N a p o lskim ry n k u w ydaw niczym praktycznie nie m a op raco w ań bezpośred nio trak tu jący ch o ty m , jak nauczać i egzam inow ać stu d e n tó w p raw a1. W iele jest p ublikacji pośw ięconych dydaktyce ogólnej2, niem n iej w o d ró ż n ie n iu o d in n y c h dyscyplin naukow ych, k tó re w y o d ręb n iły w obszarze sw oich zaintere sow ań zagadnienia dotyczące d ydaktyki w zakresie danej dziedziny3, pozycje odnoszące się do m eto d y k i n auczania p raw a należą do rzadkości4. Ten stan pogarsza fakt, że n a w ydziałach praw a praktycznie nie organizuje się zajęć p o św ięconych ty m z a g a d n ie n io m 5. Już w latach 70. ubiegłego stulecia, I. D ro z d
1 Por. opinie: M. Całkiewicz, Interaktywne formy nauczania w dydaktyce prawa karnego proce sowego, [w:] Węzłowe problemy procesu karnego, red. P. Hofmański, Warszawa 2010, s. 887; P. Czarnecki, Dydaktyka — głupcze!..., czyli ja k i po co uczyć, by procesu karnego nauczyć, ibidem,
s. 910.
2 E. Szadzińska, Podstawy poznawcze procesu kształcenia, Katowice 2012; F. Bereźnicki, Podstawy dydaktyki, Kraków 2011; J. Placha, O lepszą jakość uczenia się, Warszawa 2010; D. Klus-Stań- ska, Dydaktyka wobec chaosu pojęć i zdarzeń, Warszawa 2010; M. Kostera, Nauczyciel akademic ki: zajęcia dydaktyczne, ja k je prowadzić by..., Gdańsk 2008; I. Król, Nauczyciel i jego warsztat pracy, Poznań 1995; M. Silberman, Uczymy się uczyć, Gdańsk 2005.
3 G. Bryll, Wybrane zagadnienia dydaktyki matematyki, Opole 2012; E. Gajewska, Techniki na uczania języka obcego, Tarnów 2011; I. Jankowska, Podejście zadaniowe do nauczania i uczenia się języków obcych na przykładzie języka polskiego jako języka obcego, Kraków 2011; Dydaktyka informatyki: multimedia w teorii i praktyce szkolnej, red. W. Furmanek, A. Piecucha, Rzeszów 2008; M. Kuczyński, Skuteczna nauka języka obcego, Sulechów 2008; J. Soczewka, Metody kształcenia chemicznego, Warszawa 1988.
4 Por. opinie: A. Matusin, Kilka uwag na temat dydaktyki prawa, [w:] Węzłowe problemy... , s. 901; F. Zoll, Jaka szkoła prawa? Czy amerykańskie metody nauczania prawa mogą być przydatne w Pol sce?, Kraków 2004; Studencka poradnia prawna: idea, organizacja, metodologia, red. D. Ło- mowski, Warszawa 2005; Egzamin powinien mieć sens i być sprawiedliwy. O egzaminowaniu studentów prawa, kandydatów na aplikantów, aplikantów, doktorantów i innych prawników. Kon ferencja międzynarodowa 1 4 grudnia 2012 r., red. J. Mazurkiewicz, Wrocław 2013. Publikacja
ta dostępna jest także w wersji elektronicznej w Bibliotece Cyfrowej Uniwersytetu Wrocław skiego: www.bibliotekacyfrowa.pl.
182 R A F A Ł D U B O W S K I
i I. W eiss — uczeni i dydaktycy z U niw ersytetu Jagiellońskiego — zwracali u w a gę n a b rak należytego zainteresow ania m e to d y k ą nauczania p raw a6. Jed n ak p o m im o u p ły w u praw ie 4 0 lat, sytuacja ta nie uległa zm ianie. W ydarzeniem , k tó re pozw ala m ieć nadzieję n a p o p raw ę tego sta n u jest m iędzynarodow a ko n feren cja n au k o w a pt. „E gzam in p o w in ie n m ieć sens i być sprawiedliwy. 0 eg zam in o w an iu stu d e n tó w praw a, k a n d y d a tó w n a aplikantów , aplikantów , d o k to ra n tó w i in n y ch p ra w n ik ó w ”, k tó ra o dbyła się 14 g ru d n ia 2 0 1 2 r. na W ydziale Prawa, A d m in istracji i E k o n o m ii U n iw ersy tetu W rocław skiego. Jej o rg an izato ram i byli praco w n icy n au k o w i i stu d en ci U n iw ersy tetu W ro cław skiego, a także F u n d a c ja G E O we W rocław iu. Jak w skazuje ty tu ł, zostały na niej p o ru sz o n e zagadnienia dotyczące m eto d y k i n auczania praw a.
