1 IX 1926 – 31 VIII 1928
ył piątym z kolei rektorem Uniwersytetu Poznańskiego, jednym z pierwszych współorganizatorów tej uczelni, wielkim budowniczym jej obiektów, piastującym przez dwa kolejne lata akademickie 1926/27 i 1927/28 urząd rektora. Spośród rektorów okresu międzywojennego był już drugim bio-logiem na tym stanowisku.
Jan Gabriel Grochmalicki urodził się 24 marca 1883 r. w Błażowej, małym mieście województwa rzeszowskiego, w wielodzietnej rodzinie organisty i rolni-ka Franciszrolni-ka oraz jego żony Teresy z Bernharndów. Pierwsze cztery klasy szkoły powszechnej ukończył w rodzinnym miasteczku, a następnie od 1895 r.
kształcił się w c.k. wyższym gimnazjum w Rzeszowie, gdzie zdał maturę 22 maja 1902 r. Jego zamiłowania przyrodnicze rozwinął i ukształtował tamtej-szy nauczyciel biologii, paleozoolog dr Wilhelm Friedberg, w latach 1919–1929 profesor geologii i paleontologii Uniwersytetu Poznańskiego, a w roku akade-mickim 1926/27 dziekan Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego.
Jan Grochmalicki od października 1902 r. do 1906 r. studiował biologię na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego pod kierunkiem wybitnych zoologów, m.in. Benedykta Dybowskiego i Józefa Nusbauma-Hilarowicza. Na-stępnie w latach 1906–1908 dodatkowo studiował medycynę na Wydziale Le-karskim tegoż uniwersytetu. Od października 1906 r. do 30 września 1914 r. był asystentem w Instytucie Zoologii kierowanym przez J. Nusbauma-Hilarowicza.
Pod jego kierunkiem wykonał pracę doktorską pt. Badania nad regeneracją soczewki ocznej u ryb („Archiwum Naukowe” t. 1, Lwów 1908), uzyskując tytuł doktora
B
A. Dzięczkowski
60
filozofii 31 marca 1908 r. W marcu i kwietniu 1909 r. odbył razem ze swoim profesorem J. Nusbaumem-Hilarowiczem podróż naukową do Stacji Zoolo-gicznej w Neapolu, gdzie zbierał materiały do badań nad embriologią ryb mor-skich. W drodze powrotnej zwiedzili Stację Zoologiczną Villefranche-sur-Mer i Muzeum Oceanograficzne w Monaco, gdzie poznali pracującego tam Polaka, późniejszego wicedyrektora tego instytutu Mieczysława Oxnera.
Równolegle z asystenturą na uniwersytecie J. Grochmalicki był od listopada 1910 r. zastępcą nauczyciela w oddziale równorzędnym (filii) c.k. IV Gimna-zjum we Lwowie. Egzamin nauczycielski zdał 27 października 1913 r. przed c.k.
Komisją Egzaminacyjną dla nauczycieli szkół średnich we Lwowie i nadal pełnił w tamtejszym gimnazjum obowiązki nauczyciela już kwalifikowanego historii naturalnej (nauk przyrodniczych) do 31 października 1918 r. z przerwą w czasie wojny. Od maja 1913 r. był także członkiem Zarządu i sekretarzem Muzeum im. Dzieduszyckich i z jego inspiracji zaczęły wychodzić w 1914 r. „Rozprawy i Wiadomości z Muzeum im. Dzieduszyckich” oraz materiały z wykopalisk sta-ruńskich.
Do czasu pierwszej wojny światowej J. Grochmalicki był bardzo czynnym prelegentem, propagatorem wiedzy przyrodniczej w rozmaitych towarzystwach i instytucjach, m.in. w Polskim Towarzystwie Przyrodników im. Kopernika, w Polskim Towarzystwie Pedagogicznym oraz w ramach powszechnych wykła-dów uniwersyteckich we Lwowie i na prowincji. Brał również aktywny udział w Zjazdach Lekarzy i Przyrodników Polskich: w X we Lwowie 1906 r. i w XI w Krakowie 1911 r. Od 1908 r. był członkiem Polskiego Towarzystwa Przyrod-ników im. Kopernika i z ramienia jego Zarządu pod kierownictwem J. Nusbau-ma-Hilarowicza budował i wyposażał Stację Hydrobiologiczną nad Stawem Drozdowickim pod Gródkiem Jagiellońskim koło Lwowa. Jednocześnie w la-tach 1908–1914 prowadził intensywne badania naukowe i wspólnie z B. Dy-bowskim opublikował 14 prac badawczych z embriologii i z faunistyki (małżo-raczki i ślimaki bajkalskie). Przygotował się także do habilitacji i 24 czerwca 1914 r. przeprowadził kolokwium habilitacyjne z zakresu zoologii i embriologii na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego na podstawie rozprawy pt. Przyczynki do historii rozwoju układu krwionośnego u ryb kostnoszkieletowych („Roz-prawy Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego PAU” 1911, t. 50), zatwierdzo-ne 27 kwietnia 1916 r. jako docenta prywatzatwierdzo-nego.
