kami staruńskimi.

W lipcu powrócił do Villefranche-sur-Mer, a w końcu października 1911 r. roz-począł pracę pedagogiczną w gimnazjum nowotarskim. Jednocześnie ukończył opracowywanie zebranego w muzeach materiału osteologicznego nosorożców.

Ostatecznie w 1914 r. ukazały się publikacje: Słoń mamut (Elephas primigenius B l u m.) i Nosorożec włochaty (Rhinoceros antiquitatis B l u m., tichorhinus F i s c h.) w wydawnictwie „Wykopaliska Staruńskie”, s. 95–179 i 181–265.

W związku z wybuchem pierwszej wojny światowej i zamknięciem gimna-zjum E. Niezabitowski założył w jego budynku szpital Czerwonego Krzyża ze 150 łóżkami dla rannych żołnierzy i kierował nim do 20 listopada 1914 r. Dal-sze wydarzenia wojenne rzuciły go z rodziną do Marburga nad Drawą w Styrii, gdzie został kierownikiem austriackiego garnizonowego Rezerwowego Szpitala nr 3, w którym był jedynym lekarzem. W maju 1918 r. powrócił do Nowego Targu, objął kierownictwo gimnazjum i przystąpił do odbudowy zdewastowa-nego budynku. Oprócz pracy w szkole w roku akademickim 1920/21 dojeżdżał do Krakowa, gdzie w zastępstwie Emila Godlewskiego jun. prowadził wykłady z biologii na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Na propozycję H. Święcickiego dziekan L. Sitowski zaofiarował E. Niezabi-towskiemu Katedrę Anatomii i Histologii Zwierząt Domowych na Wydziale Rolniczo-Leśnym UP, którą objął 1 kwietnia 1921 r. Profesorem

nadzwyczaj-EDWARD LUBICZ-NIEZABITOWSKI (1928 – 1929) 71 nym został mianowany 22 lutego, a 13 października 1921 r. profesorem zwy-czajnym. Równocześnie został dziekanem tego Wydziału na rok akademicki 1921/22 i prodziekanem na 1922/23. Nowo organizujący się Wydział miał co niemiara kłopotów administracyjnych, m.in. z wykupieniem w okresie dewalua-cji pieniądza w kraju budynku i terenu starej strzelnicy Bractwa Strzeleckiego (Kurkowego) na Sołaczu (obecnie Collegium Rungego) dla Wydziału Rolniczo- -Leśnego. Sprawę tę ostatecznie załatwił Niezabitowski siedem lat później, gdy został rektorem. Inne problemy sprawiały częste zmiany przy obsadzaniu no-wych katedr.

Naglony przez Wydział Lekarski, głównie przez prof. A. Wrzoska, E. Nie-zabitowski objął Katedrę i Zakład Biologii Ogólnej. Został mianowany na niej profesorem zwyczajnym 23 listopada 1922 r. Zatrzymał jednak zajęcia na po-przednim wydziale. Rozpoczął organizowanie nowego Zakładu w Collegium Medicum (Collegium Maius przy ul. Fredry 10), którym kierował do początku drugiej wojny światowej. Znany ze swoich zdolności organizacyjnych, został wkrótce wybrany na dziekana Wydziału Lekarskiego na rok akademicki 1924/25, a następnie do 1928 r. był prodziekanem.

Równocześnie, przyjmując propozycję H. Święcickiego, objął w 1923 r.

kierownictwo i podjął się zorganizowania Oddziału Przyrodniczego Muzeum Wielkopolskiego w budynku poniemieckiej piwiarni przy Ogrodzie Zoolo-gicznym (obecnie ul. Bukowska 19). Podstawę zbiorów stanowiła kolekcja Muzeum Przyrodniczego PTPN-u założonego przez Franciszka Chłapow-skiego. Do tego dołączono niewielki zbiór poniemiecki oraz gromadzone na bieżąco okazy padłych zwierząt w Ogrodzie Zoologicznym i liczne dary, m.in.

jego teścia Fryderyka Schillego czy Arkadego Fiedlera. Do wybuchu wojny stworzył wspaniałe naukowe muzeum przyrodnicze, którym kierował.

W roku akademickim 1928/29 wybór rektora przypadł w kolejności na przedstawiciela Wydziału Lekarskiego. Mimo sprzeciwu dwóch przeciwstaw-nych sobie stronnictw tego Wydziału (A. Wrzoska i S. Różyckiego) E. Niezabi-towski został obrany rektorem, a przez następne dwa lata, do roku 1930/31, pełnił jeszcze funkcję prorektora. Był to okres szczególnie trudny dla działalno-ści rektora, gdyż na ten czas przypadło X-lecie uzyskania niepodległodziałalno-ści przez Polskę i Powszechna Wystawa Krajowa w Poznaniu, a z tym wiązały się liczne zjazdy, konferencje, przyjmowanie wizyt krajowych i zagranicznych dygnitarzy, uroczystości i bankiety, na których musiał przemawiać. Prorektorem w tym okresie był poprzedni rektor Jan Grochmalicki, który dodatkowo sprawował w Komisji Senackiej referat budżetowo-gospodarczy.

