1 IX 1925 – 31 VIII 1926
L
udwik Sitowski urodził się 29 marca 1880 r. w Starym Są-czu (pow. nowosądecki), w rodzinie Jana (1846–1922), sędziego grodzkiego w Nowym i Starym Sączu, w Krościenku nad Dunajcem i Limanowej oraz Rad-cy Sądu Krajowego, i jego żony Zofii z Myszkowskich. Ojciec był autorem kilku przyczynków do regionalistyki Sądecczyzny, m.in.: Wspomnień z Sądecczyzny z przed około 40 laty (Kraków 1917) oraz Dworów i dworków w Sądeckim w XIX w.(Mordarka 1920). Jan i Zofia Sitowscy posiadali stary, zabytkowy dwór w Mor-darce koło Limanowej, który został spalony w 1945 r.
Ludwik oddany do znanego konwiktu w Chyrowie kształcił się tam w latach 1893–1898, a następnie uczęszczał do c.k. Gimnazjum Wyższego (klasycznego) w Nowym Sączu, gdzie zdał maturę 20 czerwca 1902 r. W latach 1902–1926 studiował na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego nauki biolo-giczne głównie pod kierunkiem zoologów: Antoniego Wierzejskiego (1843–
1916) i Henryka Hoyera jun. (1864–1947). Związek małżeński zawarł 22 lipca 1905 r. z Zofią Dziewolską, córką właściciela dóbr krościeńskich i miał dwóch synów: Zygmunta (1906–1964), muzykologa, profesora i rektora PWSM w Po-znaniu i Michała (1909–1974), lekarza, asystenta E. Lubicz-Niezabitowskiego.
Od grudnia 1907 r. do 31 sierpnia 1909 r. był zastępcą nauczyciela w filii Gimnazjum św. Jacka w Krakowie. Równocześnie do 1912 r. uczył biologii w prywatnym liceum żeńskim H. Kaplińskiej. Od 1 października 1909 r. był asystentem wspólnym dwóch zakładów uniwersyteckich: Zoologii A. Wierzej-skiego, gdzie zajmował się głównie konserwacją zbiorów zwierzęcych, oraz Anatomii Porównawczej H. Hoyera. Po przejściu w 1912 r. A. Wierzejskiego na
A. Dzięczkowski
52
emeryturę, nadal pracował jako asystent u nowego kierownika zakładu Michała Siedleckiego (1873–1940).
L. Sitowski specjalizował się głównie w entomologii i prowadził także ćwi-czenia z oznaczania szkodników rolnych i leśnych na Studium Rolniczym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Szczególnym zainteresowaniem – od czasów stu-denckich aż do śmierci – obdarzał Pieniny z ich osobliwą przyrodą, a szczegól-nie faunę motyli i ptaków. Właśszczegól-nie Pieninom poświęcił swoje pierwsze prace naukowe dotyczące zebrania i skatalogowania występujących tam gatunków.
Zajmował się także biologią motyli i prowadził interesujące doświadczenia w związku z odkryciem fizjologicznego zjawiska możliwości przyżyciowego, sztucznego barwienia gąsienic motyli. Doświadczenia te przedstawił w publika-cjach: On the inheritance of aniline dye („Science” New Ser., Vol. 30, 1909) oraz Experimentelle Untersuchungen über vitale Färbung der Mikrolepidopterenraupen („Bulle-tin Intern. de l’Acad. des Sciences de Cracovie, Cl. math.-nat.”, Ser. B: Sci. nat.
No 9, 1910, No 10, 1911). Doktoryzował się 20 grudnia 1907 r. na podstawie rozprawy doświadczalnej Spostrzeżenia biologiczne nad molowcami (Tineola biselliella (H u m m e l), Lep., Tineidae) („Rozprawy Wydz. Mat.-Przyr. Akad. Umiej.”, Ser. B, T. 45, 1905, s. 239–251), której promotorem był H. Hoyer.