Z chwilą wybuchu pierwszej wojny światowej Jan Grochmalicki wstąpił ochotniczo do tzw. Legionu Wschodniego pod dowództwem gen. Józefa Halle-ra, a po jego rozwiązaniu 23 września 1914 r. i miesięcznym pobycie w Nowym Targu przybył do Krakowa, gdzie 11 listopada został wcielony do armii
au-JAN GROCHMALICKI (1926 – 1928) 61 striackiej. Ze względu na posiadane kwalifikacje biologiczne pozostawał w Kra-kowie do połowy lipca 1915 r. i w tym czasie przeszedł przeszkolenie bakterio-logiczne u O. Bujwida, po czym został kierownikiem filii Laboratorium Epide-miologicznego nr 8 w Strzemieszycach przy urządzonym tam wojskowym szpitalu chorób zakaźnych. Następnie wraz z posuwającą się armią kolumna sanitarna z jego laboratorium stacjonowała kolejno w Kielcach, Radomiu, Dę-blinie, Łukowie, Brześciu nad Bugiem, Prużanach, Berezie Kartuskiej, aż wresz-cie 25 listopada 1915 r. osiadła na ponad dwa lata do końca 1917 r. w Mołcza-dzi, 35 km od Baranowicz. W związku z często wybuchającymi epidemiami chorób zakaźnych, oprócz wykonywania analiz bakteriologicznych, prowadził także szczepienia wojska i okolicznej ludności.
Z tego okresu, od 26 lutego 1916 r. aż do końca wojny, zachowało się 31 oryginalnych listów J. Grochmalickiego, które często wysyłał do swojego mistrza uniwersyteckiego Benedykta Dybowskiego do Lwowa. Jest to niezwykle pasjonująca lektura. Mimo że, jak w nich pisał, „... zajmują mnie tak nieciekawe sprawy jak tyfus, dyzenteria i cholera”, mógł jednak równocześnie prowadzić przeróżne obserwacje przyrodnicze, fotografować, gromadzić materiały zoolo-giczne z okolicy i ratować zabytki przyrody oraz kultury (książki), które wysyłał do Lwowa przez jadących na urlop oficerów lub sam je przywoził. W listach opisuje, jak rowami strzeleckimi dotarł do mickiewiczowskich Tuhanowicz, gdzie oglądał spalony dwór z zabudowaniami oraz „... piękny gaj tuhanowicki pocięty mnóstwem rowów i zaporami kolczastego drutu”. W ciągu dwuletniego pobytu na Nowogrodczyźnie był około 20 razy nad odległym jeziorem Świteź, gdzie łowił drobne skorupiaki i mięczaki. Skarżył się też B. Dybowskiemu, że żołnierze w Świtezi przy użyciu granatów ręcznych łowią ryby, które ogłuszone masowo potem rozkładają się nad brzegami jeziora. Zbierał także drobne ssaki, szczególnie nietoperze, polował w celach naukowych na zające i wiewiórki.
Niemal cały czas otrzymywał dzienniki i mógł sprowadzać książki naukowe z księgarni w Lipsku. W styczniu 1918 r. kolumna sanitarna przeniosła się do Kopyczyniec w Małopolsce Wschodniej, a w marcu tegoż roku na Ukrainę do Mikołajowa nad Bohem. W chwilach wolnych od zajęć służbowych Grochma-licki łowił tam do swoich zbiorów ryby i bezkręgowce. W początkach maja zna-lazł się w Mariupolu nad Morzem Azowskim i nadal prowadził badania fauni-styczne. We wrześniu dostał sześciotygodniowy urlop i wrócił do Lwowa.