To oczywiste, że żaden egzam in nie m a większego sensu, jeśli nie zostanie p o p rzed zo n y p rzygotow ującym do niego kursem . K urs zaś ten , bez znacze nia, czy p ro w ad zo n y n a uniw ersytecie czy też w ram ach aplikacji, po w in ien uw zględniać charakter zadań, jakie będzie m u siał rozwiązać zdający podczas e g zam in u 7. Te oczywiste konstatacje legły u p o d sta w rozw ażań podczas w ro cławskiej konferencji, której kon k lu zje były stanow cze i krytyczne. I — jak d o tą d — jedyne w Polsce co do swego badaw czego zasięgu, w arto w ięc podążyć w skazanym ta m szlakiem p o to , by zastanow ić się, jak nauczać i egzam inow ać m ło d y ch a d e p tó w praw a.
Powszechnie przyjm uje się, że — co do zasady — w ybór m e to d nauczania 1 weryfikow ania nabytej w iedzy należy do osoby prowadzącej zajęcia edukacyj ne. N iem niej także w ty m zakresie w ystępują wyjątki. T akim przykładem m ogą być egzam iny w stępne i końcow e n a aplikacjach praw niczych, k tórych sposób przeprow adzania został określony przepisam i praw a pow szechnie obow iązują cego. W związku z ty m m o żn a p o d d ać analizie przepisy dotyczące tych egza m in ó w i odpow iedzieć n a następujące pytania. C zy form a egzam inów w stęp nych i końcow ych n a aplikacjach praw niczych jest właściwa? Czy egzam iny te pozw alają zweryfikować um iejętności niezbędne z p u n k tu w idzenia w ym agań przyszłego zawodu? Jeśli nie, to jakie p o w in n y być ew entualne zmiany?
D o b r y p r a w n i k , c z y l i j a k i ?
D yskusja o kształcie egzam inów n a aplikacjach praw niczych w ym aga określe n ia cech, jak im i p o w in ie n charakteryzow ać się d o b ry p raw nik. D o p ie ro w tej 6 E. Drozd, I. Weiss, Niektóre problemy dydaktyczne studiów prawniczych, „Życie Szkoły Wyższej”
1976, nr 3, s. 69—77.
7 A. Drozd, Egzamin może mieć sens, gdy student będzie sensownie przygotowany — o potrzebie dosto sowania „uczenia się” do formy egzaminu, [w:] Egzamin powinien mieć se n s., s. 167—171; K. Jan kowski, Nie taki test straszny... Egzamin jako pochodna systemu nauczania, ibidem, s. 177—180.
E g z a m in y w s tę p n e n a a p lik a cje p r a w n ic z e . U w a g i d e le g e f e r e n d a ... 1 8 3
perspektyw ie m ożliw e będzie w skazanie adekw atnych form egzam inow ania k a n d y d a tó w do zaw odów praw niczych. N ie m a przecież większego sensu eg zam in, k tó ry jest p o zb aw io n y k ry terió w oceny. N ie m a też sensu egzam in, k tó ry nie w eryfikuje um iejętn o ści p rzy d atn y ch praw nikow i. N a po trzeb y niniejszego o pracow ania w arto posłużyć się listą praktycznych um iejętn o ści praw niczych, opraco w an ą przez kom isję A m erykańskiego Z w iązku P raw n i k ó w A m erican Bar A ssociation (ABA). K om isja ta, zw ana też k o m isją M ac- C rate, w 1992 r. opracow ała rap o rt, k tó ry wskazywał w ad y am erykańskiego system u nauczania. Z w ró c o n o w n im uw agę n a p o trz e b ę z m ian y ch arak teru n auczania praw a, k tó re w myśl ra p o rtu p o w in n o m ieć w y m iar praktyczny, a nie teoretyczny8. Jednocześnie w raporcie przed staw io n o listę um iejętności, k tó re są n iezb ęd n e k ażd em u praw nikow i. N ależą do nich:
1) rozw iązyw anie problem ów , 2) analiza p raw a i rozum ow anie, 3) ustalanie sta n u praw nego, 4) ustalanie sta n u faktycznego,
5) p o ro zu m iew an ie się, czyli k o m u n ik acja, 6) doradzanie,
7) p row adzenie negocjacji,
8) p row adzenie p o stęp o w an ia sądow ego oraz p ro c e d u r altern aty w n y ch słu żących do rozw iązyw ania sporu,
9) organizacja i zarządzanie pracą praw niczą,
10) rozpoznaw anie oraz rozw iązyw anie p ro b le m ó w etycznych9.