Na polecenie ówczesnego wiceprezydenta m. Krakowa profesora weteryna-rii Juliana I. Nowaka (1865–1946) Sitowski zorganizował w październiku 1916 r.
przy Zakładzie Zoologii UJ Stację Doświadczalną do badania szkodników zwie-rzęcych na roślinach, którą kierował do końca września 1919 r. Było to spowo-dowane pojawieniem się w Małopolsce w latach 1916–1918 wielkich gradacji owadzich, a w szczególności chrabąszcza majowego w rolnictwie i poprocha cetyniaka w leśnictwie. W stacji opracował biologiczne metody zwalczania klęski spowodowanej przez chrabąszcza majowego na Podkarpaciu i motyla poprocha cetyniaka w borach Puszczy Niepołomickiej i Sandomierskiej. Charakter groź-nego zjawiska przedstawił w artykule Klęska chrabąszczy w powiecie nowotarskim („Tygodnik Rolniczy” R. 35, 1918, nr 21). Natomiast materiały zebrane w Pusz-czy Sandomierskiej stanowiły podstawę do przygotowania rozprawy habilitacyjnej nad zwalczaniem motyla poprocha cetyniaka. L. Sitowski habilitował się 19 lipca 1919 r. z zakresu zoologii na podstawie pracy Biologia szkodników leśnych w niżu sandomierskim, która zatwierdzona została przez Radę Wydziału Filozoficznego UJ 10 października tegoż roku. Drukiem ukazała się pod tytułem Z biologii poprocha cetyniaka (Bupalus piniarius L.) w Puszczy Sandomierskiej w ramach „Prac Nauko-wych Uniwersytetu Poznańskiego” Ser. Rolniczo-Leśna nr 2, Poznań 1922.
L. Sitowski został powołany z dniem 1 października 1919 r. w charakterze profesora nadzwyczajnego na Katedrę Zoologii Ogólnej i Entomologii Stoso-wanej w nowo powstającym (sierpień 1919 r.) Wydziale Rolniczo-Leśnym
Uni-LUDWIK SITOWSKI (1925 – 1926) 53 wersytetu Poznańskiego. Pracę w niej podjął 4 listopada i od podstaw musiał organizować nie tylko zakład wraz z pracowniami oraz podręcznym muzeum zoologicznym w willi przy ul. Kujawskiej 15, ale także współorganizował z in-nymi profesorami cały Wydział. Obok uciążliwych prac administracyjnych pro-wadził przede wszystkim wykłady oraz ćwiczenia z zoologii i entomologii dla wszystkich słuchaczy rolnictwa i leśnictwa. W październiku 1920 r. Wydział Rolniczo-Leśny zorganizował roczne Państwowe Kursy Ogrodnictwa o charak-terze średniej szkoły zawodowej pod kierownictwem prof. Rudolfa Boettnera (1879–1923), na których wykładali głównie profesorowie wydziału, m.in.
L. Sitowski prowadził zajęcia z entomologii stosowanej, czyli o szkodnikach owadzich. Z chwilą wybrania go na dziekana z powodu nadmiaru pracy musiał z nich zrezygnować, a na to miejsce w drugim roku nowych kursów 1921/22 skierował swojego asystenta Jana Ruszkowskiego (1889–1961).
Od 1 lutego do 30 września 1921 r. L. Sitowski był dziekanem Wydziału Rolniczo-Leśnego. Na tym stanowisku od początku zabiegał o wykupienie z rąk niemieckich budynku Bractwa Strzeleckiego na Sołaczu przy obecnej ul. Wojska Polskiego (Collegium Rungego), czego dokonano w 1922 r. W budynku tym po odpowiedniej adaptacji znalazły pomieszczenia jego Zakładu Zoologii i Ento-mologii (5 pokoi wraz z pracowniami i dużą salą do ćwiczeń), a także trzy inne zakłady Wydziału, m.in. weterynaria. Równocześnie Sitowski działał w Komisji starającej się o zakupienie dla Wydziału folwarku Golęcin i kilku will na Soła-czu, co zakończono pomyślnie już w 1921 r. Od listopada 1919 r. był także delegatem Wydziału w zarządzie Powszechnych Wykładów Uniwersyteckich.
W czerwcu 1922 r. został wybrany na prorektora na rok akademicki 1922/23, zaś w roku akademickim 1925/26 powierzono mu funkcję rektora. Był czwartym z kolei rektorem Uniwersytetu Poznańskiego z ramienia Wydziału Rolniczo- -Leśnego, jego współorganizatorem. Spośród rektorów okresu międzywojenne-go był pierwszym biologiem na tym stanowisku. W tym czasie prorektorem był poprzedni rektor Stanisław Dobrzycki.
Kadencja rektora L. Sitowskiego przypadła na niepomyślny okres w historii kraju spowodowany recesją gospodarczą, nadzwyczajnymi oszczędnościami państwa od stycznia 1926 r. i burzliwymi wydarzeniami politycznymi w maju.