A. Dzięczkowski

72

Na pierwszym posiedzeniu Senatu Akademickiego w związku z przyszło-roczną Powszechną Wystawa Krajową (PWK) dziekanowi Z. Pietruszczyńskie-mu, któremu przypadł referat budowlany, przydzielono dodatkowo sprawy włączenia się Uniwersytetu w organizację działu nauki i udziału szkół wyższych w wystawie. Ponieważ PWK miała być otwarta 16 maja 1929 r., uchwalono wcześniejsze zakończenie roku akademickiego na 30 kwietnia 1929 r. Drugą ważną uchwałę podjął Senat na swoim nadzwyczajnym posiedzeniu 17 paź-dziernika 1928 r. Uchwała ta składała się niejako z dwóch części: uchwalono poparcie dla akcji Poznańskiego Wojewódzkiego Komitetu dla spraw Pomocy Polskiej Młodzieży Akademickiej zbierania składek na „żywy pomnik X-lecia niepodległości Polski”, którym miał być zakup radu do walki z nowotworami dla Kliniki Chirurgicznej Uniwersytetu Poznańskiego, kierowanej przez Anto-niego Jurasza. Postanowiono na ten cel opodatkować pobory pracowników uniwersytetu jednoprocentową składką (na jeden roku). W drugiej części uchwa-ły powzięto decyzję specjalnego uczczenia przez Uniwersytet rocznicy uzyskania niepodległości, wyrażającą się ufundowaniem i wmurowaniem w westybulu Collegium Minus marmurowej tablicy pamiątkowej z odpowiednim napisem.

Uroczystość jej odsłonięcia odbyła się 10 listopada 1928 r.

W ciągu całej kadencji rektor E. Niezabitowski zabiegał o fundusze na wy-kończenie budujących się obiektów, które musiały być gotowe na połowę maja 1929, kiedy miało nastąpić otwarcie PWK. Dokonano także konwersji hipo-tecznej Collegium Marcinkowskiego na Wildzie, gdzie mieściły się zakłady me-dyczne (ze spłatą w przeciągu 20 lat). Za kadencji E. Niezabitowskiego nastąpi-ło ostateczne przejęcie na własność uniwersytetu Drukarni Uniwersyteckiej w drodze aktu darowizny od J. Winiewicza.

Na posiedzeniu Senatu 22 lutego 1929 r. wypłynęła po raz pierwszy sprawa rozbudowy Biblioteki Uniwersyteckiej, z którą wystąpił dyrektor S. Wierczyński.

Senat postanowił poprzeć zabiegi w tym zakresie w Starostwie Krajowym i starać się tam o nadzwyczajne dotacje w wysokości 45 000 zł. Na ostatnim swoim po-siedzeniu 17 czerwca 1929 r. Senat wyraził ubolewanie „[...] z powodu rażącego upośledzenia Szkół Akademickich i Nauki na PWK”.

Po bez mała dziesięciu latach pracy administracyjnej E. Niezabitowski mógł poświęcić się działalności badawczej, urządzaniu Zakładu i Muzeum Przyrodni-czego. W tym okresie kontynuował badania nad błonkówkami pasożytniczymi z rodziny męczelkowatych, a współpracując z prof. Józefem Kostrzewskim, ozna-czał dla archeologów cały materiał osteologiczny z wielu stanowisk wykopalisko-wych, m.in. Szczątki zwierzęce i ludzkie z osady przedhistorycznej w Biskupinie („Gród prasłowiański w Biskupinie w powiecie żnińskim”, pod red. J. Kostrzewskiego,

EDWARD LUBICZ-NIEZABITOWSKI (1928 – 1929) 73 Poznań 1938, s. 92–103) i Materiał kostny zwierząt domowych i dzikich z wieku VIII–

XIII wykopany w Gnieźnie („Gniezno w zaraniu dziejów (od VIII do XIII wieku) w świetle wykopalisk”, pod red. J. Kostrzewskiego, Poznań 1939, s. 186–271).