W tym czasie armia austriacka w rozsypce cofała się z Ukrainy, a niebawem część Lwowa zajęta została przez Ukraińców. Natychmiast zgłosił się do for-mowanego Wojska Polskiego i z bronią w ręku walczył o wyzwolenie miasta, za co został odznaczony później Krzyżem Obrony Lwowa. Po wyzwoleniu miasta
A. Dzięczkowski
62
nadal był kierownikiem Laboratorium Bakteriologicznego Nr 1 Szpitala Woj-skowego II.
Dnia 22 lutego 1919 r. Komisariat Naczelny Rady Ludowej w Poznaniu ofiarował Grochmalickiemu katedrę nadzwyczajną zoologii na powstającej wła-śnie Wszechnicy Piastowskiej, wobec czego został zwolniony z wojska 14 marca tego roku w stopniu kapitana sanitarnego rezerwy. Komisariat Naczelny Rady Ludowej mianował go 1 kwietnia 1919 r. profesorem zwyczajnym zoologii na Wydziale Filozoficznym. Zatwierdzony został następnie przez Naczelnika Pań-stwa 12 października 1921 r. i powtórnie mianowany profesorem zwyczajnym zoologii na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniwersytetu Poznańskie-go (UP) przez Prezydenta RP dnia 11 listopada 1925 r. Na stanowisku tym po-został aż do końca życia.
Jan Grochmalicki po przybyciu do Poznania natychmiast z wielką energią przystąpił do tworzenia od podstaw Zakładu Zoologii, jego biblioteki i muzeum, a współpracując blisko z rektorem Święcickim, organizował rozbudowę innych katedr i struktur powstającej uczelni. Zabiegał o pozyskanie profesora Antoniego Jakubskiego ze Lwowa na katedrę anatomii porównawczej i biologii. Sprowadzał i kupował aparaturę mikroskopową i książki do biblioteki. Na swoją prośbę o zbiory zoologiczne do muzeum zakładowego otrzymał z Polskiego Towarzy-stwa Krajoznawczego w Warszawie cenny dar w postaci 170 wypchanych ptaków, 18 ssaków, 6 gadów, 16 ryb i 38 gablot z owadami. W czerwcu 1919 r. wraz z profesorami Bronisławem Niklewskim i Stanisławem Pawłowskim zorganizo-wał Poznański Oddział Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika, w którym objął obowiązki sekretarza i skarbnika do 1921 r., a od 1922 r. prze-wodniczącego. Założył również Oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawcze-go. W listopadzie 1919 r. powierzono prof. Grochmalickiemu organizację Po-wszechnych Wykładów Uniwersyteckich, które pod jego kierunkiem znakomicie się rozwijały. Senat Akademicki powierzył prof. Grochmalickiemu zadanie pozy-skania dla uniwersyteckich instytutów i zakładów nowych budynków. Już w kwietniu 1920 r. udało mu się zająć gmach byłego pruskiego Towarzystwa Spółek Kas Raiffeisena przy ul. Wjazdowej 3 (obecnie Św. Marcin 90), do któ-rego przeniósł z Zamku (Collegium Maius) swój Instytut Zoologiczny, Instytut Anatomii Porównawczej i Biologii prof. A. Jakubskiego, a także Instytut Geo-graficzny prof. S. Pawłowskiego, Instytut Psychologiczny prof. S. Błachowskie-go i Seminarium PedaBłachowskie-gogiczne prof. L. Jaxy-BykowskieBłachowskie-go. Dopiero w 1934 r.
wszystkie te Instytuty przeniosły się do Collegium Medicum na ul. Fredry 10.