Senat Akademicki zbierał się na swoje posiedzenia aż 41 razy, począwszy od 4 września 1925 r. do 28 czerwca 1926 r. Sprawozdanie z całorocznej działalno-ści rektorskiej Sitowski przedstawił na inauguracji następnego roku akademic-kiego 3 października 1926 r.
Początek kadencji rektora Sitowskiego zaznaczyły uroczystości poświęcone uczczeniu rocznicy 900-lecia koronacji Bolesława Chrobrego. Podniosła
aka-A. Dzięczkowski
54
demia, którą zaszczycił swoją obecnością Prezydent RP, odbyła się w auli 13 września 1925 r. Odczyt historyczny wygłosił Kazimierz Tymieniecki.
Inauguracja nowego roku akademickiego odbyła się w niedzielę 11 paź-dziernika 1925 r. Sprawozdanie z działalności złożył ustępujący rektor S. Do-brzycki, który na zakończenie przekazał insygnia władzy rektorskiej L. Sitow-skiemu. Nowy rektor w krótkim przemówieniu otworzył rok szkolny „pod hasłem wiary w naukę”. Uroczystość zakończył wykład Antoniego Jakubskiego pt. Zagadnienie życia w świetle dzisiejszej biologii.
Dnia 19 listopada 1925 r. ukonstytuował się Wydział Matematyczno-Przy-rodniczy wydzielony z dawnego Wydziału Filozoficznego. Z powodu oszczęd-ności ogólnopaństwowych Uniwersytet Poznański utracił na Wydziale Lekar-skim dwie katedry: otolaryngologii i dentystyki, a na Wydziale Rolniczo-Leśnym także dwie: miernictwa i szczegółowej uprawy roślin.
Narastający kryzys gospodarczy w kraju powodował, że w lokalnej prasie co rusz pojawiały się pogłoski o konieczności reorganizacji Uniwersytetu Poznań-skiego i likwidacji dwóch wydziałów: LekarPoznań-skiego i Rolniczo-Leśnego. Wywo-ływało to protesty ze strony stowarzyszeń akademickich i organizacji społecz-nych, m.in. Poznańsko-Pomorskiej Izby Lekarskiej czy kół ziemiańskich, np.
Centralnego Towarzystwa Gospodarczego. W związku z tym w połowie listo-pada 1925 r. delegacja UP z rektorem L. Sitowskim wyjechała do Ministerstwa WRiOP w Warszawie, aby zasięgnąć w tej sprawie rzeczowych informacji. Ów-czesny minister Stanisław Grabski zdementował te pogłoski, niemniej w na-stępnych latach szczególnie Sekcja Leśna była stale zagrożona likwidacją, a za czasów rektora S. Rungego zawieszono na nią nabór studentów.
Problemy finansowe dawały o sobie znać także przy różnych innych oka-zjach, bodaj w największym stopniu w związku z zamierzoną budową domu akademickiego przy Wałach Leszczyńskiego (obecny DS „Hanka”). Wysiłkom finansowym Uniwersytetu przyszedł w sukurs wojewoda Adolf hrabia Bniński.
Składając swój urząd, w końcowej części swojego rektorskiego sprawozdania L. Sitowski powiedział: „Żyjemy w epoce przesileń finansowych Państwa, które musi dążyć do oszczędności; istnieje jednak i w tym pewna granica”.
Na XXXI posiedzeniu Senatu w dniu 14 maja 1925 r. wypłynęła sprawa przekroczenia statutowej działalności korporacji Radykalnej Młodzieży Akade-mickiej, a także innych, które włączyły się do bieżącej akcji politycznej. W tym czasie w Warszawie w dniach 12–14 maja trwał przewrót majowy. Już następ-nego dnia 15 maja odbyło się XXXII posiedzenie Senatu, które upoważniło rektora i prorektora „[...] aby udali się bezzwłocznie do Pana Wojewody celem stwierdzenia autentyczności wieści o utworzeniu nowego Rządu i w razie
potwier-LUDWIK SITOWSKI (1925 – 1926) 55 dzenia [...]”, powstrzymali młodzież od wyjazdu do stolicy. W dniach 3 i 4 czerw-ca na terenie UP miały miejsce zajścia studenckie, w których interweniowała policja, w związku z czym rektor Sitowski wezwał do siebie przewodniczących stowarzyszeń akademickich i zaapelował o zaniechanie sporów i podjęcie pracy.
Równocześnie wziął w obronę młodzież i domagał się od władz policyjnych przeprowadzenia śledztwa w sprawie przekroczenia ich kompetencji na terenie uczelni.