Europejski system nauczania, w tym polski, koncentruje się na rozwijaniu um iejętności ustalania stanu praw nego poprzez odtwarzanie treści przepisów z pam ięci oraz - ale już wyraźnie n a drugim planie - na doskonaleniu um ie jętności dokonyw ania analizy prawnej i rozum ow ania10. Z dolność analizy jest zazwyczaj pogłębiana w to k u aplikacji, chociaż zdarzają się przypadki, kiedy dzięki stosowaniu m etody kazusowej, już na etapie studiów uniwersyteckich przyszli prawnicy rozpoczynają rozwijać tę um iejętność11. Pozostałe umiejętności z przedstawionej listy nie są ćwiczone w ogóle lub jedynie w znikom ym sto p n iu 12.
S k o n cen tro w an ie procesu edukacyjnego w o k ó ł zapam iętyw ania przepisów i stanow isk d o k try n y zasługuje n a m ery to ry czn ą refleksję, ale przede wszyst 8 A. Ratajczak, Wykorzystanie metody kazusowej w nauczaniu prawa cywilnego, [w:] Wybrane pro blemy nauki i nauczania prawa, red. E. Kozerska, P. Sadowski, A. Szymański, Opole 2010, s. 259.
9 E Zoll, B. Namysłowska-Gabrysiak, Metodologia klinicznego nauczania prawa, [w:] Studencka poradnia prawna..., s. 214.
10 Ibidem.
11 E Zoll, Jaka szkoła prawa..., s. 110.
184 R A F A Ł D U B O W S K I
k im n a ocenę praktyczną. Przytłaczająca większość absolw entów w ydziałów p raw a prow adzi bow iem działalność zaw odow ą nie w in sty tu ta c h b ad aw czych i k ated rach uniw ersyteckich, ale w kancelariach praw niczych, sądach, p ro k u ra tu ra c h oraz różnego rodzaju biurach. Ta prag m aty czn a perspektyw a w in n a być d ecydującą w ocenie dotychczasow ego system u nauczania. N ie jest o n a je d n a k p o zb aw io n a w artości także dla akadem ickiego badacza prawa. Ten o statn i bow iem , a dotyczy to naw et filozofów i teo rety k ó w praw a, uczy n i najrozsądniej, gdy swe refleksje osadzi w realiach obow iązującego praw a i praktyce jego w y k o n y w an ia albo nie w ykonyw ania. D latego należy przy jąć, że w ąsko zo rien to w an e zagadnienie egzam inow ania p ra w n ik ó w m a dużo szerszy k o n tek st, w art rów nie szerokiej dyskusji uczonych i praktyków . I jest o n o doniosłe dla całego społeczeństw a — wszyscy bow iem , bez w yjątku, żyją w świecie p raw n y ch u w a ru n k o w a ń , ograniczeń, sw o b ó d i zakazów.
E g z a m i n y w s t ę p n e i k o ń c o w e n a a p l i k a c j a c h p r a w n i c z y c h - o b o w i ą z u j ą c y s t a n p r a w n y
O bow iązujące przepisy regulują zasady n a b o ru i w a ru n k i uk o ń czen ia n astę pujących aplikacji praw niczych: adw okackiej, radcow skiej, aplikacji ogólnej, sędziowskiej, pro k u rato rsk iej, kom orniczej, notarialnej i legislacyjnej. Z a za liczeniem w y m ien io n y ch aplikacji do jednej w spólnej g ru p y przem aw ia to, iż uko ń czen ie wyższych stu d ió w praw niczych jest n iezb ęd n y m w a ru n k ie m pozw alającym ubiegać się o przyjęcie n a k ażdą z nich.