W pierwszych dniach września 1939 r. opuścił z żoną Poznań i ewakuował się do córki w Warszawie. Tutaj z całą rodziną zgłosił się 6 września do Szpi-tala Ujazdowskiego, gdzie pracował do grudnia jako lekarz, a następnie po-rządkował wielką bibliotekę szpitalną. Po kilku przeprowadzkach ze zburzo-nych domów zamieszkał ostatecznie na Saskiej Kępie. Od 1 września 1942 r.

do 30 października 1943 r. nauczał higieny i anatomii zwierząt w Miejskiej Szkole Rolniczej II stopnia na ul. Opaczewskiej. Pod nazwą tą kryła się Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego. Schorowany, wkrótce zrezygnował z tej pracy. Równocześnie korzystając z wielkich zbiorów Muzeum Archeologicz-nego w Warszawie, opracowywał rozpoczęty przed wojną temat pt. Stosunek człowieka do zwierząt w Polsce od paleolitu do średniowiecza (zachowany rękopis w Archiwum PAN w Poznaniu). W powstaniu warszawskim po raz drugi stra-cił mieszkanie i mienie, które zgromadził w czasie okupacji. Od 20 września 1944 r. przebywał z rodziną w Miłosnej koło Warszawy, a od 11 października w Międzyrzeczu Podlaskim. Po wojnie nie mogąc odzyskać swojego mieszka-nia w Poznaniu, zmuszony był zamieszkać od sierpmieszka-nia 1945 r. w Lesznie Wielkopolskim. Ciężko chory, nie mógł już podjąć pracy na Uniwersytecie, pozostawał na urlopie chorobowym. W tym czasie 20 lipca 1945 r. Polska Akademia Umiejętności wybrała go na członka korespondenta Wydziału Le-karskiego. Dopiero w lecie, na krótko przed śmiercią, powrócił do swojego domu w Poznaniu, gdzie zmarł 5 listopada 1946 r. Pochowany został na Cmentarzu św. Jana Vianneya przy ul. Lutyckiej.

E. Niezabitowski zawarł związek małżeński 25 sierpnia 1903 r. z córką zna-komitego entomologa i nadleśniczego w Rytrze Fryderyka Schillego (1850–

1931) – Leontyną i miał z nią córkę Janinę.

E. Niezabitowski był członkiem licznych towarzystw naukowych, m.in.

współpracownikiem Komisji Fizjograficznej Akademii Umiejętności w Krako-wie (od 1901 r.), członkiem zwyczajnym Komisji Matematyczno-Przyrodniczej PTPN-u (od 1921 r.) i Komisji Lekarskiej PTPN-u (od 1924 r.), członkiem Pań-stwowej Rady Ochrony Przyrody i Komitetu Ochrony Przyrody w Poznaniu (od 1925 r.), członkiem Zarządu Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie, członkiem Polskiego Towarzystwa Entomologicznego, Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika i innych.

E. Niezabitowski reprezentował wybitnego uczonego o niespotykanej dziś wszechstronności wiedzy przyrodniczej, był typowym

naturalistą-encyklope-A. Dzięczkowski

74

dystą. W nauce biologii był specjalistą z kilku gałęzi tej wiedzy, zajmując się entomologią, teriologią, osteologią, paleontologią, zoogeografią ziem polskich, ochroną przyrody i łowiectwem. Poza tym był muzeologiem i lekarzem spo-łecznikiem. Jego dorobek publicystyczny obejmuje ponad 150 pozycji nauko-wych i popularnonaukonauko-wych. W obrębie nowo rozwijającej się wówczas dzie-dziny, jaką była ochrona przyrody, na specjalną uwagę zasługują m.in.

publikacje: Ginące zwierzęta w Polsce i potrzeba ich ochrony (Kraków, 1928) oraz Ochrona zwierząt w Polsce („Skarby przyrody”, Warszawa 1932, s. 185–206) z ilu-stracjami jego córki malarki.

Bibliografia

Archiwum PAN, Oddział w Poznaniu, sygn. P. III-3.

Archiwum UAM, sygn. Dz. Osob. 82/291.

Biogramy uczonych polskich. Cz. II: Nauki biologiczne, Wrocław – Warszawa 1985.

Brzęk G., Prof. dr Edward Lubicz-Niezabitowski (1875–1946), „Przegląd Zoologiczny” T. 34, 1990, z. 1, s. 7–23.

Magowska A., Niespokojne życie Edwarda Lubicz-Niezabitowskiego, „Kronika Miasta Poznania” 2001, nr 1, s. 159–169.

Polski słownik biograficzny, t. 23, Wrocław – Warszawa – Kraków 1978, s. 97–99.

Słownik biologów polskich, Warszawa 1987.

Środka A., Uczeni polscy XIX–XX stulecia, t. 3, Warszawa 1997.

Wielkopolski słownik biograficzny, Poznań 1981, 1983.

Andrzej Dzięczkowski