J. Grochmalicki prowadził wykłady z zoologii (6 godzin tygodniowo) dla ponad 120 słuchaczy i ćwiczenia (9 godz. tygodniowo) dla 30 osób, chociaż
JAN GROCHMALICKI (1926 – 1928) 63 zgłosiło się wówczas na nie 55 studentów, lecz z braku większej liczby mikro-skopów nie mógł wszystkich przyjąć. Prowadził wykłady dla biologów, aż do przedwczesnej śmierci, oraz z zoologii i parazytologii dla słuchaczy farmacji. Od 1920 r. był członkiem Komisji Matematyczno-Przyrodniczej Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, a w latach 1924–1927 jej sekretarzem. W lutym 1921 r. Komisja powierzyła mu redakcję nowego wydawnictwa pt. „Prace Ko-misji Matematyczno-Przyrodniczej PTPN”, seria biologiczna, która zabierała mu wiele czasu. W tym samym okresie, aż do wyboru na rektora, J. Grochma-licki opracowywał naukowo materiały z Nowogrodczyzny zebrane w czasie wojny, materiały do fauny skorupiaków liścionogich (Phyllopoda) zebrane przez A. Jakubskiego we wschodniej Afryce, a szczególne miejsce zajęło opracowy-wanie materiałów o mięczakach jeziora Bajkał, zebranych przez Władysława i Benedykta Dybowskich. Często wyjeżdżał do Warszawy na posiedzenia Pań-stwowej Komisji Ochrony Przyrody, której był członkiem od końca 1919 r., czy na konferencje do Ministerstwa WRiOP jako członek Państwowej Rady Muze-alnej w sprawach krajowych muzeów przyrodniczych lub dyskutowanego w tym czasie tytułu „magistra” dla kończących studia, wprowadzonego po raz pierwszy w roku akademickim 1926/27 na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym UP.
Autorytet wśród grona profesorów, umiejętność godzenia spornych interesów i doświadczenie życiowe sprawiły, że w czerwcu 1926 r. J. Grochmalicki został wybrany na rektora. Obowiązki z tym związane podjął 1 września. Wybitne zdol-ności organizacyjne i wielkie dokonania w ciągu całego roku akademickiego spo-wodowały, że prof. Grochmalicki został ponownie wybrany na rektora na na-stępny rok akademicki 1927/28. W pierwszym roku prorektorem, zgodnie z ówczesnymi przepisami, był uprzedni rektor prof. Ludwik Sitowski, w następ-nym godność ta powierzona została profesorowi chirurgii Antoniemu T. Juraszowi.
Dwuletnie urzędowanie rektorskie prof. Grochmalickiego zdominowane by-ło przez sprawy budżetowe, budowlane, zdobywanie nieruchomości pod budo-wę i zaciąganie kredytów na te cele, czego wyrazem jest jego artykuł pt.
O kredyty dla Uniwersytetu („Kurier Poznański” 1927, nr 136 z 24 III 1927, s. 4). W listopadzie 1926 r. rektor Grochmalicki interweniował u samego Prezy-denta RP w sprawie lokali zajmowanych przez Uniwersytet w Zamku i w tzw.
Masztalarni. Następnie zabiegał u władz miejskich o tereny budowlane dla uczelni na Jeżycach dla Wydziału Lekarskiego i o parcelę pod budowę domu profesorskiego na ul. Libelta 14. Po opracowaniu statutu „Uniwersyteckiej Spółdzielni Osadniczej i Budowlanej” w początku 1927 r. rozpoczęto budowę tego domu, który ukończono za jego kadencji i oddano do zamieszkania 1 wrześ-nia 1928 r. Ważną inwestycją była budowa Domu Akademickiego przy Wałach
A. Dzięczkowski
64
Leszczyńskiego 47 (obecnie al. Niepodległości). Na Sołaczu dobiegała budowa Domu Akademickiego dla studentów Wydziału Rolniczo-Leśnego. W ciągu roku akademickiego 1927/28 najważniejsza była budowa Collegium Chemicum i Collegium Anatomicum, które musiały być spiesznie wykończone, gdyż miały służyć w 1929 r. także dla Powszechnej Wystawy Krajowej (PWK). Ponadto przy Parku Wilsona wyznaczono teren pod budowę gmachu dla Studium Wy-chowania Fizycznego, a także zakupiono grunty od prywatnego właściciela na Sołaczu dla Wydziału Rolniczo-Leśnego. Wiosną 1928 r. rektor Grochmalicki wybudował dla potrzeb swojego Zakładu Zoologii niewielką stację hydrobio-logiczną nad Jeziorem Kierskim w Krzyżownikach, podobną do Stacji w Droz-dowicach.
W pierwszym roku kadencji rektora Grochmalickiego dzięki jego osobistej energii po raz pierwszy dokonano szczegółowej inwentaryzacji majątku oraz założono „Główną księgę inwentarzową Uniwersytetu” i oszacowano jego ma-jątek. Ponadto po długim okresie prowizorycznego stanu zarządzania Biblioteką Uniwersytecką w drodze konkursu dyrektorem tej placówki został kustosz Bi-blioteki Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie dr Stefan Wierczyński.