K andydaci zdający n a aplikację o prócz spełnienia szeregu k ry terió w o ch a rakterze fo rm aln y m , m uszą wykazać się przy g o to w an iem m erytorycznym . Z w yjątkiem aplikacji legislacyjnej, w ty m celu p rzeprow adzane są egzam iny w stępne, obejm ujące rozw iązyw anie zadań o charakterze testow ym . Podczas eg zam in u z ab ro n io n e jest korzystanie z tek stó w ustaw, kom entarzy, orzecz n ictw a oraz in n y ch m ateriałów . Testy polegają n a ty m , że k a n d y d a t m usi wskazać praw id ło w ą odp o w ied ź n a p y tan ie sp o śró d zaprezentow anych do w y b o ru w a ria n tó w 13. T estów nie przeprow adza się także podczas rekrutacji
13 Art. 75h ust. 3 oraz art. 75i ustawy z 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 146, poz. 1188 ze zm.); art. 338 ust. 3 oraz art. 339 ustawy z 6 lipca 1982 r. o rad cach prawnych (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 10, poz. 65 ze zm.); art. 71i § 3 oraz art. 71j ustawy z 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie (tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 189, poz. 1158 ze zm.); art. 29g ust. 3 oraz art. 29h ustawy z 29 sierpnia 1997 o komornikach sądowych i eg zekucji (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 231, poz. 1376 ze zm.); art. 17 ust. 1 pkt 1 ustawy z 23 stycznia 2009 o Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r. Nr 0, poz. 1230); (§ 14.1 oraz § 14.3 rozporządzenia ministra sprawiedliwości z 29 kwietnia 2009 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przeprowadzania naboru dla kandydatów na apli kację ogólną oraz trybu powoływania i działania zespołu konkursowego i komisji konkursowej
E g z a m in y w s tę p n e n a a p lik a cje p r a w n ic z e . U w a g i d e le g e f e r e n d a ... 1 8 5
n a aplikację sędziow ską i p ro k u rato rsk ą, k tó re stanow ią k o n ty n u a c ję aplikacji ogólnej, o czym jest dalej m ow a. D o d a tk o w o należy w sp o m n ieć, że egzam iny w stęp n e n a aplikację o g ó ln ą o b e jm u ją o prócz rozw iązyw ania testó w także in n e zadania o charakterze p ra k ty c z n y m 14.
Z asady przep ro w ad zan ia egzam inów k o ńcow ych n ied aw n o zostały zm ie n io n e przez ustaw ę z 13 czerwca 20 1 3 r. o zm ian ie u staw regulujących w y k o n y w an ie n iek tó ry ch zaw o d ó w 15. U staw ę przyjęło się nazyw ać ustaw ą de- regulacyjną z uw agi n a przyświecający jej cel - ograniczenie liczby w ym agań staw ianych o so b o m , k tó re chcą w ykonyw ać określony zaw ód. W ś ró d 51 deregulow anych profesji znalazły się też zaw ody praw nicze: adw okat, ra d ca praw ny, notariusz, k o m o rn ik . W ty m zakresie z m ian y dotyczą m .in . li kw idacji części testowej egzam inów końcow ych. U trzy m an e w m o cy zostały n a to m ia st przepisy przew idujące rozw iązyw anie n a egzam inach k o ńcow ych zadań o charakterze praktycznym , polegających głów nie n a p rzy g o to w an iu o d p o w ie d n ic h p ism procesow ych, o p in ii praw n y ch lub w y k o n a n iu in n y ch czynności w chodzących w zakres p rak ty k i danego zaw odu. Podczas tej czę ści egzam inu zdający m o g ą korzystać z ak tó w praw nych, k o m e n ta rz y oraz orzecznictw a. L ikw idacja części testow ej nie dotyczy egzam inu k o m o rn ic z e go, poniew aż dotychczasow e u n o rm o w a n ia w ogóle nie przew idyw ały roz w iązyw ania n a ty m egzam inie zadań w fo rm ie testu. W myśl założeń ustaw y deregulacyjnej, zniesiona została część u stn a eg zam in u k om orniczego i w p ro w ad zo n y został n ow y system o ceniania pracy p ise m n e j16.