Z nowym rokiem akademickim 1926/27 L. Sitowski, zwolniony z ogromu pracy administracyjnej na kolejnych stanowiskach dziekana, prorektora i rektora, mógł swobodnie przystąpić do pracy naukowej. Przy swoim Zakładzie miał specjalną pracownię, w której zajmowano się (asystenci J. Ruszkowski, A. Linke) biologicznymi metodami walki z owadami szkodliwymi w leśnictwie, gdyż właś-nie w latach 1920–1924 wybuchła z kolei w Wielkopolsce i na Pomorzu wielka gradacja strzygoni choinówki (Panolis flammea S c h i f f.). W związku z tym Si-towski podjął obserwacje terenowe i badania laboratoryjne nad zwalczaniem tego motyla przy użyciu jego naturalnych wrogów – pasożytniczych muchówek, np. rączycowatych (Larvaevoridae) i błonkówek, m.in. gąsieniczników (Ichneumoni-dae), co przedstawił w pracach: Strzygonia choinówka (Panolis flammea S c h i f f.) i jej pasożyty na ziemiach polskich Cz. I („Roczniki Nauk Rolniczych” R. 10, 1923, z. 1), toż, Cz. II (tamże, R. 12, 1924, z. 2–3) i Cz. III (tamże, R. 27, 1932, z. 2). Innym groźnym szkodnikiem lasów Polski północno-zachodniej była w owym czasie błonkówka rośliniarka – borecznik rudy (Neodiprion sertifer G e o f f r.), którego zwalczanie metodami biologicznymi przedstawił w pracy Do biologii pasożytów borecznika (Lophyrus L a t r.), Cz. I („Roczniki Nauk Rolniczych” R. 14, 1925, z. 1) i toż, Cz. II („Prace Komisji Matematyczno-Przyrodniczej PTPN”, Ser. B, T. 5, 1931). W tym samym okresie L. Sitowski prowadził jednocześnie badania nad innymi szkodnikami leśnymi, m.in. nad barczatką sosnówką, brudnicą mniszką czy kornikami, publikując na ich temat wyniki badań w latach 1928–1933.
Wspomniana pracownia znajdowała się w oddzielnym budynku zwanym
„owadziarnią” na terenie parku. Rozmnażano tu pasożyty owadzie w celu prze-szczepiania ich na szkodniki leśne i rolne, a także wysyłano je do Europy Za-chodniej (Anglii) i Ameryki Północnej. Ponadto badano próbki owadów, które nadsyłały do analizy nadleśnictwa z całej Wielkopolski na obecność szkodników leśnych. Zakład posiadał także ogród (0,4 ha), a przy nim pasiekę doświadczalną liczącą 60 uli. Dodatkowo w 1930 r. L. Sitowski założył przy swoim zakładzie Stację Ornitologiczną, która prowadziła obserwacje wędrówek ptaków i ich obrączkowanie. Stacja ta utrzymywała stałą wymianę informacji dotyczących tych zagadnień z analogicznymi stacjami w Czechosłowacji, Francji i
Niem-A. Dzięczkowski
56
czech. Dodatkowo w latach 1934–1939 Sitowski prowadził wykłady i ćwiczenia z pszczelarstwa oraz ochrony lasu dla studentów leśnictwa i rolnictwa. Był on także zamiłowanym myśliwym wysokiej klasy, utrzymywał szerokie kontakty ze środowiskiem leśniczych i ziemiańskim. Łowiectwo łączył z pracami nauko-wymi i z każdego polowania przywoził do zakładowego muzeum jakieś ciekawe okazy oraz prowadził obserwacje przyrodnicze.