W dniach 24–25 kwietnia 1927 r. odbył się na Uniwersytecie Poznańskim zjazd rektorów wszystkich wyższych uczelni w Polsce z udziałem ministra WRiOP. Uczestnicy zjazdu wyrazili podziw dla ogromu dokonań tak młodej uczelni.
Gdy w roku akademickim 1928/29 rektorem został przedstawiciel Wydziału Medycznego (Lekarskiego) prof. Edward Lubicz-Niezabitowski, prof. Grochma-licki był u jego boku prorektorem. Został także wybrany na referenta budżetowo- -gospodarczego Senatu, w związku z czym był nadal obciążony ogromem pracy administracyjnej. Do tego dochodziła praca dydaktyczna, skumulowana z powodu skróconego do 30 kwietnia, w związku z PWK, roku akademickiego.
Dopiero w lipcu i sierpniu 1929 r. mógł Jan Grochmalicki wybrać się wraz z rodziną po trzech latach wyczerpującej pracy na wakacje do Krościenka nad Dunajcem. Tutaj wśród wspaniałej przyrody Pienin zasłużony odpoczynek po-łączył z badaniami faunistycznymi przy zbieraniu wodnych skorupiaków, wijów, mięczaków i drobnych ssaków.
Niezwykle ciężkim ciosem dla Grochmalickiego była śmierć (31 stycznia 1930 r.) jego ukochanego mistrza Benedykta Dybowskiego w 97. roku życia. Jak napisał prof. G. Brzęk, „... wróciwszy z pogrzebu ze Lwowa dopiero po paru miesiącach opowiadał o jego ostatnich chwilach życia i pogrzebie”. Grochma-licki poświęcił B. Dybowskiemu co najmniej 8 publikacji biograficznych w cza-sopismach krajowych i zagranicznych.
JAN GROCHMALICKI (1926 – 1928) 65 Działalność dydaktyczno-naukowa J. Grochmalickiego zmierzała przede wszystkim w kierunku rozwinięcia tematyki naukowej w prowadzonym przez niego Zakładzie Zoologii i wykształceniu dużego grona zoologów. Główną tematyką badawczą była fizjografia faunistyczna północno-zachodniej Polski, czyli Wielkopolski i Pomorza oraz hydrobiologia. Z jego zakładu w ciągu 17 lat kierowania nim na Uniwersytecie Poznańskim wyszło około 80 publikacji na-ukowo-badawczych i 25 mniejszych popularnonaukowych napisanych przez jego uczniów. Jego własna twórczość naukowa była wielokierunkowa. J. Groch-malicki był specjalistą głównie od bezkręgowców (Invertebrata). Po pierwszych swoich studenckich badaniach anatomiczno-embriologicznych zajął się fauną skorupiaków wodnych z podgromady członopancerzowców (Entomostraca), wśród których specjalne miejsce zajmowały małżoraczki (Ostracoda), widłonogi (Copepoda) i liścionogi (Phyllopoda). Drugą grupą bezkręgowców, którą się zaj-mował, były mięczaki (Mollusca), a wśród nich ślimaki wodne (Gastropoda aquati-ca) jeziora Bajkał. Wspólnie ze swoim mistrzem B. Dybowskim ogłosił o nich głównie po niemiecku 10 prac naukowych tyczących fauny tego wyjątkowego jeziora, opisując nowe rodziny, rodzaje i gatunki. J. Grochmalicki zajmował się również kręgowcami (Vertebrata), a wśród nich rybami (Pisces) i ssakami (Mamma-lia), publikując o nich kilka przyczynków. Ogółem ogłosił 53 prace naukowe i wielką liczbę drobniejszych doniesień, a także rozmaitych recenzji i sprawo- zdań w rozmaitych czasopismach. Na polu hydrobiologii jego największym osiągnięciem było wykształcenie szeregu adeptów w tej dziedzinie, spośród których trzech wybitnych zdobyło międzynarodową renomę w nauce: Ambroży Moszyński, Julian Rzóska i Gabriel Brzęk. Osobną dziedziną naukowo-spo-łeczną, do której wniósł znaczący wkład, była ochrona przyrody. Przyczynił się do ochrony jeziorka siarczanego Siwa Woda w Wyżyskach pod Szkłem, ochro-nił przed wycinką grupę lip w parku tuhanowickim, lasy nad Świtezią, przed dewastacją Halę Pyszną w Tatrach, zabiegał o utworzenie Tatrzańskiego i Wiel-kopolskiego Parku Narodowego. Był pierwszym przewodniczącym Oddziału Poznańskiego Komitetu Ochrony Przyrody (1920) i pierwszym prezesem Pol-skiego Oddziału Międzynarodowego Towarzystwa Ochrony Żubra.