Jeśli chodzi o aplikację o g ó ln ą w a ru n k ie m jej uk o ń czen ia jest uzyskanie pozytyw nych ocen ze w szystkich sp raw d zian ó w i p ra k ty k objętych p ro g ra m e m aplikacji17. N a stę p n ie n a po d staw ie p u n k tó w zdobytych w trakcie apli kacji ogólnej zainteresow ane osoby m o g ą starać się o przyjęcie n a aplikację sędziow ską lub pro k u rato rsk ą. K ońcow y egzam in sędziowski oraz p ro k u ra torski składa się z części pisem nej i ustnej, w ram ach k tó ry ch rozw iązyw ane są zadania praktyczne oraz kazusy18.
(tekst jedn. Dz.U. z 2012 r. Nr 0, poz. 1006); § 8.3. rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z 1 września 2010 r. w sprawie aplikacji legislacyjnej (Dz.U. z 2010 r. Nr 161, poz. 1079). 14 Art. 17 ust. 1 ustawy z 23 stycznia 2009 r. o Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury (tekst
jedn. Dz.U. z 2012 r. Nr 0, poz. 1230). 15 Dz.U. z 2013 r. Nr 0, poz. 829.
16 Art. 2 pkt 14, art. 3 pkt 12, art. 6 pkt 25, art. 11 pkt 17 lit. b oraz art. 11 pkt 19-20 ustawy z 13 czerwca 2013 r. o zmianie ustaw regulujących wykonywanie niektórych zawodów (Dz.U. z 2013 r. Nr 0, poz. 829).
17 Art. 26 ust. 1 ustawy z 23 stycznia 2009 r. o Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury. 18 Art. 33 ust. 1-2 oraz art. 36 ust. 3 ustawy z 23 stycznia 2009 r. o Krajowej Szkole Sądownictwa
186 R A F A Ł D U B O W S K I
E g z a m i n y w s t ę p n e i k o ń c o w e n a a p l i k a c j a c h p r a w n i c z y c h - o c e n a r o z w i ą z a ń n o r m a t y w n y c h
W ydaje się, że egzam iny polegające na rozw iązyw aniu zadań praktycznych w e w łaściwy sobie sposób w eryfikują um iejętności: ustalania sta n u p ra w n e go oraz analizy praw a. Z d ający m oże korzystać ze zb io ró w przepisów oraz orzeczeń. K an d y d at do zaw odu praw niczego m usi nie tylko odnaleźć właści w e przepisy praw a i d o k o n a ć ich interpretacji, ale rów nież m usi wykazać się zdolnością całościowego spojrzenia n a system prawa. Tym sam ym zadania te stw arzają m ożliw ość spraw dzenia, czy zdający jest należycie przygotow any do w ykonyw ania określonego zaw odu. Niestety, nie m o żn a tego pow iedzieć o eg zam inach testow ych, któ re w o d ró żn ien iu o d zadań praktycznych są rozwią zywane bez m ożliw ości sięgnięcia p o tekst ak tu praw nego czy k o m e n ta rz a 19. Z p u n k tu w idzenia m eto d y k i nauczania praw a stw arza to bardzo złą sytuację. C h ara k te r tego egzam inu i zakres m ateriału, k tó ry o n obejm uje, zm uszają zda jącego do ustalania stan u praw nego wyłącznie w oparciu o zapam iętane in fo r macje. W efekcie skutkuje to przyjęciem określonej postaw y poznawczej, k tó rą m ożem y nazw ać „uczeniem się przepisów n a pam ięć”20. Tym sam ym d o b ra pam ięć, a nie u m iejętn o ść odnajdyw ania i d o k o n y w an ia w ykładni przepisów, staje się k ry teriu m w aru n k u jący m dopuszczenie n a aplikację.