Wybuch drugiej wojny światowej zastał L. Sitowskiego w rodzinnej posia-dłości w Krościenku nad Dunajcem, gdzie spędził okres całej okupacji niemiec-kiej. Mieszkał w tzw. Starym Dworze, budynku rodziny jego żony z Dziewol-skich, w którym obecnie mieści się siedziba Nadleśnictwa Krościenko. Kiedy w październiku 1939 r. przyjechał na krótko do Poznania, zastał swoje mieszka-nie splądrowane. Ze swojego Zakładu zajętego już przez Niemców zdołał pod-stępnie poza ich wiedzą zabrać jedynie przedwojenne notatki. W Starym Dwo-rze na piętDwo-rze mieszkał jego syn Michał, lekarz, który schronił się tam po ucieczce z Poznania. Prowadził praktykę lekarską, lecz zabiegi chirurgiczne, których dokonywał, budziły podejrzenia okupanta o współdziałanie z liczną w tamtejszych lasach partyzantką. Również częste wyjazdy L. Sitowskiego do Krakowa i kontakty z rozmaitymi ludźmi spowodowały, że w 1942 r. został aresztowany i osadzony w więzieniu w Nowym Sączu. Po krótkim pobycie dzięki staraniom wpływowych osób z grona najbliższej rodziny został zwolnio-ny. Utrzymywał się z wykonywania lekarskich analiz laboratoryjnych przy gabi-necie swojego syna i ze sprzedaży drewna z rodzinnych lasów jego żony. Rozległe lasy, liczące 370 ha, po wojnie weszły w skład obszaru Pienińskiego Parku Na-rodowego. Równocześnie gromadził nowe zbiory faunistyczne, a także porząd-kował i konserwował przedwojenne zbiory muzealne Parku Narodowego, które w większości pochodziły z jego dawnych darów. Prowadził obserwacje ornito-logiczne i terioornito-logiczne, głównie nad nietoperzami. Opracowywał swoje notatki naukowe uratowane z Poznania. W połowie 1944 r., po ucieczce ze Lwowa zajętego przez armię sowiecką, schronił się w domu Sitowskich prof. Rudolf Weigl i wspólnie urządzili prowizoryczne laboratorium, w którym prowadzili hodowlę zwierząt doświadczalnych do badań nad durem plamistym.
W połowie marca 1945 r. L. Sitowski powrócił do Poznania i zaraz przystą-pił do odbudowy zniszczonego Zakładu Zoologii i Entomologii. Już w maju rozpoczął zajęcia dydaktyczne i jednocześnie kontynuował przedwojenne bada-nia nad szkodliwymi owadami. Odtworzył zniszczoną przez Niemców pasiekę i rozpoczął badania nad pasożytami pszczół. Zakres swoich badań fizjograficz-nych nad rozsiedleniem fauny poszerzył teraz o tereny tzw. Zachodnich Ziem Odzyskanych. Mimo przekroczenia wieku emerytalnego L. Sitowski za zgodą
LUDWIK SITOWSKI (1925 – 1926) 57 Ministerstwa Oświaty nadal wykładał, robił to zresztą aż do przedwczesnej śmierci. W roku akademickim 1946/47 dodatkowo prowadził wykłady z biolo-gii ogólnej dla studentów Studium Stomatologicznego Uniwersytetu Poznań-skiego.
L. Sitowski był znakomitym zoologiem, wysokiej klasy specjalistą w zakresie entomologii stosowanej, znanym na międzynarodowym forum naukowym. Już w okresie międzywojennym przyjeżdżali do niego na konsultacje m.in. specjali-ści z Departamentu Rolnictwa Stanów Zjednoczonych w sprawach biologicz-nych metod zwalczania szkodliwych owadów. Był obdarzony rzadko spotyka-nym zmysłem obserwacyjspotyka-nym. Szeroki zakres jego zainteresowań naukowych obejmował takie gałęzie nauk zoologicznych, jak faunistyka, systematyka, para-zytologia świata zwierzęcego oraz zagadnienia ochrony lasu przed szkodnikami zwierzęcymi i ochrona przyrody. Opublikował 40 prac naukowo-badawczych i 10 popularnonaukowych. Wykształcił 180 dyplomowanych inżynierów leśnic-twa i rolnicleśnic-twa oraz był promotorem trzech rozpraw doktorskich. Do jego wy-bitnych uczniów, późniejszych znanych profesorów entomologii wyższych uczelni w kraju, należeli: Jan Ruszkowski (1889–1961), Antoni Linke (1902–
1982) i Bohdan Kiełczewski (1912–1998).