J. Grochmalicki brał czynny udział w działalności rozlicznych stowarzyszeń naukowych i społecznych, m.in. w Towarzystwach Naukowych Poznania, Lwowa i Wilna, był także członkiem korespondentem PAU (wybrany 7 czerwca 1929 r.), współpracownikiem Komisji Geograficznej PAU (1926), członkiem Rady Nadzorczej Ogrodu Zoologicznego w Poznaniu (1920), Poznańskiego Wojewódzkiego Komitetu do spraw Pomocy Polskiej Młodzieży Akademickiej, kuratorium stowarzyszenia Instytutu Doświadczalnego w Polsce z siedzibą
A. Dzięczkowski
66
w Poznaniu (1926–1930), Towarzystwa Przyjaciół Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu (1929), Zrzeszenia Profesorów i Docentów UP, członkiem hono-rowym Bratniej Pomocy Studentów UP (1926) i Koła Przyrodników UP (1930).
Był jednym z najbardziej zasłużonych po H. Święcickim rektorów okresu mię-dzywojennego.
J. Grochmalicki zawarł związek małżeński 25 marca 1919 r. z Eleonorą Zo-fią z Witkiewiczów i miał trzy córki: Annę Bożenę (ur. 1920) zamężną Gawęcką, inż. rolnictwa, Jadwigę Marię (1923–1994) zamężną Borkowską, ogrodnika i Janinę Helenę (ur. 1926) zamężną Mikołajczyk, profesor chemii analitycznej.
Zmarł niespodziewanie w Szpitalu SS. Elżbietanek po dwóch dniach na nie-rozpoznaną chorobę zakaźną 15 kwietnia 1936 r. i pochowany został na starym Cmentarzu św. Wojciecha u stóp Cytadeli pośród mogił powstańców.
Bibliografia
Archiwum PAN, Oddział w Poznaniu, sygn. P. III–87 i depozyt A. Wrzoska – 113 listów J. Grochmalickiego do B. Dybowskiego.
Archiwum UAM, sygn. Dz. Osobowy 82/291; Rektorat 15/157/5; Protokóły z posiedzeń Sena-tu Akademickiego.
Biogramy uczonych polskich. Cz. II: Nauki biologiczne, Wrocław – Warszawa 1985.
Brzęk G., Z Błażowej ku źródłom wiedzy, Lublin 1992, ss. 447.
Grochmalicka-Mikołajczyk J., Moje wspomnienie o ojcu, prof. dr. Janie Gabrielu Grochmalickim, „Kroni-ka Miasta Poznania” 1998, nr 2, s. 242–257.
Polski słownik biograficzny, t. 8, Wrocław – Kraków – Warszawa 1960, s. 582–583.
Słownik biologów polskich, Warszawa 1987.
Środka A., Uczeni polscy XIX–XX stulecia, t. 1 (A-G), Warszawa 1994.
Wielkopolski słownik biograficzny, Poznań 1981, 1983.
Wrzosek A., Uniwersytet Poznański w pierwszych latach swego istnienia 1919–1923, Poznań 1924.
„Wszechświat” 1936, nr 3, s. 95, nr 4, s. 99–105 (B. Fuliński).
„Czasopismo Przyrodnicze” R. 10, 1936, z. 3–4, s. 49–53 (G. Brzęk).
„Kosmos” R. 61, 1936, z. 4, s. 355–370 z wykazem publikacji (B. Fuliński, K. Reisowa).
„Kronika Farmaceutyczna” R. 35, 1936, nr 9, s. 97–8 (K. Hrynakowski).
„Kwartalny Biuletyn Informacyjny ds. Ochrony Przyrody” R. 6, 1936, nr 12, s. 18 (W. Szafer).
„Pamiętnik Zakładu Badania Drzew i Lasu w Kórniku” z. 1, s. 9–25 z wykazem publ. (G. Brzęk, W. Szafer).
„Przyroda Polska” R. 10, 1966, nr 7–8, s. 10 (A. Dytkiewicz).
„Wiadomości Farmaceutyczne” R. 63, 1936, nr 18, s. 263 (K. Hrynakowski).
Andrzej Dzięczkowski