P ro b le m u zupełnie nie dostrzega M in isterstw o Spraw iedliw ości i k o m p le t nie ig n o ru je p o trz e b ę jakichkolw iek zm ian w ty m zakresie. N ie tylko uw aża o n o , że testy nie w ym agają o d k a n d y d a tó w pam ięciow ej znajom ości aktów p raw n y ch ale rów nież, że we właściw y sposób w eryfikują one predyspozycje k a n d y d a ta 21. N ie m o ż n a się zgodzić ze stanow iskiem m in istra spraw iedliw o ści w yrażonym w o dpow iedzi n a je d n ą z interpelacji pośw ięconych te m u za g ad n ien iu , w której stwierdza: „jakkolw iek egzam iny w stęp n e n a aplikację m ają fo rm ę testow ą, nie należy z tego w nioskow ać, że p rzygotow anie do n ich polega n a przysw ajaniu ak tó w praw n y ch n a pam ięć”22. P o n ad to w ocenie m i 19 J. Mazurkiewicz, Bezsensownie, niesprawiedliwie, niemoralnie. O egzaminach wstępnych na apli kację notarialną, [w:] Egzamin powinien mieć sens... , s. 53-69; F. Zoll, Jaka szkoła prawa... , s. 129-133; Orędzie do posłów i senatorów RR oraz do ministra sprawiedliwości, [w:] Egzamin powinien mieć sens. , s. 239-241.
20 F. Zoll, Jaka szkoła prawa..., s. 129; J. Mazurkiewicz, Egzamin powinien mieć s e n s., s. 53-69; P. Chaber, Test jako optymalna forma egzaminowania. Rozważania w świetle teorii i praktyki,
[w:] Egzamin powinien mieć sens..., s. 155-156; M. Mazur, W kierunku do edukacyjnego podej ścia do egzaminowania — analiza zjawiska na przykładzie egzaminów organizowanych na aplika cji radcowskiej, [w:] ibidem, s. 47.
21 Odpowiedź ministra sprawiedliwości na orędzie, [w:] Egzamin powinien mieć s e n s., s. 281-288;
Odpowiedź ministra sprawiedliwości na interpelację nr 15116 w sprawie metod nauczania prawa,
www.orka.sejm.gov.pl/izo7.nsf/www1/i15116o0/$File/i15116o0.pdf [dostęp 22.04.2013]. 22 Interpelacje poselskie w sprawie orędzia, [w:] Egzamin powinien mieć sens... , s. 253-255; Odpowiedź
E g z a m in y w s tę p n e n a a p lik a cje p r a w n ic z e . U w a g i d e le g e f e r e n d a ... 1 8 7
n istra zdający nie m usi legitym ow ać się pam ięcio w ą znajom ością praw a, lecz „u m iejętn o ścią zrek o n stru o w an ia n ieskom plikow anej n o rm y p ra w n e j”23.
N ależy wskazać, że d o ch o d zi tu do pew nego po m ieszan ia pojęć. P am ię ciow a zn ajo m o ść przepisów zostaje zastąpiona p ojęciem rek o n stru k cji n o rm y praw nej. N ie zaprzeczając te m u , że w rzeczywistości n iek tó re p y tan ia m o g ą być ta k sk o n stru o w an e, iż w ym agają o d zdającego w ykazania się znajom ością kilk u przepisów, n a po d staw ie k tó ry c h m oże o n udzielić właściwej o d p o w ie dzi, to należy podkreślić, że nie zm ien ia to faktu, iż w sytuacji, gdy nie m a o n m ożliw ości sięgnięcia p o tekst a k tu praw nego, jest o n zm u szo n y o d tw o rzyć b rzm ien ie o d p o w ie d n ic h przepisów z pam ięci. N ie m n ie j u stalanie stan u p raw nego w op arciu o zasoby w łasnej pam ięci w ydaje się nie m ieć większego sensu, poniew aż do u stalania sta n u p raw nego służą akty p raw ne, k tó re p rze cież te n stan p raw n y określają.