Pierwsze prace L. Sitowskiego mają charakter fizjograficzno-faunistyczny i dotyczą motyli: Motyle Pienin, cz. I („Sprawozdania Komisji Fizjograf. AU”
T. 39, 1906) oraz toż, cz. II (tamże, T. 44, 1910), skąd zebrał około 710 gatun-ków i 28 aberacji barwnych. Także w latach późniejszych (1935) zwrócił uwagę na zmienność ubarwienia motyli co udokumentował publikacją. Drugą dziedzi-ną jego zainteresowań była ornitologia i w tym zakresie pozostawił 4 publikacje, w tym dwie stanowiące całość o charakterze monograficznym: Ptaki Pienin, cz. I („Sprawozdania Komisji Fizjograf. AU” T. 50, 1916) oraz toż, cz. II (tamże, T. 65, 1931), w których opisał 137 gatunków z tego obszaru w tym kilka bardzo rzadkich. Podobnie jak owadami, tak samo ptakami zajmował się przez całe życie. Pozostałe dwie publikacje ornitologiczne to: Drozd skalny (Monticola saxati-lis L.) w Pieninach („Ochrona Przyrody” R. 17, 1937) oraz Rzadsze gatunki ptaków w Pieninach („Chrońmy przyrodę ojczystą” R. 2, 1946, nr 1–2). Obserwacjom poczynionym w czasie drugiej wojny światowej nad ssakami, głównie gryzonia-mi i nietoperzagryzonia-mi, a także nad motylagryzonia-mi i osagryzonia-mi poświęcił pracę Przyczynek do znajomości fauny Parku Narodowego w Pieninach („Ochrona Przyrody” R. 18, 1948).
Sitowski był najlepszym znawcą przyrody Pienin – Kazimierz Simm (1884–
1955) nazwał go „odkrywcą Pienin dla polskiej faunistyki”, gdyż dopiero po nim podjęto dalsze, szczegółowe badania tego terenu. Już w 1922 r. wspólnie z Sta-nisławem Kulczyckim byli inicjatorami prawnej ochrony obszaru przełomu
A. Dzięczkowski
58
Dunajca w Pieninach, co przedstawili w publikacji Pieniny jako rezerwat przyrodni-czy („Ochrona Przyrody” R. 3, 1922), która stała się podstawą do wniosku o utworzenie Pienińskiego Parku Narodowego. Sitowski był głównym eksper-tem w tej sprawie dla Państwowej Rady Ochrony Przyrody, z którą współpra-cował w całym okresie międzywojennym.
L. Sitowski był członkiem licznych towarzystw naukowych, m.in.: Komisji Fizjograficznej PAU (od 1908 r.), Komisji Matematyczno-Przyrodniczej PTPN (od 1920 r.), Polskiego Związku Entomologicznego (od 1927 r.), Polskiego To-warzystwa Przyrodników im. Kopernika, Polskiego Związku Łowieckiego, członkiem honorowym Koła Rolników Studentów UP i innych.
L. Sitowski zmarł nagle po drugim zawale serca 20 listopada 1947 r. w Po-znaniu w drodze na wykład i został pochowany na Cmentarzu św. Jana Vian-neya przy ul. Lutyckiej.
Bibliografia
Archiwum UAM., sygn. „Rektorat” nr 15/744, nr 193, nr 82/396, nr 212/646, Protokóły z posiedzeń Senatu Akademickiego 1925/26.
Dzieje akademickich studiów rolniczych i leśnych w Wielkopolsce 1919–1969, Poznań 1970.
Dzieje Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza 1919–1969, Poznań 1972.
Kronika Uniwersytetu Poznańskiego za lata akademickie 1923/4–1945–1954/5.
Mała encyklopedia leśna PTL, Warszawa 1980.
Nauka w Wielkopolsce, Poznań 1973.
Polski słownik biograficzny, Warszawa – Kraków, t. 37, 1997, s. 589–592.
Słownik biologów polskich, Warszawa 1987.
Stecki K., Na Wydziale Rolniczo-Leśnym Uniwersytetu Poznańskiego, [w:] Poznańskie wspominki z lat 1918–1939, Poznań 1973.
Wielka encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 1963–1970.
Wielkopolski słownik biograficzny, Poznań 1981, 1983.
Wrzosek A., Uniwersytet Poznański w pierwszych latach swego istnienia 1919–1923, Poznań 1924.
Wydział Rolniczo-Leśny Uniwersytetu Poznańskiego. Sprawozdanie za pierwsze 15 lat istnienia 1919/20–
1933/34, Poznań 1934, s. 317–334.
„Chrońmy przyrodę ojczystą” R. 4, 1948, nr 1–2, s. 18–19 (K. Simm).
„Las Polski” R. 22, 1948, nr 1–2, s. 41 (B. Kiełczewski).
„Pieniny – Przyroda i Człowiek” R. 5, 1997, s. 3–7 (B. Kiełczewski).
„Polskie Pismo Entomologiczne” T. 18, 1939–1948, z. 1, s. 5–13 (A. Linke).
„Wiadomości Entomologiczne” T. 4, 1983, nr 3–4, s. 127–138 (J.A. Czyżewski).
Andrzej Dzięczkowski