* * *
O d n o sz ą c się do p rzedstaw ionego przez m in istra spraw iedliw ości stan o w i ska m ów iącego, że test pozw ala zw eryfikować u m iejętn o ść zrek o n stru o w an ia n ieskom plikow anej n o rm y praw nej, w arto przytoczyć interesujący pogląd, k tó ry wyraża F. Z oll w swojej pracy: J a k a szk o ła p ra w a ? C zy a m ery ka ń sk ie m eto d y n a u c z a n ia p r a w a m ogą być p r z y d a tn e w Polsce?. Twierdzi, że w zakresie d o g m aty k i praw a, w szczególności w od n iesien iu do p raw a cyw ilnego, ist nieje niew ielka liczba p y tań , n a k tó re m o g łab y zostać u d zielo n a jed n o zn acz n a odpow iedź. O ile jed n o zn aczn e odpow iedzi m o g ą dotyczyć treści danego przepisu, o tyle niem ożliw e jest udzielenie takiej odpow iedzi w sto su n k u do p y ta n ia o b rzm ien ie n o rm y praw nej. W skazuje, że odpow iedzi do w iększo ści egzam inów testow ych w zakresie praw a cyw ilnego m o ż n a kw estionow ać. W y n ik a to z w ielości w ystępujących w d an y m zakresie stanow isk. Poza ty m istnienie u ta rty c h p o g ląd ó w nie w yklucza m ożliw ości racjonalnego sfo rm u łow ania n ow ych24. W ty m świetle należałoby stw ierdzić, że fo rm a testow a eg zam in u w stępnego n a aplikacje praw nicze, p rzy n ajm n iej w zakresie p raw a cyw ilnego, albo w eryfikuje tylko pam ięcio w ą i literaln ą znajom ość przepisów (lecz nie n o rm praw nych), albo rzeczywiście „sprawdza” u m iejętn o ść re k o n strukcji n o rm praw n y ch — jak tw ierdzi m inister, niem niej egzam in taki jest skrajnie niesprawiedliwy.
* * *
U stalanie sta n u p raw nego za p o m o c ą tek stó w ak tó w praw n y ch jest ru ty n o w ą czynnością p raw nika. C h cąc przeprow adzać nadal egzam iny w stępne 23 Ibidem, s. 4.
188 R A F A Ł D U B O W S K I
w form ie testowej należałoby d o k o n a ć o d p o w ie d n ic h zm ian w przepisach i u m ożliw ić zdającym korzystanie z ak tó w praw n y ch , a naw et z k o m en tarzy i orzecznictw a. L im it czasu, o d p o w ied n io d o stosow any do liczby i sto p n ia sk o m p lik o w an ia p y ta ń pozw ala spraw dzić w w a ru n k a c h egzam inacyjnych, czy zdający n a tyle dobrze zn a przepisy, że potrafi spraw nie je odnaleźć i n a stęp n ie potrafi udzielić p o p ra w n ą odp o w ied ź n a zadane w teście pytanie. W y daje się zasadne, aby o b o k te stu każdy k a n d y d a t n a aplikacje praw nicze m iał także m ożliw ość w ykazania sw oich u m iejętn o ści rozw iązując kazusy. W yn ik i testó w i kazusów, a nie p o n a d p rz e c ię tn a p am ięć p o w in n y zaś stanow ić o k o lejności m iejsc n a liście kwalifikacyjnej.
* * *
D ziw i fakt, iż m in ister spraw iedliw ości zaprzecza te m u , jak o b y egzam iny testow e w obecnej form ie w ym uszały n a u k ę przepisów n a pam ięć. Jak za uw ażył w rozm ow ie ze m n ą in icjato r europejskiej dyskusji o egzam inow aniu praw ników , Jacek M azurkiew icz z U n iw ersy tetu W rocław skiego, p o wejściu w życie przepisów ustaw y deregulacyjnej, doszło do sytuacji paradoksalnej. Z inicjatyw y M in isterstw a Spraw iedliw ości zlikw idow ano testy n a egza m in a c h kończących aplikacje uzasadniając to ty m , że: „egzam in po w in ien spraw dzać u m iejętn o ść stosow ania praw a, a nie zm uszać do uczenia się na p am ięć kod ek só w i dziesiątek ustaw ”25 . O b o k tego, w uzasad n ien iu p ro je k tu ustaw y p o d a n o , iż zniesienie fo rm y testow ej egzam inów przyczyni się do „skuteczniejszej w eryfikacji przy d atn o ści do zaw odu”26. Jednocześnie to sam o m in isterstw o w yklucza jakąkolw iek zm ian ę dotyczącą testow ego egzam inu w stępnego, m im o tego, że a rg u m e n ty przeciw egzam in o m testow ym , p o d noszone przez m inisterstw o, w ró w n y m , a m oże naw et w w iększym s to p n iu p rzem aw iają za likw idacją testó w na egzam inach w stęp n y ch n a aplikacje.